شش ماه پیش رئیس‌جمهوری در سالگرد خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و عدم اجرای تعهدات برجامی طرف اروپایی از استراتژی جدید ایران مبنی بر «مقاومت فعال» و «تحمل فشار بدون هزینه صفر» رونمایی کرد و با اعلام رویکرد جدید ایران، از گام نخست کاهش تعهدات هسته‌ای ایران براساس برجام خبر داد.
پس از گذشت نزدیک به ۱۸۰ روز از آن تاریخ و پس از رایزنی‌های سیاسی در سطوح مختلف، حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی سه‌شنبه هفته گذشته در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی از اجرای گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای بر اساس توافق هسته‌ای (برجام) خبر داد و به تشریح آن پرداخت. گامی که با سه گام قبلی تفاوتی نمادین داشت؛ آغاز غنی‌سازی در فردو.
این اقدام حاوی یک پیام بود و آن، اینکه دست ایران در مقابل بدعهدی و بی‌عملی غربی‌ها بسته نیست و در صورت جبران بدعهدی‌ها، تهران سریعا می‌تواند به شرایط پیش از برجام و منطبق با تعهدات هسته‌ای‌اش در برجام بازگردد.
آغاز غنی‌سازی در فردو آنقدر مهم و راهبردی بود که تنها چند ساعت پس از اعلام خبر اجرای گام چهارم کاهش تعهدات برجامی از سوی ایران، رسانه‌ها و خبرگزاری‌های غربی با انتشار خبر گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، این اقدام را گامی رو به عقب بخوانند و مدعی فاصله گرفتن ایران از برجام شوند. این فضاسازی‌ها در حالی است که کاهش تعهدات ایران با استناد به مواد ۲۶ و ۳۶ برجام در راستای توازن‌بخشی به حقوق و تکالیف می‌داند.
فردو کجاست و چه می‌کند؟
تأسیسات هسته‌ای فُردو با نام رسمی مرکز هسته‌ای شهید علیمحمدی تاسیساتی است که به منظورغنی‌سازی اورانیوم «درعمق ۹۰ متری صخره‌های سنگی» در شرق آزادراه کیلومتر ۲۵ مسیر قم به تهران ساخته شده است. در سپتامبر ۲۰۰۹ میلادی (شهریور ۱۳۸۸)، جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که منطبق با قراردادهای پادمانی تأسیسات هسته‌ای فردو ساخته شده است؛ موضوعی که البته با شیطنت رسانه‌های غربی و مسئولان اروپا و آمریکا هم همراه بود و آنها مدعی بودند ایران به صورت پنهانی اقدام به این ساخت این مرکز کرده و پس از نهایی شدن ساخت، وجود این مرکز را اعلام کرده است. ادعای غربی‌ها در حالی بود که اقدام ایران در انطباق صددرصدی با قوانین موجود در آژانس بین‌المللی و پروتکل پادمان محسوب می‌شود و ایران برای حفظ ایمنی مردم و مصون ماندن این مرکز از حمله احتمالی به ساخت و تاسیس این مرکز اقدام کرده است.
اهمیت تاسیسات غنی سازی شهید مسعود علیمحمدی فردو تنها در قرار داشتن یک موقعیت راهبردی و قرار گرفتن در یک عمق زمین نیست. نخستین غنی‌سازی اورانیوم ایران با غلظت ۲۰ درصد در فردو انجام شد. در این چارچوب، در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۹۰ (۹ ژانویه ۲۰۱۱ میلادی)، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که ایران تولید اورانیوم با غلظت ۲۰ درصد را در فردو آغاز کرده است. همچنین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تاریخ ۵ خرداد ۱۳۹۱ (۲۵ مه ۲۰۱۲ میلادی)، در گزارشی اعلام کرد که بازرسان آژانس در مرکز هسته‌ای فردو، نشانه‌هایی از غنی‌سازی اورانیوم با غلظت ۲۷ درصد پیدا کرده‌اند.
اهمیت و نقش کارکردی فردو در غنی‌سازی اورانیوم و موقعیت استراتژیک این مرکز، موجب شد تا تاسیسات فردو همواره یکی از محورهای پرچالش در جریان مذاکرات هسته‌ای باشد. آمریکایی‌ها همواره در گفت‌وگوهای رسانه‌ای و مذاکراتی خود تنها بر یک مسئله تاکید می‌کردند؛ فردو باید تعطیل شود. این رویا البته هیچ گاه رنگ تحقق و واقعیت به خود نگرفت و آمریکایی‌ها تیرهایشان به سنگ خورد. براساس برجام، مرکز غنی‌سازی فردو به یک مرکز بین‌المللی با همکاری کشورهای مختلف از جمله روسیه جهت فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی تبدیل شد و برخلاف جوسازی‌ها هیچ گاه سانتریفیوژهای آن برچیده نشدند بلکه ۱۰۴۴ سانتریفیوژ نسل اول همچنان در مدار باقی ماندند هرچند براساس توافق هسته‌ای، ایران پذیرفت که تا ۱۵ سال هیچ گونه مواد هسته‌ای وارد این مرکز نشود و دستگاه‌ها در خلاء و بدون انجام گازدهی بچرخند.
باز شدن درهای فردو به روی خبرنگاران پس از یک دهه
درهای فردو در حالی روز شنبه به روی خبرنگاران باز شد که از عمر این مرکز راهبردی بیش از یک دهه می‌گذرد. در ایامی که قرعه کار برای اجرای گام چهارم به نام فردو در آمده است و می‌توان از آن، به عنوان مقطع حساس نام برد، خبرنگاران در روزی پرهیاهو به مرکزی پا گذاشتند که مهمترین نقطه تمایز آن با دو مرکز قبلی که از آن بازدید کرده بودند (مجتمع غنی‌سازی نطنز و راکتور و تاسیسات آب سنگین خنداب)، تدابیرامنیتی بود.
اتوبوس حامل خبرنگاران در چند مقطع پشت درهای آهنین ایستاد و از خبرنگاران خواسته شد تا هر گونه وسیله الکترونیکی و هر دستگاهی که قابلیت عکسبرداری یا ضبط صدا و ذخیره‌سازی اطلاعات را در اختیار ماموران حفاظت امنیت قراردهند. پس از این خبرنگاران با در دست داشتن کاغذ و خودکاری وارد دالانی شدند تا عمق ۹۰ متری را بپیمایند.
خبرنگاران پس از رسیدن به اتاقکی راهنمایی می‌شوند که باید در آن، کفش‌های خود را با کاورهای پارچه‌ای پوشانده و یونیفرم‌های سفید رنگی را به تن کنند. از همان بدو ورود، جنب و جوش در مرکز غنی‌سازی که همراه با فعالیت گازرسانی به سانتریفیوژها است، در میان کارکنان و متخصصان مرکز فردو قابل مشاهده است. در ابتدای امر، سانتریفیوژی از نسل اول قابل مشاهده است که به گفته مسئول سایت فردو، کارهای تحقیقاتی مربوط به ایروتوپ‌های پایدار از طریق آن انجام می‌شود. سپس خبرنگاران به اتاقکی رهسپار می‌شوند که دستگاه‌هایی در آن قرار دارد که مهمترین ویژگی آن گرم کردن کیک زرد برای تصاعد و گازدهی به دستگاه‌ها و همچنین سرد کردن پسماند است.
پس از این مرحله، خبرنگاران به سالنی که سانتریفیوژها در آن قرار دارند راهنمایی می‌شوند؛ سالنی که ورود آن به سوت‌های ممتدی همراه است که بهروز کمالوندی، سخنگو و معاون سازمان انرژی اتمی می‌گوید این سوت‌ها به معنای آن است که دستگاه‌ها در حال چرخیدن و کار کردن هستند. سانتریفیوژها در ردیف‌های مشخص در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. براساس توضیحاتی که داده می‌شود ایران در فردو می‌تواند هم غنی‌سازی ۵ درصد و هم غنی‌سازی ۲۰ درصد و حتی بیشتر را انجام بدهد.
در این بازدید، بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی در نشستی خبری به سوالات مختلف خبرنگاران پاسخ گفت. او از سه گام قبلی کاهش تعهدات ایران و اجرای گام چهارم ایران در فردو گفت و گفت که چهارمین گام کاهش تعهدات ایران گام به همت مختصصین صنعت هسته‌ای در کمتر از یک روز انجام شده است. کمالوندی در این خصوص گفت بنا به دستور رئیس‌جمهور و رئیس شورای عالی امنیت ملی به ۱۰۴۴ سانتریفیوژ در این سایت گاز ۶ UF تزریق شود و امروز دیدید که این ماشین‌ها فعال هستند و محصول آنها نمونه‌گیری شده است.
سخنگوی سازمان انرژی اتمی از ساخت مراکز جدید در مجتمع غنی‌سازی شهید علیمحمدی خبر داد و اظهار داشت: مرکز ملی خلاء، مرکز کنترل و استانداردسازی مواد و مرکز تولید ایزوتوپ پایدار از مسیرهای غیرسانتریفیوژی را به علاوه عملیات غنی‌سازی اکنون در سایت فردو داریم.
کمالوندی با اشاره به زیرساختهای موجود در سایت شهید علیمحمدی گفت که فردو در بخش غنی‌سازی دو بال دارد که یک بال آن فعال است و در بال دیگر سانتریفیوژها جمع آوری شده است اما اگر قرار باشد در بال دیگر سانتریفیوژ بیاید دیگر از نسل اول نیست و حتما از ماشین‌های پیشرفته خواهد بود. سانتریفیوژهایی که به همت مختصصان صنعت هسته ای انواع مختلف آن با ظرفیت‌های بالاتر که طی روزهای اخیر انواع مختلف آن در معرض دید رسانه‌ها و افکارعمومی قرار گرفت.
کمالوندی درباره فرایند غنی سازی در فردو این را هم گفت که قرار بود بر اساس برجام در این مرکز تا ۱۴ سال غنی سازی صورت نگیرد از این تاریخ سه سال گذشته و ۱۱ سال بعد قرار بود در فردو غنی سازی انجام شود اما بدعهدی طرف‌های مقابل باعث شد ایران این فرایند را آغاز کند.
ماجرای ممانعت از ورود یکی از بازرسین آژانس بین المللی انرژی اتمی هم از سوالاتی بود که دیروز مطرح شد و کمالوندی به طور کامل توضیح داد و گفت که ایران تجارب تلخی از خرابکاری‌های هسته‌ای در گذشته دارد و برای همین سیستمهای کنترلی سفت و سختی تدارک دیده است و در این زمینه با کسی مماشات نخواهد کرد.
با تغییر راهبرد جمهوری اسلامی ایران از اردیبهشت ماه امسال؛ دو راه پیش پای شرکای برجام و مشخصا اروپا و غرب قرار گرفته است؛ یا با ادامه بی‌عملی گذشته منتظر گامهای بعدی کاهش تعهدات ایران باشند و یکی از معدود دستاورهای مهم خود در حوزه سیاست بین الملل و نظام عدم اشاعه را بر باد رفته ببینند یا با اقدام عاجل و فوری زمینه برقراری توازن و تعادل در حقوق و تکالیف و تعهدات دو طرف را فراهم کنند و این مهم تنها در صورتی محقق می شود که ایران بتواند از مزایای قید شده در برجام بهره مند شود.
اکنون هر چهارگام تهران قابل برگشت هستند و هر وقت طرف‌های مقابل از خود اراده عملی برای حفظ برجام و اجرای تعهدات خود نشان دهند ایران هم به تعهدات قبلی خود بازخواهد گشت. در واقع امروز توپ در زمین شرکای برجام است. آنها می توانند با اجرای تعهدات خود در راستای حفظ این توافق گام بردارند و یا شاهد گامهای بعدی تهران باشند.