به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، پیشوایان معصوم(ع) تجسم عینی حیات اسلامی و روح همیشه جاوید رسالت رسول اکرم(ص) هستند و در تمام زمینه‌های اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مسوولیت پاسداری از دین اسلام، تبیین و گسترش معارف و مضامین عالی را برعهده داشتند و در پرتو برخورداری از دانش خدادادی و با احاطه کامل بر صلاح و فساد امور و آگاهی از نیازی‌های فکری و فرهنگی به هدایت جامعه اسلامی می‌پرداختند. در میان ائمه‌اطهار(ع) امام جعفر صادق(ص) ششمین پیشوای شیعیان از جمله معصومانی به شمار میرود که در بُعد فرهنگی گام های اساسی و بلندی در اصلاح، ساماندهی و گسترش فرهنگ شیعی که پس از رحلت پیامبر(ص) در خطر تغییر و تحریف بود، برداشت و آن را از نو بازسازی کرد. این حرکت و نهضت چنان چشمگیر بود که مذهب شیعه را به آن حضرت(ع) منتسب کرده و جعفری نام نهاده اند. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در این جُستار سعی دارد تا به مناسبت سالروز میلاد ششمین پیشوای شیعیان بصیرت، سیره تربیتی آن امام همام(ع) در سبک زندگی اسلامی و اصلاحات فرهنگی در جامعه آن روزگار را از نگاه امام صادق(ع) بررسی کند.
مبارزه با نحله های خرافی و برقراری حکومت اسلامی
جامعه اسلامی در دوران امامت امام صادق(ع) با فراز و نشیب‌ها و تحولات سیاسی و اجتماعی مهمی روبه رو بود. این دوره از تاریخ اسلام از نظر مورخان، دوره بروز فتنه‌ها، آشوب ها و بی‌ثباتی سیاسی در جامعه اسلامی است. موضع‌گیری‌های خصمانه زمامداران اموی در برابر اسلام ناب، ظلم های بی حد و حصر آنان در حق مـسلمانان حق‌طلب و آزادیخواه به ویژه علویان، ایجاد فضای وحشت و اختناق در سطح جامعه و قدرت‌طلبی زمامداران اموی از عواملی به شمار می‌رفت که در دامن زدن به فتنه‌ها، شـورش‌ها، قیام های آزادیخواهانه مردمی و بی ثباتی ها و تحولات پی‌درپی در درون دستگاه خلافت اموی و تسریع در سرنگونی و اضمحلال آن مؤثر بود. در چنین شرایط و فضایی جامعه اسلامی با تهاجم فرهنگی گسترده‌ای روبه‌رو شد. این موارد همه مسایلی بود که آن دوران را از نظر فرهنگی در مقایسه با دوره های پیشین به یک برهه بحرانی و استثنایی تبدیل کرده‌بود و نهضت عـلمی بنیادین و گسترده‌ای را از طرف امام صادق(ع) ایجاب می‌کرد. عصر امام صادق(ع) را می‌توان از نظر فرهنگی عصر جنگ افکار، عقاید و نحله‌های فقهی نامید. گروه‌های اسلامی در این دوره در زمینه علوم و مباحث قرآنی در ۲ محور قرائت قرآن، تفسیر و بیان معانی آیات با یکدیگـر جنگ و جدال داشتند. در آن شرایط حساس فرهنگی که هر یک از صاحبان مکاتب و نحله‌های فکری سعی می‌کردند با تشکیل جلسه های بحث و مناظره و طرح اشکالات اساسی پایه‌های مکتب تشیع را متزلزل کرده و آن را از دور رقابت میان مکاتب و ایدئولوژی‌های موجود حذف کنند، ششمین پیشوای مسلمانان با گسترش دانش الهی خـود در مـسجد رسول خدا(ص) به عنوان دانشگاه اسلامی و ارایه انواع و اقسام دانش های طبیعی و ماوراء طبیعی مورد نیاز جامعه اسلامی در آن نه تنها دوستان و پیروان خود را تغذیه و آنان را در برابر دشمنان فکری‌شان، مسلح کرد که دیگران را نیز در حد ظرفیت بـهره‌مند ساخت. آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب ماهیت نهضت علمی امام صادق (ع) را این‌گونه تبیین می‌کنند: همه کسانی که فعالیت سیاسی امام را نادیده گرفته‌اند، بر این سخن هم‌داستانند که امام صادق (ع) وسیع‌ترین یا یکی از وسیع‌ترین حوزه‌های علمی و فقهی زمان خود را دارا بوده است. در این میان چیزی که از نظر بیشترین کاوشگران زندگی امام پوشیده مانده است، مفهوم سیاسی و متعرضانه این عمل است. امام صادق (ع) با گستردن بساط علمی و بیان فقه و معارف اسلامی و تفسیر قرآن به شیوه‌ای غیر از شیوه عالمان وابسته به حکومت، عملاً به معارضه با آن دستگاه برخاسته بود. آن حضرت بدین وسیله تمام تشکیلات مذهبی و فقاهت رسمی را که یک ضلع مهم حکومت خلفا به شمار می‌آمد، تخطئه می‌کرد و دستگاه حکومت را از بُعد مذهبی‌اش تهیدست می‌ساخت.
امام صادق(ع) در مبارزه با تـوطئه ها و قرار دادن قرآن در کنار عترت، به تفسیر قرآن به روش اهل بیت(ع) همت گـمارد، بـه گونه‌ای که بخش زیادی از روایات آن حضرت(ع) به تفسیر قرآن اختصاص دارد. سخنان ارزشمند، مباحث و مناظرات امـام صادق(ع) و یاران دانشمند و متکلم ایشان با سران گروه های مـختلف فکری و اعـتقادی که در کتاب های بزرگان شیعه مانند اصول کافی، تـوحید صـدوق، بحارالانوار مجلسی، احتجاج طبرسی و... ثبت شده، همگی بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه این بُعد از اصلاحات فرهنگی امـام(ع) و نقش بنیادین ایشان در پاسداری از اصول و مبانی اعتقادی تشیع اسـت.
بصیرت آفرینی در سخن و سیره امام صادق(ع)
جریان یافتن نحله های فرهنگی و مکاتب فکری از یک طرف و گسترش اختلافات سیاسی و کشمکش های بنی امیه و بنی عباس از جهت دیگر، امام(ع) را به عرصه مجاهدت در تبیین اسلام ناب دعوت کرد تا مکتب تشیع را از گزند تندباد حوادث روزگار نجات دهد. جابر جعفی یکی از یاران امام (ع) که به نمایندگی ایشان برای انجام امری به سمت کوفه رهسپار بود در میان راه پیک امام(ع) به او رسید و گفت امام(ع) می‌فرمایند: خود را به دیوانگی بزن. او با این عمل حاکم کوفه را که فرمان محرمانه ترور وی را از طرف خلیفه داشت، منصرف ساخت و جان خود را نجات داد. ششمین پیشوای شیعیان کار فکری را که در حقیقت کوتاه کردن دست حکومت بود در سرلوحه بصیرت آفرینی قرار داد که فصل نخست آن با موضوع تبیین و تبلیغ جایگاه امامت آغاز می شد. امام(ع) با تلاش های خود امامت را در باور شیعی از فروع به اصول دین آورد. امام صادق(ع) مصلحت الهی را در این می دید که اجازه دهند، معرفت و بصیرت مردم به جایگاه والای امامت افزایش یابد تا خود آنها به طرف امام(ع) روی آورند و رهبری وی را مطالبه کنند. اصل دوم از دفتر بصیرت آفرینی امام صادق(ع) تحریم همکاری با دستگاه خلافت و سیستم های وابسته به آن است.
امام صادق(ع) با گستردن بساط علمی و بیان فقه، معارف اسلامی و تفسیر قرآن به روشی، غیر از شیوه عالمان وابسته به حکومت به معارضه و تقابل با آن دستگاه برخاسته بود. ایشان بدین وسیله، تمام تشکیلات مذهبی و فقاهت رسمی را که یک ضلع مهم از حکومت خلفا به شمار می آمد، تخطئه می کرد و دستگاه حکومت را از بُعد مذهبی اش تهی می‌ساخت. تبیین نقش امام صادق (ع) در علوم و تمدن اسلام بسیار اهمیت دارد. این امام همام(ع) چهارهزار شاگرد در رشته های گوناگون تربیت کرد که بسیاری از آنها در رشته های خود سرآمد روزگار بودند و در سرتاسر ممالک اسلامی و غیر اسلامی پراکنده شدند؛ از پرورش نخبگان به صورت گسترده می توان به نقش حیاتی امام(ع) در تاسیس علوم و تمدن اسلامی و تاثیرگذاری در تمدن انسانی پی برد.
تبیین سیره امام صادق(ع) جهت ارایه الگویی برای سبک زندگی اسلامی
امام صادق (ع) در جهت شکل دهی تمدن بزرگ اسلامی در ابعاد مختلفی به ایفای نقش سازنده پرداخت. ایشان در اصول اعتقادی به ساخت زیربنای فرهنگ عمومی جامعه همت گماشت، تالیف ۵۰۰ رساله در علوم متنوع از زبان امام صادق(ع) به وسیله جابربن حیان همگی نشان از تحول در تمدن اسلامی دارد. بنابراین امام صادق (ع)، هم در اصول فکری، ایدئولوژی، استحکام ساختار عملی جامعه و هم در جهت پاسخگویی به نیازهای اجتماعی و زندگانی مردم فعالیت داشت و در تمام این حوزه ها مطالبی قابل تامل ارایه کرد. از روایت های استنتاج شده از امام صادق(ع) می توان دریافت که مبنای تربیتی آن بزرگوار بر تمام ابعاد و ساحت های تربیتی فردی و اجتماعی قرار داشت و به همین دلیل به عنوان اسوه حسنه این امام همام می تواند الگوی مطلوبی برای شکل بخشی به سبک زندگی آحاد جامعه باشد و بهره گیری از سیره تربیتی ایشان می تواند ظرفیت مناسبی را در جهت دستیابی به حیات طیبه فراهم آورد.
منابع
۱. ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، اول، ۱۳۷۸ ه.
۲. ابن اثیر، عز الدین ابی الحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، دارصادر، ۱۳۸۶ ق.
۳. ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، تصحیح سیدهاشم حسینی، نشر جامعه مدرسین قم، ۱۳۹۸ ه ۱۳۵۷ ش.
۴. ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، دوم، ۱۴۰۴
۵. امام صادق ومذاهب چهرگانه، نویسنده: اسد حیدر.
۶. زندگانی امام صادق نویسنده:، عمادزاده.