حسن ملکی روز چهارشنبه در نشست علمی- تخصصی ایدئولوژی و برنامه درسی که به همت پژوهشکده مطالعات و برنامه ریزی درسی و نوآوری های آموزشی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش برگزار شد، اظهارداشت: برنامه درسی غیر ایدئولوژیک نداریم و نمی توانیم برنامه درسی داشته باشیم اما آن برنامه درسی غیر ایدئولوژیک باشد. غیر ایدئولوژیک به این معنا که برنامه درسی آمیخته به نظام ارزشی نباشد که امری محال است.
وی افزود: تمام نظریه‌هایی که در پارادایم اصلی تاکید شده بدون استثنا نظریه های ارزش مدار و ارزش محور هستند. هر نظریه‌ای مبتنی بر دستگاه فکری فلسفی متولد می‌شود و از آن دستگاه نیز مجموعه‌ای از نظام هنجاری و ارزشی تولید شده و تبدیل به یک اتاق فرماندهی آن نظریه به طور نامرئی می‌شود.
ملکی ادامه داد: آن چه که مرئی است خود برنامه درسی است و آنچه که نامرئی بوده اتاق فرماندهی نظام هنجاری و ارزشی است که در همه نظریه‌ها آن را داریم.
وی به یکی از نظریه پردازان برنامه درسی به نام «پائولو فریره» اشاره کرد و گفت: این نظریه پرداز که در اردوی نظریه انتقادی تقسیم بندی می‌شود. اولین کتاب تالیفی وی آموزش ستمدیدگان است که با عنوان دیگری به نام فرهنگ سکوت ترجمه شده است.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی گفت: زمانی که این کتاب را مطالعه می‌کنیم گویی این فرد به عنوان یک فرد فعال سیاسی با مسائل برخورد می‌کند و از طریق برنامه درسی می‌خواهد ستمدیدگان را آزاد کند. نمونه دوم این است که از ایدئولوژی پیشرفت گرایی شاخه ای به نام بازسازی گرایی اجتماعی منشعب می‌شود که در مقابل ایدئولوژی پیشرفت گرایی موضع گرفته و به ایدئولوژیک انتقاد دارد.
ملکی تصریح کرد: بعد از موضع گیری ایدئولوژیک نظریه‌ای به نام بازسازی گرایی اجتماعی متولد می‌شود. نمونه‌های متعدد دیگری را نیز می‌توان مطرح کرد که نظریه و رویکرد برنامه درسی آمیخته به ارزش ها است. تا اینجا می‌توان گفت که برنامه درسی ارزش مدار است.
وی خاطرنشان کرد: روح برنامه درسی یک نظام هنجاری و ارزشی است. نوع نظام هنجاری به این دلیل متفاوت است که آن نظام هنجاری منبعث از یک دستگاه فلسفی است و چون دستگاه‌های فلسفی متفاوت است نظام هنجاری و ارزشی برگرفته از دستگاه فلسفی نیز متفاوت شده است.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی افزود: در جمهوری اسلامی ایران اگر بر پایه فلسفه اسلام و ایدئولوژی اسلامی برنامه درسی را طراحی و تدوین شده و آن را تبلیغ و ترویج می کنیم در واقع مطابق ادبیات برنامه درسی کاری معقول و منطقی انجام داده‌ایم. به این دلیل که اگر برنامه‌های درسی ارزش مدار هستند در واقع دستگاه فکری منتسب به جمهوری اسلامی ایران نیز دارای نظام ارزشی خود است.
وی ادامه داد: به طور طبیعی و معقول و منطقی می‌توان یک دستگاه فلسفی را مطرح و تبیین کرده و نظام هنجاری منبعث از آن دستگاه را مطرح کرده و برنامه درسی را طرح نمود. همان چیزی که امروز از آن به عنوان برنامه درسی ملی یاد می شود و کتاب های متعددی بر ان پایه شکل می‌گیرد.
معاون سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با بیان که در کشور می‌توانیم فلسفه‌های متعدد و ایدئولوژی‌های گوناگون را مورد نقد قرار دهیم و بر پایه نظام ارزشی حرف از برنامه درسی دیگری بزنیم، افزود: برهخی می‌گویند برنامه‌های درسی کشور ایدئولوژی زده است، باید بپذیریم که ایدئولوژیک بودن با ایدئولوژی زده بودن متفاوت است. ما قبول کردیم که برنامه‌های درسی باید ایدئولوژیک بوده و برنامه‌درسی غیرایدئولوژیک وجود خارجی ندارد.
ملکی همچنین گفت: اما اینکه چه زمانی برنامه درسی» ایدئولوژی زده» می‌شود زمانی است که نسبت ایدئولوژی با برنامه درسی یک نسبت نامعقول از این بابت شود، وقتی که ایدئولوژی در برنامه درسی مطرح می‌شود صورت بندی ایدئولوژی با ادبیات برنامه درسی باید انجام شود، همان طور که اگر ایدئولوژی در عرصه سیاست وارد شود باید با قواعد سیاست صورت بندی شود و یا در عرصه اقتصاد که باید با ادبیات و قواعد اقتصادی باید صورت بندی شود.
وی ادامه داد: به عبارت دیگر ایدئولوژی به عنوان یک لباس باید بر قامت برنامه درسی پرو شده و اگر این قواره بندی درست انجام نشود دو اتفاق ناگوار پیش آمده و طراحان به ایدئولوژی زدگی متهم می‌شوند. یک اتفاق این است که اگر لباس ایدئولوژی بر پیکر برنامه درسی پرو نشود که به خیاطان ماهر(طراحان برنامه درسی کارشناس) نیز نیاز دارد، این اتفاق نیفتاده و اگر این پرو منطقی با خیاطان ماهر برنامه درسی اتفاق نیفتد متهم به ایدئولوژی زدگی خواهیم شد.
معاون سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی یادآور شد: حالت اول این است که لباس ایدئولوژی از پیکر برنامه درسی ما بلند شود که بخش اضافه نمایان خواهد شد، لباس ایدئولوژی به درستی بر پیکر برنامه درسی اندازه بندی نشده است که بخشی از انتقادات به همین قسمت بر می‌گردد که من نیز با آنها موافق هستم که اگر این پرو بندی درست انجام نشود بخش زائد و اضافی ایدئولوژی نمایان شده و فراز اتهام را باز می‌کند.
ملکی افزود: حالت دوم این است که ایدئولوژی از پیکر برنامه درسی کوتاه تر شود که در این صورت بخش سرگردان برنامه درسی تحت پوشش قرار نمی‌گیرد که در نهایت این بخش طعمه سایر ایدئولوژی‌ها خواهد شد و راه برای ورود ایدئولوژی های غیر از مبانی فلسفی مورد تحلیل را باز می‌کند.
وی بابیان اینکه ایدئولوژیک بودن را در برنامه های درسی قبول داریم، خاطرنشان کرد: ایدئولوژی زدگی به این معنا است که لباس ایدئولوژی بر پیکر برنامه درسی پرو و اندازه بندی نشود. چون کار تخصصی و علمی است و توام با قواعد خاص خود است. آنچه که قطعی است این است برنامه درسی غیر ایدئولوژیک وجود خارجی ندارد.
ایدئولوژی زدگی برنامه درسی منجر به اختلال در یادگیری می شود
نعمت اله فاضلی عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی نیز در ادامه نشست علمی - تخصصی ایدئولوژی و برنامه درسی برگزار شد، گفت: جان تامسون یکی از نظریه پردازان معتقد است ایدئولوژی شیوه های به خدمت گرفتن صور نمادین برای تولید و بازتولید سلطه است.
وی اظهار داشت: بخشی از ایدئولوژی برای ما مهم است ، آنجا که درگیری و تنش ایجاد می کند ، ما کجا با ایدئولوژی سر و کار داریم یا کجا مجاز هستیم که درباره آن بحث کنیم، جایی مجاز هستیم که ایدئولوژی مخل یادگیری است. با توجه به اینکه ایدئولوژی برای من روش بکارگیری صور نمادین است چند شیوه وجود دارد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اینکه نظام آموزشی قدرت تولید کند هیچ مشکلی ندارد، حتی از اینکه روابط بین انسان ها در مسیر رابطه و قدرت باشد نیز مشکلی نیست، پس بحث قدرت آنتالوژیک است، اما آن چیزی که مشکل است این است که قدرت به سلطه تبدیل شود. اینکه نظام آموزشی جاهایی قدرت تولید نمی کند و فقط سلطه تولید می کند.
فاضلی با بیان اینکه قدرت اجتناب ناپذیر است، اظهار داشت: اما جایی که اعمال قدرت سازنده نیست و یکسو و پاسخگو نباشد دارای مشکل است و برای سیطره منافع خاصی است. دیدگاه من این است جایی که می خواهیم نقد کنیم آن جایی است که آموزش چنان با ایدئولوژیک می شود نه ایدئولوژی و آموزش، برنامه درسی ایدئولوژیک می شود، برآیند برنامه درسی سلطه است نه قدرت. اتفاقا این سلطه باعث می شود که هزینه قدرت بالا می رود.
وی معتقد است اقتصاد قدرت به حدی پرهزینه می شود که تجربه یادگیری هم دشوار می شود و هم مقرون به صرفه نیست و منجر به سامان اجتماعی و حس رضایت از زندگی در جمع نمی شود، حتی منجر به اینکه نظام آموزشی بتواند کارکردهای خودش را ایفا کند نمی شود. پس مقاومت تولید می کند.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: نقد من این است که ایدئولوژیک شدن یا ایدئولوژی زدگی برنامه درسی منجر به اختلال در یادگیری، پر هزینه شدن قدرت و افزایش مقاومت در نظام آموزشی می شود، یعنی باید نظام سیاسی داشته باشیم اما با چه قیمتی، چگونه و با چه برآیندی؟ همه جای دنیا نظام های آموزشی بخشی از سامان سیاسی جامعه هستند سیاست اجتناب ناپذیر است و مطلوب است اگر به شیوه ای صورت گیرد که انسانی و کم هزینه باشد.
وی ادامه داد:معتقدیم نظام های آموزشی به مرض ایدئولوژیک ابتلای ذاتی دارند. معنای آن این است که باید انواع آن را ببینیم که برخی از مرض ها حاد و کشنده و برخی کمتر کشنده و حاد هستند، در انگلیس هم ایدئولوژیک است اما اجازه می دهد که تنوع، تکثر و تفاوت های قومی و فرهنگی ظاهر شود. آن ایدئولوژی اجازه می دهد که آزادی وجود داشته باشد و معلم نیز معلم باشد.
وی تصریح کرد: همه جا نابرابری آموزشی است اما چقدر و چگونه؟ ا همه جا سطحی از ناکارآمدی وجود دارد در اینکه به اعتقاد من عمده ترین مرض نظام آموزشی ما ایدئولوژیک بودن آن است ما نمی توان یم این مرض را کاملا برطرف کنیم اما می توانیم فاصله انتقادی با آن داشته باشیم اما همین ایدئولوژی اجازه نمی دهد.
استاد دانشگاه علامه طباطبائی خاطرنشان کرد:اگر ایدئولوژی در جایی سرکوب شود، تبعیض های قومیتی ایجاد شود، اگر تبعیض ها تشدید و امر یادگیری مختل شود، این مرض حاد شده و بدخیم می شود. ما از ایدئولوژی بدخیم حرف می زنیم. گاهی با اختلال در مفاهیم می خواهیم ایدئولوژی را بازتولید کنیم و بگوییم همه جا مبانی و فلسفه و نظام ارزشی دارند اما این یک نوع مغالطه آشکار است. چون در نظر نمی گیریم که ایدئولوژی انواعی دارد.
فاضلی اضافه کرد: ما مفهوم ایدئولوژی به عنوان یک مفهوم برای نقد سیستم آموزشی استفاده می کنیم و گرنه هیچ ارزشی ندارد، پس باید مفاهیم را از کارکرد خودشان بیرون نیاوریم. ایدئولوژی مفهومی است که سراغ مبانی نمی رود و فقط در ایران از ایدئولوژی برای توزیع مبانی استفاده می شود و این غلط است.
نیاز به ملاک و معیار برای نقد ایدئولوژی داریم
محمود مهرمحمدی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز در این نشست گفت: ابتدا باید تفاوت بین استقرار و حاکمیت یک ایدئولوژی بر برنامه درسی با ایدئولوژیک زدگی یگ برنامه درسی یا نظام آموزشی را متوجه شد تا اینکه بدانیم چگونه یک نظام آموزشی از داشتن ایدئولوژی گریزی ندارد یا اینکه چگونه آن ایدئولوژی را با چه متر و معیاری بسنجیم.
وی تصریح کرد: آیا نظام ارزشی که اسم آن را ایدئولوژی می نامیم براساس چه متر و معیاری فراایدئولوژیک قابل بررسی است البته باید بدانیم که هیچ نظام آموزشی بدون برخورداری از یک فسلفه تربیتی از یک نظریه هنجاری و تبعیت از یک سنت تربیتی گریزی ندارد.
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد: زمانی ایدئولوژی به معنای انتقادی از کارآیی ساقط می شود که ما بگوییم آن را قابل نقد و ارزیابی نمی دانیم، ما نیاز به ملاک ها و معیارهایی برای نقد ایدئولوژی ها و چشم انداز های تربیتی داریم. ما نیاز به متاایدئولوژی داریم تا امکان نقد ایدئولوژی را به ما بدهد تا بدانیم که آیا ایدئولوژی در صحنه نظام آموزشی کارکرد مثبت داشته است تا نه؟
زهرا گویا عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی هم در ادامه این نشست گفت: ایدئولوژی ذاتا هنجاری و مدعی عینیت است و در دنیا با این موضوع درست یا نادرست و دقیق یا غیردقیق بودن هرچیزی را مشخص می کنند. ایدئولوژی درون این حوزه کمک می کند که خوبی و ارزش های هر چیزی را مشخص کند.
وی معتقد است: ایدئولوژی حرکت به سمت آرمان است؛ ایدئولوژی همه چیز از جمله مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را دیکته می کند.