سپاه استانی امام رضا(ع) یکی از نهادهایی است که گرچه بخاطر ماهیت نظامی خود و در ظاهر امر تکلیف و مسوولیتی مستقیم در خصوص اقدامات محرومیت‌زدایانه ندارد اما پا به پا و در کنار دیگر ارگانها و دستگاههای ذیربط همچون شهرداری مشهد و استانداری خراسان رضوی به این عرصه ورود کرده و طرحها و اقدامات گوناگونی را برای پاک کردن عناصر محرومیت از چهره مشهد و حاشیه این کلانشهر به اجرا گذاشته است.
سپاه استانی امام رضا(ع) به همین منظور تشکیلاتی را با عنوان "قرارگاه شهید برونسی" برپا کرده تا طرحها و اقدامات محرومیت‌زدایانه را برای حاشیه شهر مشهد به طور متمرکز در هماهنگی با دیگر ارگانها صورت داده و اجرا نماید.
زمینه‌های بسترساز
حاشیه‌نشینی به عنوان یکی از معضلات گریبانگیر اکثر کلانشهرها ظرف دهه‌های شناخته شده و در این میان نبود برنامه‌ریزی برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان منجر به گسترش پدیده حاشیه شهر شده به طوری که بر اساس آمارهای موجود هم‌اینک حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت ۸۰ میلیون نفری ایران در زمره حاشیه‌نشینان شهرهای بزرگ و متوسط کشور هستند.
در قالب چنین روند مشکل‌آفرینی حتی روستاهای نزدیک شهرها طی روندی خزنده به مرور در داخل حریم شهرها قرار گرفته‌اند مثلا در کلانشهر مشهد هم‌اینک ۱۲۸ روستا با جمعیتی افزون بر ۲۰۰ هزار نفر در حریم کلانشهر مشهد قرار دارند.
خطر همچنان باقی است زیرا کلانشهر ۳۰ هزار هکتاری مشهد هم‌اکنون نیز ۸۶ هزار هکتار "حریم" دارد و ظرف ۵۰ سال اخیر ۸۰ سکونتگاه روستایی وارد محدوده این شهر شده است.
فقدان برنامه و اقدام عملی موثر برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان یکی از زمینه‌های اشغال زمینهای اطراف شهرها و تبدیل آنها به سکونتگاههای غیرمجاز مهاجران تنگدست شده و در امتداد آن به اجبار همین مکانها بدون اقدامات زیرساختی و ارائه خدمات شهری، در قالب "طرح جامع" ناگزیر به داخل محدوده شهر افزوده شده‌اند.
کارشناسان امور شهر و شهرسازی معتقدند یکی از راههای کارشناسانه و موثر مقابله با تبدیل گستره وسیع زمینهای "حریم شهر" به محدوده شهری اصلاح کالبد شهر و اجرای برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی برای توانمندسازی مردم است که اجرای آن نیازمند تامین میلیاردها تومان اعتبار است.
حاشیه شهر مشهد
چهار درصد جمعیت کشور در مشهد و حریم این شهر سکونت دارند. میزان رشد جمعیت بین سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ در مشهد ۱.۷ درصد و در کشور ۱.۲ دهم درصد بود اما همین ضریب در این مدت برای روستاهای حریم مشهد ۱۱.۸ درصد ثبت شده است.
سکونتگاههای غیررسمی با گستره‌ای شامل ۱۳ درصد از کل مساحت ۳۵۰ کیلومترمربعی مشهد، ۳۲ درصد جمعیت این کلانشهر را در خود جا داده‌اند. این مساحت یک میلیون و ۲۰۰ هزار حاشیه‌نشین را در قالب ۶۶ پهنه در خود جای داده است. ۳۰۰ هزار نفر از جمعیت ساکنان مناطق حاشیه مشهد را اتباع و مهاجران خارجی تشکیل می‌دهند.
سکونتگاههای غیررسمی به مناطقی گفته می‌شود که مهاجران روستایی و محرومان جامعه شهری از سر اجبار در آن جا خوش کرده لذا محیطی مسکونی را خارج از "برنامه‌ریزیهای رسمی و قانونی توسعه شهری" بطور عمده بدون مجوز در درون یا خارج از محدوده قانونی شهر شکل داده‌اند.
"فقدان سند مالکیت رسمی، محرومیت از خدمات و زیرساختهای شهری" عمده‌ترین شاخصهای مناطق حاشیه شهر محسوب می‌شوند. همچنین شرایط حاکم بر این گونه نواحی در بروز ناهنجاریهای اجتماعی بسیار مساعد است و حاشیه شهر را به بستر وقوع انواع جرائم تبدیل کرده است به طوری که از ۱۸ آسیب اجتماعی در ایران پنج مورد آن در حاشیه مشهد وجود دارد.
البته باید توجه داشت که پدیده حاشیه‌نشینی موضوعی منحصر به مشهد یا ایران نیست و هم‌اینک ۴۲ درصد جمعیت کشورهای در حال توسعه ساکن حاشیه شهر یا سکونتگاههای غیررسمی هستند.
بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، سکونتگاههای غیررسمی چالش اصلی هزاره سوم معرفی شده اند زیرا هم‌اینک یک نفر از هر شش نفر جمعیت هفت میلیارد و ۸۰۰ میلیون نفری جهان در سکونتگاههای غیررسمی یا حاشیه شهر زندگی می‌کند.
پدیده حاشیه‌نشینی و مقابله با آن روندی تدریجی است
۱.۲ میلیون نفر جمعیت حاشیه‌نشین در مشهد پدیده‌ای نوظهور و ناگهانی نیست بلکه در روندی تدریجی ظرف سالها بخاطر ماهیت ذره ذره و بعضا فقدان توجه بهنگام و دوراندیشی مسوولان و نهادهای ذیربط به تدریج رخ نمایان کرده است. بر همین اساس، پدیده‌ای اجتماعی و چندوجهی که در طول سالها شکل گرفته و بطور همزمان فکری به حالش نشده، اینک با اقدامی دفعی و ناگهانی قابل رفع نیست بلکه نیازمند طرح و برنامه‌ای کلان و همه‌جانبه است تا با هماهنگی ارگانها و دستگاههای مختلف اقتصادی، فرهنگی، حقوقی و اجرایی ضمن پرهیز از فعالیتهای جزیره‌ای مورد رسیدگی و اصلاح قرار گیرد.
شهرداری مشهد، استانداری خراسان رضوی و سپاه استانی امام رضا(ع) در چنین بستری ظرف سالهای اخیر وارد عرصه مقابله با پدیده حاشیه‌نشینی در مشهد شده تا علاوه بر ممانعت از گسترش آن، پدیده ناهنجار حاشیه‌نشینی را بطور ریشه‌ای رفع و درمان نمایند.
طرح، سازمان و ستاد
استاندار خراسان رضوی که حدود یک سال پیش کار خود را در این استان آغاز کرده ظرف نخستین ماههای تصدی سمت استاندار خراسان رضوی پدیده حاشیه شهر مشهد را به عنوان یکی از اولویتها در دستور کار قرار داد.
علیرضا رزم‌حسینی در همین چارچوب برنامه‌ای را با عنوان "طرح جهاد اجتماعی" معرفی کرد که در قالب آن مسوولیت ۴۱ دستگاه اجرایی استان خراسان رضوی برای ساماندهی حاشیه شهر مشهد و مقابله با پدیده حاشیه‌نشینی مشخص شده است.
شهرداری مشهد نیز به عنوان نهادی که در خط مقدم رویارویی با پدیده حاشیه‌نشینی و تبعات آن قرار دارد پارسال اقدام به تاسیس "سازمان بازآفرینی شهری" کرد تا در چارچوب آن، ساماندهی مناطق حاشیه این کلانشهر بسامان شده و با استفاده از بودجه، امکانات و ظرفیتهای تخصصی شهرداری مشهد به پیش برده اجرا شود.
سپاه استانی امام رضا(ع) نیز با توجه به وخامت وضعیت اجتماعی امنیتی مناطق حاشیه شهر مشهد و مزمن شدن این پدیده، به عرصه مقابله و رفع پدیده حاشیه‌نشینی ورود کرد.
این نهاد اقدام به تاسیس "قرارگاه اجتماعی امنیتی شهید برونسی" به همین منظور کرد. گرچه این "قرارگاه" در چارچوب محرومیت‌زدایی ماموریتهای فرهنگی و اجتماعی دیگری نیز برایش تعریف شده اما بطور متمرکز مجری برنامه‌های سپاه برای رفع معضل حاشیه‌نشینی در مشهد شناخته می‌شود.
ممانعت از میل آسیبهای اجتماعی به مسائل امنیتی
جانشین فرمانده قرارگاه اجتماعی امنیتی شهید برونسی سپاه استانی امام رضا(ع) به خبرنگار ایرنا گفت: این قرارگاه سال ۱۳۹۵ با فرمان مقام معظم رهبری به استناد ابلاغ ستاد کل نیروهای مسلح و فرماندهی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با هدف تقویت طراحی، برنامه‌ریزی و هماهنگ‌سازی اقدامات بخشی و بین‌بخشی با اولویت ساماندهی حاشیه شهر مشهد تاسیس شد.
سردار مجتبی غفورپور محور فعالیتهای قرارگاه اجتماعی امنیتی شهید برونسی را "برقراری امنیت عمومی، پیشگیری از تبدیل آسیبهای اجتماعی به مسائل امنیتی و بهبود فضای فرهنگی و عمرانی" حاشیه شهر مشهد اعلام و بیان کرد: در این چارچوب برنامه‌های پنج ساله و مرحله‌بندی اقدامات برای حاشیه شهر مشهد در نظر گرفته شده‌اند.
وی افزود: به طور کلی مرحله نخست اقدامات این قرارگاه در حاشیه شهر مشهد، مهار و محدودسازی مشکلات حاد و شایع با برقراری امنیت محلات، جمع‌آوری معتادان متجاهر، برخورد با اراذل و اوباش و اعطای کمکهای معیشتی،بهداشتی و درمانی است.
جانشین فرمانده قرارگاه اجتماعی امنیتی شهید برونسی ادامه داد: "کاهش و از بین بردن علل مشکلات حاد و شایع حاشیه شهر مشهد" مرحله بعدی بود که در دستور کار این قرارگاه قرار گرفت و همچنان با همکاری دیگر نهادها و دستگاههای مرتبط هم‌اینک در حال پیگیری و اجرا است.
وی با به فعالیتهای قرارگاه شهید برونسی در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی اشاره و بیان کرد: "رفع ناهنجاریهای ظاهری و جمع‌آوری معتادان و استقرار پایگاه ثابت انتظامی در نقاط تجمع معتادان متجاهر" فعالیتهای این قرارگاه در حوزه اجتماعی برای ساماندهی وضعیت حاشیه شهر مشهد هستند.
سردار غفورپور گفت: مقابله با باندهای سازمان‌یافته فساد و توزیع‌کنندگان مواد مخدر، پاکسازی مناطق آلوده به معتادان متجاهر با هدف از بین بردن مظاهر ناهنجاریها و افزایش امنیت روانی این محلات به صورت مستمر در نقاط مختلف حاشیه شهر مشهد در حال انجام است.
وی افزود: گسترش رده‌های بسیج در سطوح مختلف سازمانی به منظور ظرفیت‌سای برای حضور سازمان‌یافته مردمی و کاهش ضعف حضور و کارکرد دستگاههای حکومتی در مناطق حاشیه شهر نیز با تشکیل شش ناحیه، ۲۰ حوزه و ۳۳۰ پایگاه مقاومت بسیج با هدف هر مسجد دو پایگاه بسیج برادران و خواهران هم از دیگر اقدامات در این بخش هستند.
جانشین فرمانده قرارگاه اجتماعی امنیتی شهید برونسی "راه‌اندازی گشتهای بسیج در حوزه‌ها و پایگاههای مقاومت، اجرای ۳۱۳ هزار و ۴۷۹ مورد گشت شبانه محلات، استقرار هفت پایگاه عملیاتی موقت در مناطق و نقاط آلوده با هدف تامین امنیت محلات ناامن" را از فعالیتهای پایگاههای بسیج در حاشیه شهر مشهد از ابتدای تشکیل آنها تا پایان نیمه نخست امسال برشمرد که هنوز ادامه دارند.
وی شناسایی دو هزار و ۷۰۰ فرد اوباش، دستگیری اعضا و و انهدام ۳۵ باند اراذل، احضار و ارشاد ۵۸۲ نفر از افراد مخل در امنیت محلات به منظور مهار و محدودسازی عوامل ناامنی در این مناطق را از دیگر اقدامات قرارگاه شهید برونسی در حاشیه شهر مشهد ذکر و بیان کرد: افزایش ضریب اشراف اطلاعاتی با تمرکز بر فعالیت گروههای معاند، وهابیت، فرقه‌های ضاله و منحرف مذهبی با هدف مهار و مقابله با آنها به منظور پیشگیری از توسعه نفوذ و سوءاستفاده از شرایط حاکم بر مناطق حاشیه شهر مشهد هم با دقت صورت می‌گیرد.
فعالیتهای عمرانی
رییس بسیج سازندگی خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا پیرامون فعالیتهای این نهاد در حاشیه شهر مشهد گفت: زیباسازی، مرمت و کمک به ساخت ۵۱۳ مسجد، ۳۰ حوزه علمیه به منظور خوشایند و جذاب‌سازی مراکز فرهنگی مذهبی و همچنین ساخت ۱۹ خانه عالم ظرف چهار سال اخیر توسط جهادگران بسیج سازندگی خراسان رضوی در حاشیه کلانشهر مشهد انجام شده است.
محمد روحانی توجه به زیرساختهای عمرانی و ورزشی به منظور تسهیل فعالیتهای فرهنگی و ورزشی ساکنان مناطق حاشیه شهر مشهد را از دیگر برنامه‌ها ذکر و بیان کرد: تاکنون دست‌کم ۷۲ هزار و ۲۶۵ مترمربع طرح عمرانی در قالب ۴۸۸ پروژه از سوی بسیج جهاد سازندگی در این مناطق ساخته شده است.
وی افزود: همچنین ۸۰۸ واحد مسکونی در معرض تخریب متعلق به ساکنان حاشیه شهر مشهد با مشارکت گروههای جهادی مرمت اساسی و بازسازی در حد ساخت شده است. ساخت ۱۲ باب منزل مسکونی، تهیه و توزیع ۶۰ هزار بسته غذایی، ۳۲ هزار ثوب پوشاک، هزار و ۲۰۰ سری جهیزیه و ۴۴ هزار بسته نوشت‌افزار بین نیازمندان اقدامی دیگر در محلات حاشیه شهر مشهد است. همچنین ۸۱۹ بیمار صعب‌العلاج ساکن در این منطقه شناسایی و برای درمان رایگان به مراکز درمانی معرفی شده‌اند.
رییس بسیج سازندگی خراسان رضوی در ادامه کمک به اشتغال خانگی ۴۹۳ زن خانه‌دار با تحویل ۹۵۰ دستگاه ابزار کار بطور رایگان، ایجاد ۱۶ کارگاه اشتغال با گنجایش ۲۲۵ نفر برای مشغول بکار شدن بیکاران با اولویت زنان سرپرست خانوار، اعزام ۷۶۵ گروه پزشکی و دندانپزشکی به نواحی حاشیه شهر، غربالگری پزشکی ۱۲ هزار و ۲۱۷ دخترن و زن جوان، شناسایی ۲۳۲ بیمار صعب‌العلاج و انجام اقدامات درمانی برای آنها، برپایی پنج مرکز مشاوره، بینایی‌سنجی و تهیه عینک برای هزار و ۵۳ دانش‌آموز را از دیگر خدمات ارائه شده در حاشیه شهر مشهد برشمرد.
برنامه‌های فرهنگی و ورزشی
جانشین معاونت محرومیت‌زدایی و مردم‌یاری قرارگاه اجتماعی و امنیتی شهید برونسی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: دشمن می‌خواهد مساجد بی‌رونق باشند و مردم از ارزشهای دینی و امور مذهبی فاصله بگیرند لذا کمک به توسعه کمی و کیفی مساجد و فعالیت تشکلها و هیاتهای فرهنگی و مذهبی در حاشیه شهر شهر مشهد به عنوان رسالتی فرهنگی بطور جد پیگیری شده است.
محمدرضا رجب‌پور افزود: در این راستا شش هزار و ۷۵۱ مورد اقدام برای تجهیز مساجد، تشکلها و هیاتهای فرهنگی و مذهبی، استقرار ۱۰۰ مبلغ روحانی و برگزاری کارگاه توانمندسازی برای شش هزار نفر تاکنون در نقاط مختلف مناطق حاشیه شهر مشهد صورت گرفته است.
وی "راه‌اندازی ۱۵۰ مهدکودک را با رویکرد علوم دینی و هدف آموزشهای فرهنگی رفتاری و پیشگیری از ناهنجاریها برای کودکان سه تا شش سال و ایجاد زمینه‌های تربیت دینی" از دیگر اقدامات انجام شده در حاشیه شهر مشهد ذکر و بیان کرد: همچنین کارگاه توانمندسازی والدین و مربیان آموزشگاهها در ارتباط با پیشگیری از رفتارهای پرخطر فرزندان به منظور کاهش ناهنجاریهای اجتماعی به استعداد ۱۴ هزار نفر کلاس، توزیع کتاب، برگزاری اردوی رزمی و فرهنگی ویژه دانش‌آموزان کم‌برخوردار از دیگر اقدامات صورت گرفته در حاشیه شهر مشهذ هستند که تاکنون ۱۲ هزار و ۱۵۰ نفر از آنها بهره‌مند شده‌اند.
جانشین معاونت محرومیت‌زدایی و مردم‌یاری قرارگاه اجتماعی و امنیتی شهید برونسی گفت: کمک به توسعه فعالیت ورزشی با تجهیز ۷۹ سالن ورزشی، برگزاری ۱۸ هزار و ۲۶۱ مسابقه و برنامه عمومی با هدف پرکردن اوقات فراغت و افزایش ضریب نشاط همگانی، توزیع سه هزار و ۳۴۸ مورد انواع ابزار کاربردی ورزشی در سالنها و اماکن ورزشی، مساجد و پایگاهها و نیز برگزاری برنامه پیاده‌روی خانوادگی در مناسبتهای مختلف فرهنگی و اجتماعی از دیگر اقداماتی هستند که در حاشیه شهر مشهد با حضور شهروندان انجام شده و همچنان اجرای آنها پیگیر می‌شود.