سید عبدالمجید شریف زاده درباره تاریخچه سفال زرین فام گفت: در آثاری که از دوران پیش از اسلام به خصوص در دوره ساسانی به دست آمده، استفاده از طلا و نقره در ساخت ظروف مشاهده شده و این مواد یکی از مهمترین موادی است که هنرمندان از آن بهره می بردند به همین علت در دوره های یاد شده شاهد ساخت ظروف طلایی و نقره ایی و گسترش هنرهای مرتبط با آن مانند قلم زنی و دواتگری هستیم.
وی افزود: با ورود اسلام به ایران و تغییر مباحث تفکری و اعتقادی مبنی بر اینکه در فرهنگ اسلامی نباید از طلا و نقره برای ظروف استفاده شود و مکروه دانستن این امر میان مردم، استفاده از ظروف سفالی به جای استفاده از ظروف ساخته شده با چنین فلزات و مواد گرانبهایی گسترش یافت.
رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی با بیان اینکه در اوایل دوره اسلامی مراکز سفالگری در ایران گسترش بسیاری پیدا کرده بود اظهار کرد: در این دوره شاهد آن هستیم که در شهرهایی مانند نیشابور، ری، اراک، کاشان و... سفالگری و ساخت ظروف اهمیت بسیاری پیدا می کند؛ با این حال همچنان هنرمندان و صنعتگران این دوره در تلاش بودند تا بتوانند لعاب هایی را تولید کنند که ویژگی های زیبا شناسانه بهتری داشته و شفاف تر باشند.
وی ادامه داد: در اوایل دوره اسلامی تحولات عمده تری در بحث لعاب بوجود می آید و شیوه های مختلف لعاب گذاری از تنوع لعابها گرفته تا شیوه ساخت لعاب های زیر رنگی، رو رنگی و... گسترش پیدا می کند.
شریف زاده با بیان اینکه منع بکارگیری طلا و نقره در دوره اسلامی باعث گشایش در بخش دیگری از هنر و بکارگیری مواد در ایران شده است گفت: صنعتگران دوره اسلامی با تولید لعاب های گوناگون با شیوه های مختلف توانستند ظرف های سفالی بسازند که با اینکه تلالو طلا را دارند در آن ها از طلا استفاده نشده است.
این پژوهشگر حوزه هنرهای سنتی افزود: موارد مطرح شده دارای وجه مهمی است چه به دلیل هنری که در کیمیا گری اتفاق افتاده و چه به لحاظ ساخت و اختراع انواع لعاب های زیبا و بکار گیری آن ها در ساخت ظروف.
وی تصریح کرد: اوج بهره گیری از این دستاورد و استفاده از لعاب زرین فام از اواخر دوره سامانی و اوایل دوره سلجوقی شروع شده و تا سالهای متمادی یکی از مهمترین خصوصیات ظروف، ساخت ظرف های زرین فام بوده است.
شریف زاده با اشاره به اینکه از دوره سلجوقی ظروفی در دسترس است که در موزه های دنیا و ایران نگهداری می شود، ادامه داد: این ظروف تلالو طلایی دارند که باعث افزایش زیبایی خاص برای ظروف سفالی شده اند.
رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی در رابطه با چگونگی ساخت لعاب زرین فام نیز گفت: ساخت لعاب زرین فام در دوره های ابتدایی بسیار سخت، خاص و با مواد منحصر به فردی صورت می گرفت و در دوره های مختلف با فراز و فرودهایی همیشه تکرار شده تا اینکه در دوره قاجار این هنر رو به افول رفته و با وجود آنکه کما بیش ظروف زرین فام تولید می شدند ولی استفاده از آن ها به دلیل کاهش منع استفاده از ظروف طلایی کمتر شده است.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، شریف زاده به هنر دوره معاصر غرب و اروپا در ساخت لعاب های جدید به وسیله فناوری های نو اشاره کرد و گفت: غربی ها توانستند با استفاده از فناوری های نو لعاب های لاستری را تولید کنند که وجه تلالو رنگ طلایی را در لعاب ها ایجاد کرده و باعث درخشان شدن رنگ های متنوع در ظروف می شود.
وی به بیان تفاوت لعاب لاستری و لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: در ساخت لعاب لاستری از خود طلا برای تلالو و بدست آوردن رنگ طلایی استفاده می شد در حالی که اساس ساخت لعاب زرین فام بدون استفاده از طلاست و به همین دلیل قیمت لعاب لاستری بسیار گران است.
رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی ادامه داد: در عصر حاضر یک دوره فراموشی نسبت به ساخت لعاب زرین فام صورت گرفت و به همین خاطر تعداد اندکی از اساتید قدیم این حوزه گاهی از نمونه های لعاب های زرین فام و لعاب خاصی که اصطلاحا به آن لعاب غازمغازی یا لعاب پر طاووسی می گویند برای تولید ظروف استفاده کرده اند.
شریف زاده تصریح کرد: در واقع تفاوت لعاب زرین فام با غازمغازی این است که در لعاب زرین فام ظرف رنگ طلایی به خودش می گیرد اما لعاب غازمغازی یک حالت رنگین کمانی مانند پر طاووس به ظروف می دهد، با این حال برخی افراد نا آگاه به اشتباه این دو لعاب را با یکدیگر برابر می دانند در حالی که لعاب های یاد شده با هم متفاوتند ولی سرچشمه یکسانی دارند.
وی در ادامه افزود: برخی در دوره معاصر با مراجعه به منابع قدیمی تلاش کردند تا هنر لعاب سازی زرین فام را احیا کنند به همین علت به یکی از منابع قدیم مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی بنام عرایس الجواهر که شیوه ساخت لعاب زرین فام را بصورت مختصر توضیح داده مراجعه کردند با این حال چون متن با استفاده از اصطلاحات و کلمات متدوال آن روزگار به نگارش درآمده نتوانستند به صورت دقیق از شیوه ساخت این لعاب پی ببرند.
رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی با تاکید بر اینکه پژوهش های بسیاری در سال های اخیر به منظور ساخت و به دست آمدن فرمول لعاب زرین فام توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صورت گرفته است اظهار داشت: لعاب غازمغازی به صورت محدود توسط هنرمند اصفهانی مرحوم کوشش مورد استفاده قرار می گرفته است.
وی ادامه داد: محمد مهدی انوشفر پژوهشگر و از سفالگران با سابقه و منحصربفرد در ایران طی سال های اخیر به موضوع لعاب زرین فام ورود کرده و با بهره گیری از دانش تجربی اساتید گذشته و مطالعات بسیار گسترده شیوه های کاری لعاب کاران را مورد مطالعه قرارداده و با آزمایش های فراوان توانسته نمونه هایی از لعاب زرین فام را ساخته و به کار گیرد همچنین عباس اکبری عضو هیات علمی دانشگاه کاشان نیز توانسته به وسیله مطالعه و استفاده از تجربیات گردآوری شده نمونه های دیگری از لعاب زرین فام را به دست آورند.
شریف زاده با اشاره به پژوهش های بین المللی در حوزه لعاب زرین فام اشاره کرد و گفت: در حوزه لعاب زرین فام پژوهشگران فرانسوی کارهای مطالعاتی خوبی انجام داده اند.
وی خاطرنشان کرد: همچنین کاتو پژوهشگر ژاپنی و پسرش تلاش کردند تا با جمع آوری ظروف زرین فام قبل و پس از انقلاب به چگونگی ساخت این لعاب دست یابند و با وجود اینکه توانستند نمونه های مشابهی از این لعاب را به صورت محدود تولید کنند اما نمونه های ایرانی ساخته شده در کشور بسیار قوی تر و شبیه تر به لعاب اصلی هستند.
وی در ادامه به اهمیت پژوهش ها در حوزه لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: باید تلاش شود تا با شناخت و تولید لعاب زرین فام این لعاب به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو به ثبت جهانی برسد و این هنر مغفول مانده احیا و آموزش مجدد آن در کشور آغاز شود.
شریف زاده همچنین در رابطه با مدعیان تولید انبوه لعاب زرین فام در ایران گفت: در کشور تنها ۲ تا ۳ نفر هستند که توانسته اند نمونه های مشابهی از لعاب زرین فام را تولید کنند و دیگر افراد مدعی در حقیقت از همان رنگهای لعاب های لاستری استفاده می کنند و همان گونه که توضیح داده شد این لعاب با لعاب زرین فام که بدون استفاده از خود طلاست بسیار متفاوت است.
رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی در ادامه از مسئولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواست تا با تعریف پروژه و تامین اعتبار، این هنر رو به فراموشی را دوباره احیا و شرایط را برای ثبت، انتقال و آموزش آن را فراهم کنند.
زرین فام همانگونه که از نام آن پیداست سفالی با لعابی شیشه گونه می باشد که جلایی فلزی دارد، اینگونه سفال در نتیجه ممنوعیت استفاده از فلزات گرانبهایی همچون طلا و نقره به عنوان ظروف در ایران اسلامی به کار گرفته شدند.
با نگاهی به لعاب سفال و کاشی زرین فام، مشخص می گردد که این تکنیک ساخت سفال زرین فام تکنیکی نبود که تنها با دیدن آن بتوان به آن دست یافت. این تکنیک تنها از طریق آموزش در نزد استادکاران حرفه ای قابل یادگیری بوده است.
برای تولید لعاب زرین فام، ابتدا ظرف به وسیله یک روش معمولی حرارت و لعاب داده می شد پس از آن، طرح بر روی لعاب سرد شده، توسط ترکیبی از سولفور، اکسید نقره و اکسید مس به اضافه ی گل اخرای زرد یا قرمز، نقاشی می گردید و سپس ظرف درون سرکه قرار می گرفت. سفال برای بار دوم در کوره ای با دمایی کمتر و کاهش یافته، کوره ای با اتمسفر مونواکسید کربن و سوختی مرطوب و مخزن هوای محدود حرارت می دید. پس از آن رنگ اخرا آرام آرام از سطح ظرف سرد شده کنار رفته و طرح روی لعاب با درخششی فلز گونه ثابت می ماند.