آنچه به عنوان مراسم شب یلدا یا شب چله در فرهنگ ایرانی تعریف شده است ریشه در هزاره‌های دور دارد. در حقیقت ریشه شکل گیری آن را در در آیین مهر می دارند. انقلاب زمستانی که از آن به عنوان جشن زایش خورشیدی نیز نامبرده می شود همواره میان ایرانیان فرهنگ‌دوست و آیین‌مدار از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار بوده است. جایگاه و اهمیت خورشید میان ایرانیان بسیار بالا بوده و بسیاری سنت های کهن و آیین های ایرانیان با جایگاه خورشید و تاثیر آن در زندگی مردمان کشاورز ایران گره خورده است. نگاه و رویکردی که مانند بسیاری از داشته های فرهنگ ایرانی به فصل الخطابی برای جهانیان بدل شده است. ایرانیان گاه شمار خود را بر اساس گردش زمین به دور خورشید استوار کرده‌اند که این نیز خود نه تنها نشان دهنده عمق فرهنگ ایرانی است که به جایگاه والای دانش و بینش ایرانیان در هزاره‌های دور تا به امروز صحه می گذارد.
نمادهای شب یلدا
جشن زایش خورشید که از آن به عنوان انقلاب زمستانی و بلندترین شب سال یاد می شود؛ قرار گرفتن کره زمین در دورترین فاصله و نقطه نسبت به خورشید در چرخش وضعی آن به شمار می رود. در حقیقت بعد از شب چله یا شب یلدا بار دیگر شاهد کوتاه شدن شب ها و بلند شدن روز هستیم تا در نهایت این سیر حرکت وضعی زمین بر مدار خورشید به یکی دیگر از مهمترین آیین‌های باستانی و کهن ایرانی یعنی نوروز منتج شود.
مراسم شب یلدا مانند بسیاری سنت‌های کهن فرهنگ ایرانی مملو از آیین ها و رفتارهایی است که هر یک نمادی در رفتارشناسی و جامعه‌شناسی فرهنگ ایرانی یاد می شوند. رنگ قرمز که به عنوان رنگ غالب مراسم شب یلدا از سفره تا میوه‌ها؛ اطعمه و اشربه خوان خانواده و فرهنگ ایرانی شناخته می شود، در حقیقت بازتاب جایگاه خورشید است که به واسطه آن گرمای وجودی و اتحاد و همدلی ساختار فرهنگ ایرانی را بازتاب می دهد.
میوه ها و خوراک خوان خانواده ایرانی در شب یلدا بر اساس نمادهای متعددی انتخاب شده اند و فصل مشترک اغلب آنها رنگ سرخ است. از هندوانه و انار تا شربت و شیرینی‌های گل‌محمدی و زعفران که همگی رنگ قرمز و سرخ را به شکل ماهوی با خود دارند به اصلی جدایی ناپذیر از فرهنگ خوان خانواده‌های ایرانی در شب یلدا بدل شده اند. همچنین از سوی دیگر شب نشینی و گردهمایی خانواده های ایرانی به واسطه پاسداشت شب یلدا یکی از بهترین سنت های فرهنگ ایرانی را پاسخی دوباره می دهد. سنتی به نام صله رحم.
انار و هندوانه نمادی از رمز اتحاد و همدلی ایرانیان
انار و هندوانه به عنوان دو میوه جدایی ناپذیر از خوان مراسم شب یلدا در میان خانواده های ایرانی بار دیگر نمادی بر اتحاد و همدلی ایرانیان به شمار می روند. همچنین آجیل شب یلدا که از آن به عنوان آجیل گرم یاد می‌شود، بازتاب بخشی دیگر از دانش و فرهنگ ایرانی است. زیرا اغلب میوه های زمستانی سرد هستند و پخش آجیل شب یلدا که از دانه های گرم تشکیل شده برای ملایم کردن طبع ایرانیانی که دوره خوان یلدا جمع شده‌اند بازتاب اهمت و جایگاه طب سنتی میان خانواده ها و فرهنگ ایرانی به شمار می رود. از دیگر سنت‌های فرهنگ ایرانی در شب یلدا شاهنامه خوانی و تفأل به دیوان خواجه شیراز حافظ شیرین سخن است که در نمایی دیگر بازتاب بخشی دیگر از رفتار فرهنگی ایرانیان نیز به شمار می‌رود. آنگونه که همواره به آن اشاره شده شعر به عنوان شناسنامه و هویت فرهنگ ایرانی جایگاهی جداناپذیر در کنش‌ها و رفتارهای آیینی ایرانیان داشته است. به همین مناسبت در مراسم شب یلدا در مناطق شمالی؛ غربی و شمال غرب کشورمان شاهد سنت شاهنامه‌خوانی و سرگرم کردن اهالی فامیل توسط بزرگان خانواده بر پایه شاهنامه هستیم.
گستره یلدا از ایران تا فرهنگ مسیحیت
دکترمیرجلال الدین کزازی در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی ایرنا با اشاره به جشن یلدا یا آیین شب چله به عنوان بن‌مایه‌ای گره خورده با فرهنگ مهر در آیین کهن ایران یادآور شد: ایرانیان از دیرباز با پاسداشت جشن یلدا آیین مهر و زایش خورشید را بزرگ می داشتند و این سور عظیم را با یکان یکان خانواده ها به شادی می نشستند.
وی ادامه داد: آیین مهر آیینی است که در دوران اشکانی توسط دین آوری به عنوان آیینی نو سربرآورد و دامنه وسعت آیین مندان مهر از مرزهای ایران تا روم را در برگرفت و نکته ای سترگ که بار دیگر به نام ایرانی سپاسی بزرگ را هدیه می دهد به این نکته شادی بخش بازمی گردد که جشن پاسداشت مهر و زایش خورشید که در فرهنگ ایرانی به عنوان یلدا نام آور شده است در جهان نیز آیین مندان فراوانی دارد که از آن به نام کریسمس یاد می کنند.
جشن کریسمس، گواهی بر تاثیر آیین یلدا در فرهنگ جهانی
این پژوهشگر و استاد دانشگاه با تاکید بر آنکه جشن کریسمس در بن‌مایه خود جشنی برای زایش مهر و خورشید است گفت: این نکته برخلاف آن است که ترسایان کریسمس را جشن زادن عیسی (ع) می دانند. در حالی که تاریخ نبشته و ماندگار شده که بعد از قبول آیین ترسایی میان رومیان، بزرگان ترسایی تلاش بسیار کردند تا جشن مهر را از آیین رومیان ترساشده بزدایند و چون راه به منزل و هدف نبردند جشن زایش مهر و خورشید را به نام جشن زادن عیسی مسیح نام نهادند.
کزازی در پاسخ به این پرسش که چرا میان جشن یلدا و کریسمس چند روزی فاصله در تقویم وجود دارد گفت: وقتی بنا باشد تا فرهنگ سترگ ایرانی راه جهانی شدن پیدا نکند و دژخیمان نام و فرهنگ ایرانی با پی ریزی ناسازگاری هایی در گاه شماری میان این دو روز که ریشه مشترک دارند و تاریخ آنرا گواهی می دهد جدایی انداخته و حال آیینی ایرانی را به نام جشن زادن عیسی مسیح برپا می دارند تا مباد نام ایران را بر زبان آوند.
سرخی انار؛ سمبل خورشید
به گفته این مدرس دانشگاه؛ یلدا واژه ای آرامی است که در ریشه های آن را در زبان تازی هم می توان دید و معنای آن میلاد، تولد و ولادت است و تجلی آن را بر خوان ایرانی می توان به تماشا نشست. خوانی که یکان یکان داشته هایش بر مدار نشانه شناسی و نمادشناسی فرهنگ ایرانی از راز و رمزهای کهن جایگاه مهر و خورشید در رفتار ایرانیان است.
کزازی نمادین ترین میوه خوان یلدا را انار دانست و یادآور شد: گردی این میوه و رنگ سرخش نمادی از خورشید است و همان رنگ سرخ پرتو گرمای خورشید را بر زمین مرده زمستان و سرد شده برای جانی دوباره تا بهار نورسته و رسیده می تاباند. این همان پایانی است که آدمیان برای میوه از زمین رسته به آن چون آب نیازمندند. پرتو گرمای خورشید و آب بر زمین مادر می تابد و جاری می شود تا انار به عنوان نماد خورشید خود به نمادی بر خوان ایرانی در یلدا افزوده شود.