ایجاد صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی ۵۰ ساله دارد و به دهه ۱۳۳۰ خورشیدی باز می گردد. در اواخر این دهه، وزارت اقتصاد وقت به منظور گسترش صنعت پتروشیمی در کشور، بنگاه شیمیایی کشور را تأسیس و این شرکت در ۱۳۳۷ خورشیدی طرح احداث کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس را به اجرا گذاشت، بنابراین از آنجا که رشد این صنعت نیازمند فعالیت های تخصصی گسترده تر و هماهنگ با صنعت نفت و گاز بود به زودی ضرورت ایجاد سازمانی برای توسعه و هدایت صنعت پتروشیمی مشهود شد و به همین سبب در ۱۳۴۲ خورشیدی شرکت ملی صنایع پتروشیمی با مالکیت دولت و تحت پوشش شرکت ملی نفت ایران تأسیس و تمام فعالیت های مرتبط با ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در این شرکت متمرکز شد.
صنعت پتروشیمی و اهمیت و ویژگی های آن
صنعت شیمیایی از جمله صنایع مطرح در چند دهه گذشته به شمار می آید که توجه خاص کشورها به این صنعت موجب رونق و فراگیری آن در جهان شده است و در حال حاضر این صنعت پس از صنایع غذایی و خودروسازی سومین صنعت بزرگ جهان محسوب می‌شود. ایران نیز به عنوان چهارمین تولیدکننده نفت جهان و با دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز دنیا، ۸۰ درصد درآمدهای صادراتی خود را از نفت و گاز تامین می‌کند و امیدوار است تا پایان دهه جاری ۱۴ درصد از بازار جهانی پتروشیمی را در دست بگیرد و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی خود را به ۲۳ میلیون تن در سال افزایش دهد.
طیف گسترده ای از محصولات مصرفی، مواد اولیه، محصولات صنعتی از محصولات پتروشیمی حاصل می شود که مطابق دسته بندی کدهای ISIC در کدهای ۲۳۲۰، ۲۴۱۱، ۲۴۱۲ و ۲۴۲۱ قرار می گیرد. صنایع پتروشیمی در واقع بخش از صنایع شیمیایی است که فرآورده‌های شیمیایی را از مواد خام حاصل از نفت یا گاز طبیعی تولید می‌کند. از اوایل سده بیستم نفت خام و گاز طبیعی به عنوان ماده اولیه، برای تهیه بسیاری از ترکیبات مورد نیاز انسان، اهمیت حیاتی و روز افزونی یافت. صنعت پتروشیمی تأمین کننده اصلی مواد مصرفی مورد نیاز در بیشتر صنایع شیمیایی، برق و الکترونیک، نساجی، پزشکی، خودروسازی، لوازم خانگی، غذایی و غیره محسوب می شود.
یکی از مهمترین ویژگی های صنعت پتروشیمی ارزش افزوده بسیار بالای آن است. بدین معنی که با تغییرات شیمیایی و فیزیکی بر روی هیدروکربورهای نفتی و گازی می‌توان ارزش محصول را به میزان ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داد.
از ویژگی های دیگر این صنعت، تنوع محصولات آن و تأمین مواد اولیه هزاران کارگاه و کارخانه صنایع پایین دستی آن است که از نظر اشتغال زایی و کسب درآمدهای ارزی و قطع وابستگی، نقش بسیار مؤثری در اقتصاد کشور دارد. تولید محصولات پتروشیمی به گونه‌ای است که یک واحد اصلی در بالا دست، ماده اولیه واحدهای دیگر را تولید می‌کند، مانند واحد الفین که با تولید اتیلن و پروپیل نیاز واحدهای پلی‌اتیلن و پروپیل را تأمین می‌کند. در صنایع وابسته به نفت هر چه به طرف محصولات نزدیک به بازار مصرف متمایل شویم با فرصت‌های شغلی بیشتر و کم هزینه تر روبرو هستیم. به گونه ای که طبق گزارشات معتبر بین المللی برای ایجاد هر شغل در صنعت پالایش، به حداقل ۵۰۰ هزار دلار و در صنایع بالا دستی پتروشیمی ۳۶۰ هزار دلار سرمایه گذاری نیازمندیم. در حالی که در صنایع پایین دستی پتروشیمی نظیر صنایع پلاستیک با صرف هزینه‌ای به مراتب کمتر می‌توان به ایجاد اشتغال پرداخت.
تاریخچه صنایع پتروشیمی در ایران
مرحله گسترش اولیه شرکت ملی صنایع پتروشیمی که توسعه صنعت را شامل می شد در قالب سه برنامه عمرانی در سال های ۱۳۴۲ تا ۱۳۶۵ خورشیدی اجرا شد که حاصل آن تامین نیاز داخلی به کودهای شیمیایی و مواد پایه پتروشیمیایی و شیمیایی و احداث مجتمع های پتروشیمی متعدد از جمله بندرامام که به ایران ـ ژاپن معروف شد، فارابی (ایران نیپون)، خارک، پازارگاد، کربن اهواز(ایران)، رازی (شاهپور) و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز بود.
جنگ تحمیلی، توسعه صنعت پتروشیمی ایران را با رکود مواجه ساخت و در این مدت اگرچه طرح توسعه پتروشیمی شیراز به پایان رسید اما احداث پتروشیمی بندر امام متوقف شد.
با پایان جنگ تحمیلی، بازسازی مجتمع های آسیب دیده در جنگ بنابر برنامه اول توسعه تا ۱۳۷۳ خورشیدی ادامه یافت و بهره برداری از برخی طرح های اساسی شامل پتروشیمی اصفهان و پتروشیمی اراک و تکمیل مجتمع بندرامام در این زمان صورت گرفت.
توسعه صادرات، خصوصی سازی و سوددهی در برنامه پنج ساله دوم در سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ خورشیدی از دیگر مراحل توسعه پتروشیمی در ایران بود که افزایش تولید سالیانه محصولات از ۴.۲ به ۱۱ میلیون تن در سال را با بهره برداری از طرح های باقیمانده از برنامه پنج ساله اول به همراه داشت.
برنامه سوم توسعه، سرآغاز مرحله جهش و تثبیت در صنعت پتروشیمی ایران بود که اهدافی همچون توسعه صادرات و ارتقاء صنعت در صادرات غیر نفتی، گسترش خصوصی سازی و توجه خاص به تحقیق و توسعه و استفاده بهینه از ظرفیت های موجود و ایجاد ظرفیت های تولید جدید را برای دستیابی به هدف فروش ۲۰ میلیارد دلار محصولات پتروشیمی تا پایان برنامه پنجم توسعه در نظر گرفته بود.
هرچند برای رسیدن به این هدف برنامه های متعددی اجرا شد اما شدت گرفتن تحریم ها از اواسط دهه ۱۳۸۰ خورشیدی و چالش های داخلی صنعت پتروشیمی همچون نحوه خصوصی سازی و قیمت خوراک و مسایلی از این دست، توسعه این صنعت را با دست اندازهای جدی مواجه ساخت. با این وجود مزیت های بی بدیل توسعه صنعت پتروشیمی در ایران که در دسترسی به خوراک کافی، منابع آب و مبادی صادراتی مناسب خلاصه می شود، موجب شد تا همچنان پتروشیمی ایران رتبه دوم منطقه را در اختیار داشته باشد و در جلوگیری از خام فروشی در کشور نیز نقش مهمی ایفا کند.
علت نامگذاری روز پتروشیمی در ایران
تیر ۱۳۹۲ خورشیدی بود که شورای عمومی کشور اعلام کرد، هشتم دی به عنوان روز صنعت پتروشیمی در روزشمار کشور به طور رسمی ثبت شده است. این اتفاق مثبت در مجموعه نفت از زمان ملی شدن صنعت نفت و ثبت ۲۹ اسفند به عنوان روز ملی شدن این صنعت تاکنون سابقه نداشت. به همین دلیل پس از بررسی چگونگی ثبت رسمی این روز در تاریخ پتروشیمی کشور اطلاع حاصل شد، ایده اختصاص روزی به نام روز صنعت پتروشیمی حاصل پیشنهادی بود که یکی از کارشناسان باسابقه این شرکت حدود ۸ سال پیش در مقاله ای ارایه و در روزنامه های آن زمان منتشر کرده بود. پیشنهاد نام گذاری روز پتروشیمی نخستین بار به وسیله عبدالرسول دشتی از کارشناسان با سابقه پتروشیمی ارایه شد و سپس با نظر مثبت مدیرعامل پتروشیمی مجموعه ای از واحدهای این شرکت اقدامات اداری و پیگیری های لازم برای تایید مقامات مسوول و ثبت رسمی آن را انجام دادند.
عبدالرسول دشتی کارشناس امور بین الملل پتروشیمی است که بیش از ۲۴ سال سابقه کار دارد. وی درباره ایده نامگذاری روز صنعت پتروشیمی این طور توضیح می دهد: سابقه این پیشنهاد به ۱۳۹۰ خورشیدی بر می گردد. در آن سال همایش بین المللی پتروشیمی برگزار شده بود و من که در ۲ روز برگزاری آن حضور داشتم پس از پایان همایش در مقاله ای ضمن بررسی مباحث و سخنرانی های مطرح شده در این گردهمایی به ارزیابی برخی نکات مهم آن پرداخته در پایان پیشنهاد کرده بودم با توجه به اهمیت این صنعت در کشور، نقش مهم آن در توسعه مناطق مختلف کشور، ایجاد اشتغال و درآمدهای ارزی و مخصوصا با توجه به اینکه صنعت پتروشیمی نماد توسعه صنعتی ایران پس از انقلاب به شمار می رود، شایسته است روزی در تاریخ کشورمان به عنوان روز ملی صنعت پتروشیمی ثبت شود. این یادداشت در دوم خرداد ۱۳۹۰ خورشیدی در روزنامه روزگار منتشر شد. البته این یادداشت نخستین مقاله من در مورد پتروشیمی نبود. اما شانس این یادداشت یا شاید تقدیری که برایش پیش بینی شده بود، اینچنین بوده که من نسخه ای از یادداشت منتشر شده را برای یکی از دوستان همکار که مشاور مهندس بیات مدیر عامل وقت پتروشیمی و همچنین رییس بازرسی فنی شرکت بود، ارسال کردم. ایشان هم به دلیل لطفی که به من داشت یادداشتی روی مقاله من نوشته برای مدیرعامل ارسال کرد و مهندس بیات با پیشنهاد ارایه شده موافقت کرده دستور پیگیری آن را می دهد.
وی ادامه می دهد: مدتی بعد از آن نامه ای از دفتر توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی به دستم رسید که از من و تعدادی از مسوولان واحدهای پتروشیمی دعوت کرده بودند در جلسه ای برای بررسی موضوع پیشنهاد داده شده شرکت کنیم، من هم از این اتفاق در حال شکل گیری بسیار خوشحال شده در آن جلسه با بیان نکات مهم و قابل تاملی که برای اقناع نظر مسوولان تصمیم گیرنده در شورای عمومی ثبت روزها می توان ارایه کرد به خصوص به این نکته خیلی تاکید کردم که اگر بتوانیم چنین روزی را در تاریخ ایام کشور ثبت کنیم هر ساله برای گرامی داشت آن قادر خواهیم بود، بسیاری برنامه های موثر و تصمیم ساز، مخصوصا تاثیر گذار در سطح کشور برگزار کرده و مسوولان ارشد نظام را نسبت به اهمیت این صنعت و لزوم همراهی و حمایت از آن با خود همراه نماییم. جلسه بسیار خوبی بود که با نظر مثبت تمام همکاران روبرو شد. قرار شد این برنامه از سوی همان اعضایی که البته بعدتر روابط عمومی هم به آنها اضافه شد، پیگیری شود. پیگیری کارها ادامه پیدا می کند تا اینکه تیر ۱۳۹۲ خورشیدی شورای عمومی کشور به طور رسمی ثبت روز ۸ دی ماه به عنوان روز پتروشیمی در روزشمار ایام کشور را اعلام کرد.