پنبه‌ای به رنگ قهوه‌ای در خراسان جنوبی برداشت می‌شود که روش‌های کاشت، داشت و برداشت آن مانند پنبه معمولی است اما به لحاظ کوتاهی الیاف آن را با کمان حلاجی نمی‌کنند بلکه تمامی فرایند تبدیل آن به نخ با دست انجام می‌شود.
در گذشته از این نوع پنبه به دلیل اعتقاد مردم به آن، به منظور تولید پارچه‌های معنوی مانند جانماز، پرده مسجد، سفره نان، شال سر و از این قبیل استفاده می‌شد سرخچه‌هایی که هنوز در صندوقچه مادران و مادربزرگان این سرزمین به یادگار مانده است.
ملّه در فرهنگ فارسی عمید به نوعی پنبه زرد رنگ و نوعی پارچه خاکی رنگ ترجمه شده و در زبان محلی به سُرخچه (به دلیل رنگ مایل به سرخ این نوع پنبه) شهرت یافته است.
سه دهه اخیر از طرفی با روی آوردن کشاورزان به کشت ارقام اصلاح شده و وارداتی که دارای الیاف بلند است و از طرفی خشکسالی‌های پیاپی، پنبه ملّه به خاطرات پیوست و تا حدودی به فراموشی سپرده شد حتی بذر این گیاه محلی در حال فرسایش و نابودی بود.
سال‌های اخیر با توجه به اهمیت فوق‌العاده حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی کشور به عنوان یکی از برنامه‌های مهم راهبردی توسعه کشاورزی، احیا و خالص سازی این محصول محلی، گام مهمی در تحقق اهدف عالیه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برداشته شد.
مسوول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: پنبه مله از تاریخچه و قدمت طولانی برخوردار است و به‌عنوان گیاه ویژه منطقه خوسف از زمان‌های گذشته کاشت می‌شده است.
سید احمد برآبادی افزود: اعتقاد به خوش ُیمنی گیاه پنبه مله تا حدی بوده که هر کشاورز در حد توان خود کشت این نمونه پنبه را در کنار پنبه سفید انجام می‌داده است و اعتقاد داشته‌اند که اگر آب با عبور از این پنبه به دیگر محصولات (پنبه سفید) برسد در باردهی و برکت زمین مؤثر خواهد بود.
وی بیان کرد: ناگفته نماند در گذشته ارتباط و تعامل بین شهرستان‌های خوسف، نهبندان و سربیشه سبب شد به ویژه مناطق غربی این شهرستان‌ها که دارای مرز مشترک با بخش شرقی خوسف هستند به صورت پراکنده به کاشت و تولید پنبه ملّه و همچنین بافت این پارچه در گذشته اقدام کنند که هم اکنون نیز شواهد این فعالیت‌ها قابل مشاهده است.
مسوول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی اظهار داشت: می‌توان تاریخچه این نوع پنبه را همزمان با پنبه سفید دانست.
وی ادامه داد: با توجه به اظهارات و شواهد موجود صنعت پنبه در خوسف در گذشته ارزش بالایی داشته است و با قرار داشتن منطقه در مسیر داد و ستدهای بین منطقه‌ای، تجارت پنبه نیز مطرح بوده است.
برآبادی گفت: شاخص‌هایی از جمله خوش رنگ بودن، طیف رنگی از کرم روشن تا قهوه‌ای آجری، نرمتر بودن این گونه پنبه نسبت به پنبه معمولی، موارد درمانی پارچه‌های ملّه، استفاده از آن همراه با سایر گیاهان دارویی و چربی گوسفند برای تولید سرمه چشم به دلیل تقدس، احترام و قداست پنبه مله بین بومیان منطقه، اعتقادات و باورهای مترتب بر آن، ویژگی‌های ساختاری و فیزیکی پنبه مله که به نسبت گرم‌تر بوده و برای فصول سرد سال نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و خاصیت آن به پشم شتر نزدیک است، موجب تمایز و ویژه ساختن این پنبه شده است.
وی افزود: قابل احترام بودن و نگاه همراه با تقدس به پنبه ملّه در کاربردهای آن از قبیل جانماز، سجاده، سفره، پرده، قطیفه(قدیفه)، چادر، گردن پیچ (یلومله) و سایر تأثیر گذار بوده است.
وی گفت: دانش کشاورزی، فن نخریسی و سنت‌ها و نمودهای شفاهی پنبه ملّه شهرستان خوسف ۲۳ تیرماه سال ۹۷ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.
مسوول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف نیز گفت: مردادماه امسال شهر خوسف برای نخستین بار به عنوان شهر ملی ملّه ثبت شد.
علی صالحی افزود: همچنین نخستین خانه مله بافی خراسان جنوبی تیرماه پارسال در خانه تاجور شهرستان خوسف راه اندازی شد.
وی ادامه داد: در این خانه نحوه تبدیل پنبه ملّه به نخ، مراحل برداشت پنبه تا تبدیل شدن به محصول، نمایشگاهی از پارچه‌های قدیمی و جدید مله، استقرار چند دار مله برای تهیه پارچه و برنامه‌ریزی برای آموزش دوره تخصصی نخریسی ملّه به نسل نوجوان و جوان به نمایش گذاشته شده است.
مسوول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف اظهار داشت: در راستای احیای پارچه مله نخستین شرکت تعاونی تخصصی صنایع دستی ملّه با عنوان شرکت تعاونی تولیدی صنایع دستی ریس‌مله خوسف راه‌اندازی شده است.
وی عنوان کرد: در حال حاضر در شهر خوسف ۸۰ نفر در حوزه پارچه‌بافی سنتی فعال هستند که در زمینه تبدیل پنبه مله به پارچه یا به صورت تلفیقی با سایر روش‌ها مشغول به کار هستند.
صالحی گفت: یکی از اهداف ما در شهرستان افزایش تولیدات مله و صادرات آن به کشورهای دیگر است که تا همین لحظه نیز بازار این محصولات نشان از استقبال آن است.
وی ادامه داد: همچنین رایزنی‌های لازم برای ثبت جهانی پنبه و تولیدات ملّه شهرستان خوسف در حال انجام است.
فاطمه لطفی‌پور زن سالخورده‌ای که از قدیم در زمینه حلاجی پنبه مله فعال بوده است گفت: تمام سرگرمی من و زنان دیگر این شهرستان حلاجی، نخ ریسی و پارچه‌بافی بود.
وی افزود: پنبه مله توسط عده‌ای در حیاط خانه‌ها حلاجی می‌شد و عده‌ای دیگر آن را تبدیل به نخ می‌کردند و در نهایت (بیشتر دختران جوان) پرده، سجاده، لباس، چادر و سایر می‌بافتند.
این زن هنرمند اضافه کرد: تولیدات مله در گذشته یکی از محتویات صندوق‌های جهیزیه بوده و چقدر خوب است این هنر که یادگار دوران نوجوانی ما است مجدد احیا شده است.
مدیر جهاد کشاورزی خوسف هم درباره خروج بذر پنبه مله از استان گفت: این نوع محصول از قدیم مخصوص این شهرستان بوده است اما سه دهه اخیر به فراموشی سپرده شده بود.
سید جواد رضوی اضافه کرد: ۲ سال قبل بذر این محصول به میزان کم در شهرستان خریداری شد و تصمیم گرفتیم با کشت مجدد آن، پنبه مله را رواج دهیم.
وی بیان کرد: کشورهای عربی خواهان این نوع پارچه هستند لذا با همکاری میراث فرهنگی استان، پنبه مله تبدیل به پارچه می شود.
مدیر جهاد کشاورزی خوسف یادآور شد: پارسال کشت پنبه مله به صورت نشا در سطح سه هکتار از اراضی شهرستان انجام شد تا نسبت به تهیه بذر و گسترش محصول اقدام کنیم.
وی گفت: کاشت این نوع پنبه از نیمه فروردین آغاز می‌شود و تا اواخر اردیبهشت ادامه دارد که امسال ۳۰ هکتار از اراضی شهرستان به این نوع محصول اختصاص یافته است.
خوسف در فاصله ۳۶ کیلومتری بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی واقع شده است.