افغانستان به دلیل همسایگی، مسلمان‌بودن و داشتن مرز مشترک و اشتراکات فرهنگی و تاریخی، در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مقصدی مهم محسوب می‌شود. اولین روابط سیاسی دو کشور پس از استقلال افغانستان به سال ۱۹۲۰ زمان حکومت «شاه امان‌الله» برمی‌گردد. در زمان حکومت وی، نماینده افغانستان برای مذاکرات سیاسی وارد ایران شد و پیشنهاد پنج ماده‌ای افتتاح مذاکره دوستی، مبادله سفرا، اقامه کنسول افغانی در مشهد، استقرار روابط پستی و روابط تجاری را به دولت ایران داد.
در ادامه این مذاکرات و بعد از یک سال، معاهده دوستی در سال ۱۹۲۱ بین نمایندگان دو کشور امضاء شد. همچنان در سال ۱۹۲۶ معاهده بین دو دولت در ۹ فصل در کابل به امضا رسید که تأیید مواد معاهده قبلی، عدم‌تعرض و حفظ بی‌طرفی هنگام تعرض دولت‌های دیگر و امضای قراردادهای تجاری جزء مفاد این معاهده بود.
ایران و افغانستان در طول صدسال، روابط سیاسی و مبادلات تجاری مطلوبی به عنوان دو کشور دوست و همسایه با هم داشته و دارند. در همین ارتباط، نشست «صد سالگی روابط ایران و افغانستان در پرتو تحولات منطقه‌ای» هفته گذشته در دانشکده علوم سیاسی دانشگاه تهران با حضور «عبدالغفور لیوال» سفیر افغانستان در ایران، «الهه کولایی» استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران و «جعفر حق پناه »کارشناس مسایل آسیا برگزار شد که بخشی از مباحث آن در این گزارش انعکاس یافته‌است.
میزبانی ایرانیان از مهاجرین افغانستان هرگز فراموش نمی‌شود
سفیر افغانستان در ایران در مورد صدسال روابط دو کشور اظهار داشت: نکته قابل‌توجه در صدمین سالگرد استقلال افغانستان شکل‌گیری مناسبات سیاسی در نظام بین‌المللی به‌ویژه با همسایگان بوده است. ایران از اولین کشورهای بود که در افغانستان سفارت خود را راه‌اندازی کرد و حتی زمین سفارت ایران از سوی دولت اهدا شد. مناسبات تهران و کابل دوستانه، نزدیک و مبتنی بر همکاری‌های اقتصادی بوده است. تنها مساله میان ایران و افغانستان مساله آب رودخانه هیرمند بود که با توافقی در سال ۱۳۵۱ امضا و مساله حل شد و هنوز هم دو طرف بر توافقات خود پای بندند. ایران از جمله کشورهایی بود که در تجاوز شوری به افغانستان، به ما کمک کرد. میزبانی ۴۰ ساله ایران از مهاجران افغانستانی در ذهن مردم ما ماندگار شده است و هرگز فراموش‌شدنی نیست.
لیوال با اشاره به حضور ایران در اجلاس «بن» و ایفای نقش مبارزه با تروریسم، ابراز داشت: از سال ۲۰۱۴، رئیس‌جمهوری «اشرف غنی» اعلام کرد اولین حلقه مناسبات بین‌المللی افغانستان با کشورهای همسایه و حلقه دوم، با کشورهای اسلامی است. پس ایران در حلقه اول و دوم مناسبات افغانستان بوده و دارای اهمیت ویژه و خاص برای ما است. دوستان ایرانی باید مطمئن باشند هیچ‌کسی از خاک افغانستان نمی‌تواند علیه کشور دیگری استفاده کند. معافیت بندر چابهار از تحریم‌های آمریکا نشان از تلاش‌های افغانستان در توسعه مناسبات سیاسی و اقتصادی با ایران دارد. ما به خاطر دیگران به این مناسبات آسیب نمی‌زنیم. ارقام مناسبات در حد ۳ میلیارد دلار تبادلات تجاری است. علاوه بر این، حضور هزاران دانشجو و دانش‌آموز مهاجر افغانی در دانشگاه‌های ایران از نمونه‌های مناسبات عالی فرهنگی دو کشور است. افغانستان در تأمین امنیت منطقه‌ای اعتقاد راسخی به همکاری با ایران دارد. مناسبات دو کشور امروز بهتر از دیروز و فردا بهتر از امروز است. همسایگان قابل انتخاب نیستند. ایران و افغانستان دو همسایه و ناگزیر از همکاری‌اند. افغانستان هیچگاه تلاش نکرده در هیچ کشوری با گروه دیگری ارتباط داشته و مخل سیاست‌های داخلی‌اش باشد. ایران اعلام کرده که در هیچ نشستی در مورد مسائل افغانستان بدون موافقت دولت ما شرکت نمی‌کند. ما از موضع‌گیری دولت ایران درباره صلح افغانستان تشکر می‌کنیم.
افغانستانِ آباد و پیشرفته به سود ما است
کولایی، استاد علوم سیاسی در مورد روابط ایران و افغانستان اظهار کرد: روابط ایران و افغانستان با یکدیگر فراتر از مناسبات دوجانبه بوده و دارای ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی است. ما پیوندهای متنوع و گسترده‌ای با کشورهای آسیای مرکزی به‌ویژه افغانستان داریم که می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای مناسبات دو کشور باشد. حضور ارتش سرخ در افغانستان که هم‌زمان با پیروزی انقلاب اسلامی بود، موجب افزایش ارتباطات تنگاتنگ دو کشور و حضور میلیون‌ها شهروند افغانستانی در ایران شد. من امیدوارم به این حکم تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی گردن نهیم و برای توسعه مناسبات بیشتر تلاش کنیم و روند پیشرفت در افغانستان در تعامل گسترده‌تر با ایران ادامه یابد چرا که افغانستان آباد و پیشرفته به سود ماست. پیوندهای محیط زیستی، مساله آب، محدودیت منابع طبیعی، همکاری‌های دانشگاهی را ضروری می‌سازد و این همکاری‌ها می‌تواند زمینه‌ساز حراست از این پیوندها می‌شود. تعریف استراتژی برد - برد را با توجه به مزیت‌هایی که داریم، باید اجرایی کنیم.
حق پناه هم با اشاره به صد سالگی استقلال افغانستان و روابط با ایران بیان داشت: افغانستان هیچگاه مستعمره نبوده است. اولین معاهده همکاری ایران و افغانستان در زمان پادشاهی شاه امان الله منعقد شد و این موضوع مهمی برای تاریخ روابط دو کشور محسوب می‌شود. روابط دو کشور وضعیت طبیعی و رو به رشد خود را بدون دخالت کشورهای بیگانه طی کرد. ایران به عنوان اولین کشور به افغانستان سفیر فرستاد و متعاقب آن سفر شاه امان الله به ایران درتابستان سال ۱۳۲۷ روابط دو کشور را توسعه بخشید و باعث شد که دو ملت افغانستان و ایران در طول یک قرن همچنان روابط دوستانه خود را حفظ کنند. وجود مهاجران افغان در ایران و تحصیل هزاران دانشجوی افغان در کشورمان نشان از دوستانه بودن روابط دو کشور است. ما باید برای تقویت و توسعه این روابط با توجه به شرایط ناآرام نظام بین الملل و منطقه‌تلاش بیشتری انجام دهیم.
توجه ویژه ایران به مشکلات مهاجران افغانستان
ایران یکی از کشورهای میزبان مهاجران افغانستان در طول سال‌ها بوده است. مساله تحصیل فرزندان یکی از مشکلات مهاجران افغان در ایران به شمار می‌آید و کسانی که اقامت قانونی نداشتند، فرزندان آنان از تحصیل بازمانده یا در مدارس خودگردان آموزش می‌دیدند. در سال‌های اخیر مساله تحصیل دانش‌آموزان مهاجران افغانستانی با دستور مقام معظم رهبری حل شد. معظم له در سخنرانی اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۴ فرمودند: هیچ کودک افغان، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل بازبمانند و همه آن‌ها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند. این دستور زمینه ثبت‌نام بسیاری از دانش آموزان افغانی در مدارس ایرانی را مهیا کرد و زمینه ساز تحصیل آنان در مدارس ایران شد.
دو ملت ایران و افغانستان در طول صدسال روابطی حسنه با هم داشته و در مواقع ضروری در حل بحران و مشکلات داخلی به همدیگر کمک کرده‌اند. به نظر می‌رسد علاوه بر فعالیت رسمی و دیپلماتیک دو دولت ، ملت ها باید انجمن‌های صلح و دوستی ایران و افغانستان را برای شناخت بیشتر مشترکات فرهنگی تقویت کنند و این می‌تواند با تأثیرگذاری مثبت در فرهنگ دو کشور، به صلح و ثبات افغانستان کمک کند. بی‌تردید امنیت افغانستان، امنیت ایران و مرزهای شرقی ما را تضمین می‌کند. ما بدون اینکه حق انتخاب همسایه خود را داشته باشیم در درون یک سیستم و مجموعه قرارگرفته‌ایم که تنش و ثبات در یک کشور، می‌تواند دیگر کشورهای درون سیستم و همسایه را تحت تأثیر قرار دهد.