در حین جنگ ۸ ساله با عراق و پس‌ازآن، سینمای ایران به‌سان جایگاهی بود که اگرچه درون میدان نبود اما در جایگاهی حمایتی، تمام تلاش خود را مصروف آن می‌داشت که رزمندگانش برای وطن چه می‌کنند و دشمن کیست و چه باید کرد. بر این اساس سینما گرچه لزوماً در خط مقدم جبهه حضور نداشت (البته فیلم‌برداران جنگی در همان زمان جنگ هم، در خط مقدم و جبهه‌ها مشغول تهیه مستنداتی بودند که این‌ها بعدها توسط کارگردانانی _ چون ابراهیم حاتمی کیا و در نخستین سال‌های فیلمسازیشان _ به کار گرفته شدند و سینما حتی در جبهه‌ها هم حضور داشت) اما همۀ هم‌وغم خود را مصروف مبارزه‌ای کرده بود که به آن ایمان و اعتقاد داشت و زمین بازی و انجام‌وظیفه خود را در این عرصه می‌دید؛ عرصۀ جنگ نرم و مبارزه فرهنگی.
چهره‌های سینمای مقاومت
در هنگامۀ جنگ ایران و عراق و پس‌ازآن، سینمایی به نام مقاومت و ژانری به نام دفاع مقدس در سینمای ایران متولد شد که تا امروز و با گذشت چیزی حدود نیم قرن همچنان ادامه و حرفهای تازه‌ای برای گفتن دارد.
رسول ملاقلی پور، کمال تبریزی، ابراهیم حاتمی‌کیا، سیف‌الله داد، احمدرضا درویش، کیومرث پوراحمد، بهزاد بهزادپور ، روح‌الله سهرابی و علی شاه‌حاتمی از جمله کارگردان‌های پرکار و صاحب سبک در این جنس سینما هستند:
رسول ملاقلی‌پور (۱۳۳۴_۱۳۸۵) کارگردان، تهیه‌کننده و فیلم‌نامه‌نویس سینمای جنگ و اجتماعی ایران بود که توانست با فیلم پرواز در شب، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را از جشنواره فیلم فجر دریافت کند. پس از فوت ملاقلی پور نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر برای یک‌عمر فعالیت به خانواده وی اهدا شد. نینوا (۱۳۶۲)، بلمی به‌سوی ساحل (۱۳۶۴)، پرواز در شب (۱۳۶۵)، افق (۱۳۶۷)، مجنون (۱۳۶۹)، خسوف (۱۳۷۱)، پناهنده (۱۳۷۲) نجات‌یافتگان (۱۳۷۴)، سفر به چزابه (۱۳۷۴)، کمکم کن (۱۳۷۷)، هیوا (۱۳۷۷) قارچ سمی (۱۳۸۰)، مزرعه پدری (۱۳۸۱) و میم مثل مادر (۱۳۸۵)آثار سینمایی وی درزمینه جنگ و مسائل پس‌ازآن است.
کمال تبریزی (۱۳۳۸)،کارگردان ایرانی از دانشجویان مسلمان پیرو خط امام بود که در اشغال سفارت آمریکا نقش داشت. عبور (۱۳۶۷) ، در مسلخ عشق (۱۳۶۹)، لیلی با من است (۱۳۷۴)، شیدا (۱۳۷۷) و گاهی به آسمان نگاه کن (۱۳۸۱) آثار تبریزی در حوزه جنگ و وقایع مرتبط با آن است..
ابراهیم حاتمی‌کیا (۱۳۴۰) کارگردان، نویسنده، تدوینگر، بازیگر و فیلم‌بردار سینمای ایران است. وی دانش‌آموخته رشته سینما (گرایش فیلم‌نامه‌نویسی) از دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر است؛ وی فعالیت‌های سینمایی خود را با ساخت فیلم‌های کوتاه و مستند در رابطه با سینمای جنگ آغاز و برای ساخت فیلم آژانس شیشه‌ای جایزه بهترین فیلم‌نامه و کارگردانی را از شانزدهمین جشنواره فیلم فجر دریافت کرد. حاتمی کیا تاکنون سه بار برای فیلم‌های آژانس شیشه‌ای، به رنگ ارغوان و به‌وقت شام موفق به کسب سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی جشنواره فیلم فجر شده است. همچنین وی برای فیلم ربان قرمز نامزد جایزه صدف طلایی جشنواره فیلم سن‌سباستین شد. در سال ۱۳۹۳ حاتمی کیا یکی از نه سینماگری بود که نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر برای یک‌عمر فعالیت دریافت کرد. حاتمی کیا در رأی‌گیری از ۵۵ فیلم شناس ایرانی به سال ۱۳۸۱ به‌عنوان یکی از ده فیلم‌ساز برتر تاریخ سینمای ایران شناخته شد و همچنین در نظرسنجی از ۴۳ منتقد برای بهترین کارگردانان پس از انقلاب جزء پنج فیلم‌ساز اول قرار گرفت. هویت (۱۳۶۵)، دیده‌بان (۱۳۶۷)، مهاجر (۱۳۶۸)، وصل نیکان (۱۳۷۰)، از کرخه تا راین (۱۳۷۲)، خاکستر سبز (۱۳۷۲)، بوی پیراهن یوسف (۱۳۷۴)، برج مینو (۱۳۷۴)، آژانس شیشه‌ای (۱۳۷۶)، روبان قرمز (۱۳۷۸)، موج مرده (۱۳۷۹)، ارتفاع پست (۱۳۸۰)، به رنگ ارغوان (۱۳۸۳)، به نام پدر (۱۳۸۴)، چ (۱۳۹۲)، بادیگارد (۱۳۹۴)، به‌وقت شام (۱۳۹۶) و خروج (۱۳۹۸) آثار برجسته حاتمی کیا در حوزه جنگ و دفاع از وطن هستند.
احمدرضا درویش (۱۳۴۰) فعالیت هنری را از سال ۱۳۶۱ با کارگردانی نمایش‌های تلویزیونی آغاز کرد وی در سال ۱۳۹۳ برای سال‌ها فعالیت فرهنگی نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر دریافت کرده است. درویش در سال ۱۳۶۸ اولین فیلم سینمایی خود با نام آخرین پرواز را کارگردانی کرد. کیمیا در سال ۱۳۷۴ چهارمین اثر او بود که توانست نظر منتقدان را جذب کند. دوئل که از آن به‌عنوان عظیم‌ترین فیلم ژانر دفاع مقدس یاد می‌شود در سال ۱۳۸۲ با کارگردانی درویش ساخته شد. فیلم‌نامه دوئل، یکی از فیلم‌نامه‌های بسیار خوب، در چند دهه اخیر سینمای ایران است. دوئل دارای فیلم‌برداری بیگ پروداکشن و صدای دالبی است. در سال ۱۳۹۳ نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر برای یک‌عمر فعالیت به وی اهدا شد. درویش ۲ بار برای فیلم‌های دوئل و روز رستاخیز برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی جشنواره فیلم فجر شده است. آخرین پرواز (۱۳۶۸)، ابلیس (۱۳۶۹)، کیمیا (۱۳۷۳)، سرزمین خورشید (۱۳۷۵)، دوئل (۱۳۸۲) آثار سینمایی درویش در حوزه جنگ و دفاع است.
کیومرث پوراحمد (۱۳۲۸) کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس، تدوینگر و تهیه‌کننده است که اتوبوس شب (۱۳۸۵) و ۵۰ قدم آخر (۱۳۹۲) فیلم‌های برجسته وی در ژانر دفاع مقدس هستند.
بهزاد بهزادپور (۱۳۴۰) کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس، تدوینگر و بازیگر سینما است که سه‌گانه‌ای را با مضامین جنگ و دفاع ساخته است؛ خداحافظ رفیق (اپیزود اول ۱۳۸۲)، خداحافظ رفیق (اپیزود دوم ۱۳۸۲) و خداحافظ رفیق (اپیزود سوم ۱۳۸۲).
روح‌الله سهرابی (۱۳۵۷) نویسنده، تهیه‌کننده و کارگردان ایرانی است که پرمخاطب‌ترین سریال سال ۱۳۹۵ تلویزیون ایران با نام آرام می‌گیریم را در کارنامه حرفهای خود دارد. خاکستر و برف (۱۳۹۱) و آرام می‌گیریم (۱۳۹۵) آثاری با مضمون دفاع مقدس و ادبیات جنگ هستند.
علی شاه‌حاتمی (۱۳۳۹) کارگردان و نمایشنامه‌نویس است. وی فعالیت هنری را در سینما با بازیگری و کارگردانی در فیلم‌های کوتاه آغاز کرد. پرنده آهنین (۱۳۷۰)، آخرین شناسایی (۱۳۷۲) و ترکش‌های صلح (۱۳۷۹) از آثار وی مرتبط با جنگ و حواشی مرتبط با آن هستند.
سیف‌الله داد (۱۳۳۴-۱۳۸۸) تهیه‌کننده، فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان ایرانی بود. کانی مانگا (۱۳۶۶) عنوان فیلمی جنگی و دومین اثر سینمایی داد است و رکورد طولانی‌ترین اکران در تاریخ سینمای ایران را با پانزده سال نمایش دارد. بازمانده یک فیلم سینمایی تاریخی محصول سال ۱۳۷۳ در مورد نزاع اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۴۸ به کارگردانی سیف‌الله داد است.
ژانری برای مقاومت
ژانر دفاع مقدس در مقایسه با سینمای مقاومت، زیرژانری است که صرفاً بر جنگ ایران و عراق، بر محوریت ظلم عراق بر ایران تمرکز دارد. در مقابل سینمای مقاومت از مباحث عام‌تری صحبت می‌کند که انسانیت زبان مشترک آن است و نه لزوماً زبان فارسی. در حقیقت سینمای مقاومت سینمایی وابسته به زمان و مکان نیست و سینمایی است که لزوم مقاومت و تقدیس آن را در هرمکانی که ظلمی علیه مظلومی در جریان است را به تصویر می‌کشد. بر این اساس طیف و ابعاد گوناگونی را دربرمی گیرد که توان جذب مخاطبان متعددی را دارد.
حقیقی بودن و پشتوانه‌ای در جهان واقعی داشتن، مشخصه اصلی در سینمای مقاومت است که عاملی بالقوه محرک برای ترغیب مخاطب به تماشا است.
بر این اساس و از سال ۶۲ جشنواره‌ای بانام جشنواره مقاومت (با نام قبلی دفاع مقدس) در ایران شکل‌گرفته که تا به امروز و هر دو سال یک‌بار برگزار شده است. جشنواره‌ای که از ۵ بخش با عنوان سینمای بین‌الملل، سینمای ایران، جلوه‌گاه نور، روایت نو و عماد مغنیه تشکیل شده و میزبان آثاری از کشورهایی چون فنلاند، نیجریه، افغانستان، لبنان، عراق، سوریه، ترکیه، هند، روسیه، قزاقستان، تاجیکستان و... بوده است. نکته اشتراک این کشورها را می‌توان در مقاومت در برابر ظلم‌های دینی، اقتصادی، سیاسی و... دید. ملت‌هایی که هریک در برهه‌ای مجبور به ورود به جنگی ناخواسته یا فشارهایی غیرمنطقی از سوی ملل دیگر شده‌اند اما ایستاده‌اند و از حیثیت خویش دفاع کرده‌اند. بر این اساس این سینما، سینمایی ایدئولوژیک و حساس است که نیاز به توجه و سرمایه‌گذاری‌های اساسی دارد؛ نکته‌ای که تا حد زیادی در مورد سینما و جشنواره مقاومت در ایران مغفول واقع‌شده است. البته که یکی از سرمایه‌گذاری‌های اساسی در این باب باید لزوم توجه به کیفیت و تخصص باشد چراکه سینمایی در جهان امروز از جایگاه هادی برخوردار است و قدرت جهت‌دهی دارد که قدرت اثرگذاری بر اساس مؤلفه‌های علمی، تخصصی و به روز سینما را داشته باشد.
یکی از نکات مهمی که در تحلیل سینمای مقاومت می‌توان به آن اشاره کرد این است که این دست از فیلم‌ها و آثار سینمایی برای برخورداری از اثرگذاری مانا در طی زمان و برای درنوردیدن مرزهای جغرافیایی، می‌باید که نا حد امکان به‌دوراز احساسات و جدا از لحظه باشند. بررسی یافته‌های یک پژوهش (مرتضوی قهی و منادی) نشان می‌دهد که فیلم‌های ژانر دفاع مقدس در ایران هرچه از زمان جنگ هشت‌ساله ایران و عراق فاصله می‌گیریم، بیشتر از جنبه تبلیغاتی و پروپگاندا خارج شده و به سمت ارائه مفهومی از نمایش جلوه‌های تلخ جنگ و برجسته ساختن مؤلفه‌های زندگی انسانی و حق حیات می‌روند. بر اساس این مؤلفه، اتفاق مهمی روی می‌دهد و آن این است که فیلم‌های تبلیغاتی تنها در زمان ساخته شدن و به‌واسطه درگیری جامعه با پدیده جنگ و تخلیه هیجانات مطلوب و مورد اقبال هستند (که این هم باز بسته به کیفیت آثار دارد) و با گذشت زمان این آثار اقبال خود را به نفع فیلم‌هایی که به انتقاد از جنگ پرداخته و صلح را تقدیس می‌کنند، از دست می‌دهند.
در نتیجه مؤلفه‌ای اساسی و پایه که به‌عنوان رمز اثرگذاری و ماندگاری سینمای مقاومت از آن یاد می‌شود این است که این سینما و این آثار باید اصول فیلم‌سازی را به نفع جدایی از تبلیغات به‌کارگیرند.
منابع
دفاع مقدس درگذر از سینمای ایران؛ فاطمه مرتضوی قهی، مرتضی منادی، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات.
مدال سینمای مقاومت بر سینه قهرمانان، علی رستگار، روزنامه جام جم، شهریور ۹۵.
https://defapress.ir/ خبرگزاری دفاع مقدس