چهارباغ یکی از محورهای تاریخی و فرهنگی کم‌نظیر شهری در ایران و یکی از بی‌نظیرترین محورهای ارتباطی شهری و خیابان‌های تاریخی و اصلیِ اصفهان است و پل الله وردی خان یا همان سی و سه پل، خیابان چهارباغ را به دو قسمت (خیابان چهارباغ بالا و چهارباغ عباسی) تقسیم می کرده و راه ارتباط چهار باغ بالا و چهارباغ عباسی بوده است.
اکنون در حد فاصل آمادگاه تا سی و سه پل هیات باستانی‌شناسی به سرپرستی محسن جاوری در حال کاوش است، گرچه با وجود انتقاد کارشناسان، بخش‌های عمده ای از کف‌سازی چهارباغ پیش رفته و جانمایی آبراهه و حوض‌ها در محدوده دروازه دولت تا آمادگاه انجام شده اما فعالان میراث فرهنگی امیدوارند نتایج این کاوش برای چهارباغ و ادامه کار در محور میانی موثر واقع شود.
پروژه کف‌سازی چهارباغ از همان ابتدا به دلیل آنچه که کارشناسان نبود مطالعات جامع و کاوش‌های باستان‌شناسی می‌دانند، مورد انتقاد بوده است. قسمت‌های زیادی از این خیابان تاریخی کف‌سازی شده و محور میانی آن از دروازه دولت تا آمادگاه تکمیل شده است؛محوری که مهم‌ترین قسمت چهارباغ عباسی به لحاظ تاریخی بود، آن طور که فعالان میراث فرهنگی می‌گویند بدون کاوش‌های اصولی، بتن‌ریزی و سنگفرش شد.
حالا بعد از تکمیل شدن بخش زیادی از پروژه کف سازی چهارباغ، کارگاه‌های هیات باستان شناسی در قسمت‌های باقی مانده از محور میانی چهارباغ برپا شده‌اند. هنوز گزارشی از سوی سرپرست هیات باستان شناسی به پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ارسال نشده و بنابراین باید منتظر بود و دید نتایج ان کاوش ها، سرنوشت چهارباغ را به کدام سو می‌برد.
عملیاتی که تحت عنوان کاوش‌های باستان شناسی به تازگی در حال انجام است گرچه دیر هنگام اما از نگاه کارشناسان اقدامی اصولی است که می‌تواند حداقل جانمایی آبنماها و حوض‌ها را مورد بازنگری قرار دهد.
کاوش در چهارباغ، ضرورتی که سرسری گرفته شد
علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس به ایرنا در این باره گفت: با روشن شدن نتایج این کاوش‌ها ممکن است تمام اتفاقاتی که تاکنون به لحاظ بازسازی انجام گرفته است مردود شود؛ اما مساله این است که چگونه می‌شود زیر گودبرداری‌ها و بتن‌ریزی‌ها بتوانیم کاری انجام بدهیم؟! این کار یک بازنگری کامل می‌خواهد؛بازنگری ای که شامل جمع شدن تمام سنگفرش‌هاست و ادامه کار با لایه‌هایی که دکتر جاوری کاوش می‌کنند.
این بازنگری باعث هدر رفت سرمایه زیادی خواهد شد و در عمل برای قسمت‌هایی که کف سازی شده نمی‌شود کاری کرد اما شاید بتوان در جانمایی آب نماها و حتی مسیر آب بازنگری کرد.
این باستان شناس معتقد است که کار کاوش در چهارباغ در همه سالهای اخیر، کار مستمر و کاملی نبوده است. کف صفوی چهارباغ زیر بستر سازی‌ها مدفون است. بقایای هفت حوض و آبراهه محور میانی مهم‌ترین عناصری هستند که از چهارباغ صفوی شاید محفوظ مانده باشد.
برخی از کارشناسان معتقدند باید به کف اصلی چهارباغ رسید و مطابق آن این محور را احیا کرد اما برخی از آنها هم دیدگاهشان «نگاه به روز » در طراحی محور میانی است. اما در هر صورت هر دو گروه از کارشناسان مطالعات باستان شناسی محور میانی را الزامی می‌دانند.
جعفری زند درباره آنچه که در چهارباغ عملیاتی شده و آنچه انتظار می‌رفته گفت: درباره چهارباغ خیلی عجولانه تصمیم گرفته شد؛ سنگفرش کردن چهارباغ بدون هیچ زمینه قبلی و مطالعات جامع یک فاجعه بود. شاید این ادعا وجود داشته باشد که چندین سال راجع به این کار مطالعه انجام شده اما چرا نتایج این مطالعات را ارائه نمی‌دهند و تنها بر اساس تصاویر و بدون مطالعه و کاوش اصولی، کف چهارباغ را بازسازی کردند.
این باستان شناس معتقد است کف اصلی چهارباغ با حفاری‌هایی که انجام شده خیلی پایین‌تر از سطح فعلی نیست و در این رابطه افزود: از چهارصد سال پیش، گردشگاه چهارباغ چندین بار کف‌های متعددی داشته اما برای رسیدن به کف چهارباغ نیاز به حفاری زیادی نیست. وقتی دیواره‌ها و قسمت پایین ازاره های مدرسه چهارباغ در نظر گرفته شود نمی‌توان گفت که مدرسه از کف چهارباغ خیلی بالاتر بوده باشد و بنابراین باید به این فکر کنیم که کف چهارباغ در زمان صفویه هم کف یکسان و یک اندازه‌ای نداشته است.
وی درباره لزوم کاوش در چهارباغ این چنین ادامه داد: اینکه می‌توانستیم کف چهارباغ را احیا کنیم یک نظریه است نه چیزی که پایه اساسی داشته باشد. باید کاوش باستان شناسی در چهارباغ انجام می‌شد. ما نمی‌توانیم بدون کاوش باستان شناسی بگوییم که کف چهارباغ دو یا سه متر سه متر پایین‌تر است.
جعفری زند به اجرای حوض‌ها و آبنما در محور میانی چهارباغ انتقاد دارد و معتقد است آنچه اجرا شده حاصل تصاویر و نقاشی های سفرنامه فلاندن است. این کارشناس گفت: فلاندن معمار بود و برای قشنگتر شدن تصاویرش در آنها دخل و تصرف می‌کرد. همه این موضوع را می‌دانند و بنابراین این تصاویر برای طراحی حوض‌ها ملاک خوبی نیستند.
نظارت تمام قد یا رفع مسئولیت
اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در همه مدتی که عملیات حفاری و کف سازی چهارباغ در حال انجام بوده ناظر داشته است؛ناظری که حقوق آن را شهرداری می دهد. بسیاری از کارشناسان و منتقدان معتقدند نظارت میراث فرهنگی در حفاری ها و عملیاتی که شهرداری انجام داده کافی نبوده، باستان شناس ناظر صلاحیت لازم را نداشته و کار مطابق میل شهرداری پیش رفته است.
جعفری زند در این رابطه به ایرنا گفت: در پروژه های که در شهر اصفهان اتفاق می افتد ناظری از سوی میراث فرهنگی نظارت می کند؛ اما سوال من این است که این ناظر چه کسی است و آیا به لحاظ علمی در حدی هست که ناظر پروژه‌های بزرگی مثل چهارباغ باشد ؟!
وی خاطرنشان کرد: ناظر باید بر کاری که به او محول شده اشراف کامل داشته باشد و تجربه کافی در این مورد شرط اساسی است . اما با قاطعیت می گویم که این ناظر در پروژه های مهم و حساس اصفهان، مثل زیرگذر مسجد عتیق و چهارباغ اصفهان صلاحیت لازم را نداشته و انتخاب او از سوی میراث فرهنگی تنها رفع مسئولیت بوده است.
از صفر تا صد آنچه در چهارباغ گذشت
آنچه در چهارباغ تحت عنوان کف سازی عملیاتی شده کار سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان است. نهادی که در ابتدا شتابزده و پس از گودبرداری و بدون مطالعات باستان شناسی اقدام به سنگفرش محورهای کناری کرد و با رسانه‌ای شدن و موج اعتراضات کارشناسان و دانشگاهیان، پروژه متوقف شد.
پس از آن طرح محور میانی در شورای فنی میراث فرهنگی تهران بررسی شد و مرحله دوم از پروژه کف سازی چهارباغ در محور میانی از سر گرفته شد. عملیاتی که باز هم بدون آنکه منتقدان را متقاعد و نظر کارشناسان را جلب کند در محور میانی پیش رفت و حوض ها و آبراهه جانمایی شد.
از نگاه کارشناسان حداقل در مرحله دوم، در عملیات محور میانی باید در خصوص چهارباغ مطالعات جامع در زمینه باستانی و میراثی انجام و با بهره گیری از دیدگاه های کارشناسان زبده و نتایج کاوش های باستان شناسی محور میانی بازسازی می شد.
در حالی که کارشناسان میراث فرهنگی، باستان شناسان و رسانه‌ها می‌گویند کار باستان شناسی مستمر و کاملی در چهارباغ انجام نشده، علمدار علیان مسئول باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان از عملیات باستان شناسی طی سالهای گذشته در چهارباغ دفاع می‌کند.
وی درباره آنچه در سالهای گذشته تحت عنوان کاوش‌های باستان شناسی در چهارباغ انجام شده به ایرنا گفت: پنج سرپرست هیات حفاری در سال های ۸۳ تا ۹۸ بخش عمده ای از چهارباغ را کاوش کرده اند و داده ها و مستندات آنها موجود است.
وی با اشاره به پنج فصل کاوش در چهارباغ به ایرنا گفت اگر زمانی فرصتی فراهم شود این داده ها را ارائه خواهد کرد تا خیلی از شبهات برطرف شود.
علیان در ادامه افزود: تمام مدتی که شهرداری در چهارباغ عملیات کف سازی انجام داده است ناظر باستان شناس داشته‌ایم و خودمان به عنوان ناظر عالی پیگیری و نظارت می‌کردیم.
به گفته علیان سال ۸۳ محسن جاوری در چهارباغ کاوش هایی داشته و پس از او در سال ۹۳ علمدار علیان، سال ۹۴، علی شجاعی، سال ۹۵ سعید شهباز و حالا در سال ۹۸ مجدد جاوری باستان شناسانی هستند که بر روی چهارباغ کاوش کرده‌اند.
وی در دفاع از آنچه که در چهارباغ تحت نظارت آنها پیش رفته به ایرنا گفت: عملیاتی که در چهارباغ انجام شده صرفا برداشت لایه های سطحی و جایگزینی آنها با سنگفرش بوده است.
علیان مدعی است که تخریبی در لایه های باستانی صورت نگرفته و هر زمان تصمیمی مبنی بر جمع آوری سنگفرش‌ها و آبراهه گرفته شود، بدون تخریب و آسیب می‌توان به لایه های باستانی رسید.
وی به خبرنگار ایرنا گفت: چندین لایه آسفالت در چهارباغ حذف شده و با سنگ و ماسه روی آثار پوشانده شده است. بتن صرفا در بخش اجرای آبراهه ریخته شده و دلیل آن هم این است که سنگ های مورد استفاده سنگین بوده و برای جلوگیری از نشست آنها با مصوبه ای که از شورای فنی تهران گرفته شد در این مکان بتن ریخته شد.
وی افزود: حداکثر ضخامت این بتن ۷ سانتی متر با عرض سه متر است تا بتواند از نشست جلوگیری کند و وزن سنگها را تحمل کند. بتن هیچ تداخلی با لایه های تاریخی ندارد و بین لایه تاریخی و بتن چیزی در حدود شصت تا هفتاد سانتی متر خاکریزی و پلاستیک گذاشته شده و سپس ماسه ریخته شده است.
ویژگی برجسته محور میانی عناصر تشکیل دهنده آن است که هم چنان زیر بستر سازی‌ها تا حدودی محفوظ مانده. آن طور که شاردن، پیترو دلاواله، کمپفر و همین طور تاورنیه در سفرنامه هایشان در مورد چهارباغ نوشته اند و بر اساس گراورهایی که باقی مانده، معبر میانی چهارباغ یک نهر سنگی آب به همراه هفت حوض داشته که از جلوی کاخ جهان نما در دروازه دولت آغاز می شده و به پل الله وردی خان می رسیده.
سومین حوض این معبر هشت ضلعی بوده و درست در مقابل سر درباغ هشت بهشت در شرق بدنه و باغ تخت در بدنه غربی قرار داشته . شش حوض دیگر چهار ضلعی بوده اند و هر کدام در محور میانی روبه روی سر در باغهای چارگاه، هشت گوش، توتستان، انگورستان، نعمت اللّهی و حیدری قرار داشته اند و بدین ترتیب در نظم و تقارنی دیدنی، چهارباغ باشکوه و دیدنی تر جلوه می کرد. آب در حوض ها و آبشارهایی که به سبب ایجاد شیب و پله پدید می آمده در طول چهارباغ روان بوده و از آنجا رو به سوی زاینده رود می گذاشته. معبر میانی چهارباغ صفوی سنگفرش بوده و دو معبر کناری، مخصوص پیاده ها و سواره ها نیز در راستای قرارگیری حوض‌ها از سنگفرش پوشیده شده و به سبب خاک خوب دو سوی خیابان باغچه‌هایی هم در طرفین قرار داشته است.
چهارباغ یکی از خیابان های تاریخی ایران است که قدمت آن به چهارصد سال می رسد. اقدامات شهرداری اصفهان در جهت پیاده رو سازی و کف سازی این خیابان واکنش ها و انتقادات زیادی را به دنبال داشت. یکی از این انتقادات حفاری و سنگفرش کردن این گردشگاه تاریخی بدون کاوش های باستان شناسی بود.