توافق هسته‌ای ایران و کشورهای ۱+۵ یا همان برنامه جامع اقدام مشترک که حاصل ماه‌ها گفت و گوی چندجانبه بود، این روزها در حال گذراندن نقطه عطف دیگری در تاریخ عمر کوتاه خود است. سه کشور اروپایی اعلام کرده اند که قصد دارند مکانیسم حل اختلاف مندرج در این توافقنامه را فعال کنند.
با این حال مروری کوتاه از عملکرد اروپا بویژه بعد از خروج آمریکا از برجام ضروری است. دونالد ترامپ رییس جمهورآمریکا که در زمان تبلیغات انتخاباتی وعده داده بود از توافق هسته ای کنار می‌کشد ،بالاخره اردیبهشت ماه سال ۹۷ و بدون توجه به درخواست‌های شرکای اروپایی برجام از این توافق خارج شد و طی دو مرحله تحریمهای یکجانبه ای که قرار بود با اجرای این توافق تعلیق شود را بار دیگر علیه ایران اعاده کرد. هرچند تا قبل از آن هم در نوبت‌های سه گانه ای که قرار بود به کنگره گزارشی بدهد در هر مقطع تحریمهای علیه ایران اعمال می کرد. با این وجود آمریکای ترامپ بعد از خروج از برجام کارزار گسترده‌ای برای اعمال فشار حداکثری علیه تهران به راه انداخت کارزاری که با نقش محوری وزارت خزانه‌داری آمریکا و با بهره گیری از مکانیزم "ناگزیرسازی" کشورها و شرکت‌ها را از همکاری با ایران منع می‌کرد. در مقابل این سیاست فشار حداکثری تهران یک سال تلاش کرد به تعهدات هسته‌ای خود پایبند باشد. اروپاییها از همان زمان خروج آمریکا از برجام وعده‌های زیادی برای تامین منافع اقتصادی ایران دادند و درباره سازوکارهای مختلفی وعده و وعید دادند با این وجود این وعده‌ها راه به جایی نبرد. نهایتا ایران بعد از یک سال بعد از صبر راهبردی از اردیبهشت ۱۳۹۸ یعنی درست یک سال بعد از خروج آمریکا از برجام و بی‌عملی اروپاییها تصمیم گرفت طی دوره های دو ماهه بخش‌هایی از تعهدات هسته ای خود را کنار بگذارد. آخرین گام کاهش تعهدات هسته ای ایران طی روزهای اخیر عملیاتی شد.
تنها چند ساعت پس از آنکه خبرگزاری‌ها از احتمال فعال شدن مکانیسم حل اختلاف در مورد توافق هسته ای با ایران خبر دادند، سه کشور اروپایی عضو برجام روز سه‌شنبه، ۲۴ دی ماه، خبر دادند که مکانیسم حل اختلاف را علیه تهران فعال می‌کنند.
بوریس جانسون، نخست وزیر انگلیس مدعی شده است که بهتر است توافق ترامپ جایگزین برجام شود. جانسون ادعا کرد: «اگر قرار است آن را کنار بگذاریم، پس بیایید آن را جایگزین کنیم و بگذارید آن را با توافق ترامپ جایگزین کنیم.»
سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای با اشاره کاهش تعهدات گام به گام ایران مدعی شدند که به دلیل اقدام‌های ایران چاره‌ای نمانده جز این که مکانیسم حل اختلاف را فعال کنیم. این در حالی است که در طول یک سال و نیم گذشته و پس از خروج آمریکا از برجام این کشورها حاضر نشدند تعهدات خود را عملی کنند و ظاهرا توان ایستادگی در مقابل آمریکا را هم نداشتند.
اروپا با وجود وعده‌های بسیاری که داده بود در عمل نشان داد اراده ای برای ایستادن در مقابل اقدامات خلاف قوانین بین المللی آمریکا ندارد. این رویه اروپا عملا اعتبار و توانایی این کشور ها را زیر سوال برده است.
پیش از این نیز کاهش تعهدات برجامی از سوی ایران واکنشی به این بدعهدی‌ها بود. می توان گفت که استفاده از مکانیسم ماشه علیه ایران اشتباه استراتژیک اروپا است و با این تصمیم اروپا راه ماجراجویانه‌ای را در مورد برجام و فعالیت هسته‌ای ایران آغاز کرده‌اند.
فعال شدن مکانیسم حل اختلاف از سوی اروپاییها در حالی انجام می شود که ایران پیش از این سازوکار حل اختلاف بر اساس ماده ۳۶ برجام را اجرایی کرده است.
سه کشور اروپایی هم ممکن است روند پیش بینی شده در سازوکار ماده ۳۶ را اجرایی کنند ولی واقع امر این که که حتی اگر این فرایند منتهی به اجرایی شدن ماده ۳۷ شود. با توجه به اینکه همین الان هم این کشورها با پایبندی حداکثری به تحریمهای یکجانبه و فرامرزی آمریکا به تعهدات خود عمل نکرده اند، اجرایی شدن این تحریم‌ها عملا انتظارات اروپاییها را برآورده نخواهد ساخت.
به گفته سید عباس عراقچی با خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریمهای این کشور و بی عملی اروپاییها توافق برجام دچار وضعیتی نامتعادل شده بود که ایران برای بازگرداندن تعادل به آن تعهدات خود را کاهش داد و به نوعی این توافق به تعادل در داده ها و ستانده‌ها رسید.
در هر صورت امروز هم اگر قرار باشد اروپاییها با بازی در زمین اروپا گام دیگری بردارند و باز هم تعادل در این توافق به هم بخورد ایران بار دیگر در مسیر متعادل کردن این توافق گام برخواهد داشت.
استفاده از مکانیزم حل و فصل اختلافات بی‌مبنا است
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در دیدار با «نیلس آنن» وزیر مشاور در امور خارجی دولت فدرال آلمان در دهلی‌نو با انتقاد از بی‌عملی اروپاییها در قبال تعهدات‌شان در برجام، اقدام آنها برای استفاده از مکانیزم حل و فصل اختلافات را از نظر حقوقی بی‌مبنا و از نظر سیاسی اشتباه راهبردی خواند.
سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در خصوص بیانیه سه کشور اروپایی مبنی بر آغاز فرآیند حل و فصل اختلافات در برجام گفته است اقدام سه کشور اروپایی یک اقدام کاملا انفعالی و از موضع ضعف به شمار می‌رود.
موسوی گفت: متاسفانه در مدت یکسال طرف‌های اروپایی برجام به رغم تعهداتی که هم در برجام داشتند و هم صراحتا و به طور رسمی پس از خروج آمریکا از برجام در جلسات کمیسیون مشترک برعهده گرفتند، نتوانستند اقدامی ملموس و جدی برای ایفای تعهدات خود صورت دهند و به همین سبب نیز، کشورمان از مقررات پیش بینی شده در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام استفاده کرده و اجرای بخشی از تعهدات هسته ای خود را طی پنج گام با فواصل زمانی قابل ملاحظه متوقف کرد.
موسوی اظهارداشت: در حقیقت اعلام آغاز فرآیند حل و فصل اختلافات و فعال کردن بند ۳۶ برجام از سوی طرف های اروپایی در فضایی مطرح می شود که این بند از مدت‌ها پیش توسط جمهوری اسلامی ایران مورد استناد قرار گرفته است و وضعیت جدیدی ایجاد نخواهد شد. جمهوری اسلامی ایران همانند گذشته آمادگی کامل دارد با هرگونه حسن نیت و تلاش سازنده برای حفظ این توافق مهم بین المللی با نهایت حسن نیت روبرو شود و در این مسیر از هر ابتکار عمل سازنده‌ای حمایت به عمل آورد. در مقابل، بار دیگر برای همگان، خصوصا برای سه کشور اروپایی طرف برجام، روشن می سازد که به هرگونه بدعهدی، سوءنیت و اقدامات غیرسازنده با جدیت و قاطعیت به طور مناسب پاسخ خواهد داد.
اروپا اراده ای برای حفظ برجام ندارد
اقدامات و فعالیت‌های کشورهای اروپایی در این مدت نشان داده که اروپا اراده ای سیاسی برای مقابله با تروریسم اقتصادی ترامپ، ندارند و برای هر اقدام خود منتظر اجازه و تایید آمریکا هستند. اروپا در این مدت حتی یک کانال بانکی برای کمک های انسان دوستانه ایجاد نکرد. انفعال اروپا در قبال توافق هسته ای ایران که تمام اعتبار و حیثیت اش را پای آن گذاشته بود، نشان داد که اروپا از اقتدار، تهور و انسجام لازم برای رویارویی با این چالش ها برخوردار نیست.
آمریکا مدت هاست از طریق تروریسم اقتصادی و تحریمهای نامشروع خود هر روز اقدامات خطرناک بیشتری را علیه مردم ایران و برجام انجام می‌دهد. این رفتارها و اقدامات یکجانبه آمریکا علاوه بر اینکه اعمال تروریسم اقتصادی علیه مردم ایران است، به منزله برانداختن آشکار نظم و قوانین جهانی است و این قانون شکنی آمریکایی‌ها با سکوت کامل سایر بازیگران جهانی از جمله اروپا همراه شده است. رویکرد اروپاییها در قبال برجام این روزها این ذهنیت را در افکار عمومی جهانی ایجاد کرده است که قاره سبز اراده ای برای نقش افرینی در معادلات جهانی ندارد و کماکان دوست دارد طفیلی آمریکا باشد.حتی اگر رییس جمهور آمریکا با زبان تحقیر با آنها سخن بگوید، کسانی در بین اروپاییها هستند که برای نشان دادن میزان و سطح دلبستگی و چاپلوسی خود به آمریکای ترامپ از جایگزین کردن "توافق برجام" با "توافق ترامپ" سخن می گویند.