جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به‌عنوان مهمترین، بزرگترین و جریان‌سازترین رویداد تئاتری کشورمان شناخته می شود. رخدادی که برای نخستین‌بار در سال ۱۳۶۱ حرکت خود را در شرایطی آغاز کرد که مطابق رسم و سنتی که طی ۳۸ سال اخیر بنیان گذاشته شده، هنرمندان تئاتر به واسطه این رخداد قافله‌سالار حرکت‌ها و جنبش‌های اجتماعی در کنار زبان و بیان هنری بودند. رویدادی که گام نخست خود را در بطن روزهای حماسه و شکوه افتخارآفرینی هشت سال دفاع مقدس آغاز کرد.
تئاتر فجر نخستین رویداد جشنواره‌ای هنری کشور
دیگر عاملی که جشنواره تئاتر فجر را سرآمد رخدادهای هنری کشورمان می کند آن است که این رویداد آغازگر فعالیت و حضور هنرمندان در رویدادی جشنواره‌ای با قامت و پیشانی نوشت فجر انقلاب است. جشنواره‌ای که شاید طی یک دهه اخیر عمیقا زیر سایه جشنواره بین‌المللی فیلم فجر قرار گرفت اما هنوز هم شکوه آغازگری این رخداد که خود بهانه‌ای در گام نخست برای راه‌اندازی جشنواره بین‌المللی فیلم فجر شد؛ نام آن را به‌عنوان مهمترین جشنواره هنری در قالب فعالیت‌ها و رویدادهای فرهنگی و هنری کشورمان زنده نگه داشته است.
اتفاق تلخی که ناگهان نخستین وعده دبیر را دستخوش تغییر کرد
با پشت سر گذاشتن ایام ۱۱ روزه سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر که کار خود را از دهم بهمن آغاز و تا ۲۱ بهمن‌ماه ۱۳۹۸ ادامه داشت؛ بعد از فروکش کردن تب و تاب بازار رقابت و هیجان جاری در قالب این رویداد، آرام شدن فضای تئاتری کشورمان و بازگشت فضای اجراهای عمومی به سالن‌ها و تماشاخانه‌های پایتخت و دیگر استان‌ها و شهرستان‌های کشورمان بد نیست تا این‌بار نگاهی متفاوت به سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر داشته باشیم.
جشنواره‌ای که بنا داشت تا در مهمترین گام مساله و آسیب به سرانجام رسیدن امور اجرایی در دقیقه ۹۰ و یا حتی بعد از دقیقه ۹۰ را پشت سر بگذارد.
طبق وعده دبیر آن بنا بود تا با برنامه‌ریزی دقیق شاهد جشنواره‌ای باشیم که تمامی امور اجرایی دبیرخانه‌ای، چه در بخش ملی و چه در حوزه بین‌الملل با دورنمایی از پیش تعیین شده اجرایی شود.
هرچند گام‌های نخستین این جشنواره مطابق وعده داده‌شده دبیران با برنامه‌ریزی دقیق و بیشترین بازه زمانی در سایه آرامش برگزار شد؛ اما به‌ناگاه حوادث و رویدادهای برنامه‌ریزی نشده چون دی ماه تلخ ۱۳۹۸ که کل جامعه ایران را متأثر از فضای غم‌بار و سوگوار خود کرد، تمام برنامه‌ها را دستخوش تغییر کرد.
ترور ناجوانمردانه سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی و همچنین جاباختن تعدادی از هموطنانمان در حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی، فرودها و حاشیه‌های مختلف و غیر قابل تصوری را در خلال برنامه اجرایی این رخداد با خود به‌همراه داشت.
اتفاقاتی که جدول جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر را هم متاثر خود کرد. آنچه در ادامه در قالب دو گزارش از خاطر شما می‌گذرد فصل نخست از راقم این قلم بر سیر فراز و فرود سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر است. رویدادی که نخستین گام‌های آغازین خود را در اردیبهشت‌ماه ۹۸ آغاز کرد.
اولین توفیق؛ تحقق وعده‌ای دور
با مرور سبقه و سابقه ادوار مختلف جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به‌ویژه از گام بیست‌ونهم و قرارگرفتن در آستانه دهه چهارم این رخداد، مفهومی به‌عنوان لزوم بازنگری بر بخش‌ها و شیوه برگزاری جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با رویکرد آسیب‌شناسانه همواره از اصلی ترین مباحث مطرح شده توسط کارشناسان، پژوهشگران و هنرمندان بود.
هرچند به فراخور ادوار مختلف این جشنواره، در قالب برنامه‌ای ازپیش‌تعیین‌شده شاهد برگزاری نشست‌هایی با محور آسیب‌شناسی جشنواره تئاتر فجر بودیم؛ اما آنچه شکل عینی، عملی و به‌عنوان یکی از دغدغه‌های دبیر آن و مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مبحث آسیب‌شناسی جشنواره تئاتر فجر قرار گرفت به تقویم برنامه‌ریزی‌شده برای آسیب‌شناسی سی‌وهفت دوره پیشین این رویداد بازمی‌گشت.
اتفاقی که برای نخستین بار با برگزاری سلسله نشست‌های آسیب‌شناسی جشنواره تئاتر فجر طی سه روز از ۲۰ تا ۲۳ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۸ در سالن مشاهیر مجموعه تئاتر شهر با حضور هنرمندانی رضا کیانیان، محمدعلی خبری، بهروز غریب‌پور، حسین مسافرآستانه و... برگزار شد.
در این سلسله نشست‌ها مواردی مانند بررسی جایگاه، داوری، نقش تئاتر استان‌ها و چشم‌انداز جشنواره براساس نمونه‌های جهانی به‌عنوان کلان‌ترین مسائل مبتلابه جشنواره تئاتر فجر که بیش از هر حوزه دیگری نیازمند نگاه آسیب‌شناسی بود در قالب بحث‌ها، نشست‌ها و میزگردهای تخصصی و چالش‌های همراه با آن مورد آسیب‌شناسی و بازنگری قرار گرفت.
نشستی که نه تنها شمایل و کارکرد نمادی به خود نداشت که این بار خروجی آن بنا بود تا در فراخوان و شیوه برگزاری جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در گام سی‌وهشتم مورد استفاده قرار گیرد که چنین نیز شد.
دومین توفیق؛ انتشار فراخوان هفت ماه پیش از جشنواره
بعد از پشت سر گذاشتن دو ماه از برگزاری سلسله نشست‌های آسیب‌شناسی جشنواره تئاتر فجر، سبک و سنگین کردن مباحث مطرح شده به‌ویژه در حوزه عملیاتی سازی برنامه اجرایی جشنواره تئاتر فجر در قامت نگاه کیفیت‌گرایانه و نه اتکا بر مبحث آماری و کمیت‌گرایانه، فراخوان سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر برای نخستین بار طی قریب به یک دهه اخیر هفت ماه پیش از برگزاری این رخداد یعنی در بیست‌وششم تیرماه ۱۳۹۸ منتشر و در اختیار علاقمندان و هنرمندان قرار گرفت.
سومین توفیق؛ جسارت دبیر در کنار گذاشتن قانون نانوشته
فراخوانی که ردپای عمیقی از برگزاری نشست‌های آسیب شناسانه جشنواره را با خود به‌همراه داشت که حرف اول و آخر آن تأکید بر مفهوم کیفیت‌گرایی در برگزاری جشنواره بود. آن‌گونه که به‌عنوان مثال مقرر شده بود تا تمامی آثار حاضر در این بخش حتی آثار منتخب جشنواره‌های دیگر تئاتری که طبق سنتی نانوشته اما اجرایی شده به‌عنوان بخشی از آثار حاضر در جشنواره تئاتر فجر هرسال حضور داشتند، این بار با تاکید بر نگاه دبیر جشنواره بر حضور برترین آثار تئاتری کشورمان بار دیگر از فیلتر و نگاه داوری اساتید و کارشناسان اعضای هیات انتخاب بخش‌های مختلف جشنواره سی و هشتم بگذرد.
اتفاقی که شاید در نگاه نخست انتقاد برخی از هنرمندان این عرصه را با خود به‌همراه داشت اما آنچه طی ۱۱ روز برگزاری جشنواره سی‌وهشتم تئاتر فجر رخ‌نمایی کرد، تاکید درست، به‌جا و جسورانه دبیر جشنواره در عدم پذیرش آثار برگزیده دیگر جشنواره‌های تئاتری در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر و الزام حضور آن آثار بعد از عبور از نگاه مجدد اعضای شورای انتخاب بود، که ثمره آن به حضور آثار کیفی و البته جدول سبک‌تر اما کیفی‌تر و به قول دبیر جشنواره خوش‌قواره تر این رویداد منتج شد.
چهارمین توفیق؛ احیا بازار بین‌المللی تئاتر ایران
اتفاق دیگری که پیش از برگزاری جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر مورد توجه قرار گرفت، به برگزاری پنجمین بازار بین‌المللی این رویداد بازمی‌گشت. بعد از چند سال وقفه در برگزاری چتر بازار بین‌المللی تئاتر ایران به منظور انعقاد تفاهم‌نامه و تلاش برای توسعه همکاری‌های مشترک و فی‌مابین میان هنرمندان کشورمان و همتایانشان در دیگر کشورها، با پشت سر گذاشتن تجربه موفق بخش میز معرفی تئاتر ایران - شو کیس - در سی‌وهفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، مقرر شد تا این رخداد در گام سی‌وهشتم در کنار بخش مسابقه ملل؛ میزبان پنجمین بازار بین‌المللی تئاتر ایران باشد.
طبق وعده‌های عنوان شده قرار بود تا نمایندگان جشنواره‌ها و مدیران کمپانی‌های بزرگ تئاتری به این رخداد دعوت شوند که اسامی منتشرشده برای حضور در این بخش تا پیش از حوادث دی ماه بار دیگر مؤید و تایید کننده صحبت‌های وعده داده شده دبیر جشنواره باشند.
پنجمین توفیق؛ نگاه عمل‌گرایانه به توسعه تئاتر استان‌ها
اتفاق و مبحث دیگری که به‌عنوان یکی دیگر از خروجی‌های سلسله نشست‌های آسیب‌شناسی جشنواره تئاتر فجر و ثمره و بازتاب آن در فراخوان جشنواره سی‌وهشتم شاهد بودیم؛ توجه عینی و الزام به عبور از تمرکز تئاتر در تهران و توجه به قدرت و ظرفیت‌های موجود عرصه هنرهای نمایشی در سراسر کشورمان بازمی‌گشت.
اتفاقی که در طی جشنواره‌های سی‌وششم (۱۳۹۶) و سی‌وهفتم (۱۳۹۷) با درخشش گروه‌های نمایش استانی و شهرستانی، دبیر، عوامل و دست‌اندرکاران برگزاری این جشنواره در اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را بر آن داشت تا این‌بار نگاهی متفاوت به داشته‌های هنر تئاتر ایران در استان‌ها و شهرستان‌های کشورمان داشته باشند؛ تا این‌بار هم با عبور از نگاه شعاری و توجه به ذهنیت و فعلیت عمل‌گرا، نه تنها شاهد تحقق شعار تئاتر برای همه باشیم که تمرکززدایی و گستره هنر تئاتر در سراسر ایران و نه‌تنها پایتخت را در منظر دبیر، دست‌اندرکاران و برگزارکنندگان این رخداد به تماشا بنشینیم.
ششمین توفیق؛ نشستن پای صحبت‌های هنرمندان تئاتر ایران و نه پایتخت
اتفاقی که برای نخستین بار در دوران سکان‌داری مهدی شفیعی در قامت مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با برگزاری نشست‌های آسیب‌شناسانه در حوزه تئاتر استان‌ها و توجه به بخش فجر استانی آغاز شد و در دوره شهرام کرمی به عنوان مدیرکل بعدی و فعلی اداره کل هنرهای نمایشی مسیر صحیح و درست مهدی شفیعی را او این‌بار با تمرکز و دقت بیشتری در دست گرفت.
به‌گونه‌ای که در جشنواره تئاتر فجر سی‌وهفتم و به‌ویژه سی‌وهشتم پیش از آغاز جشنواره با برگزاری سلسله نشست‌های هنرمندان استان‌ها در قالب فجر استانی علاوه بر گفتگوی رودررو و آشنایی تمام قد با توانمندی‌ها و ظرفیت‌های هنرمندان تئاتر در تمامی استان‌ها و شهرستان‌های کشورمان؛ شنونده دغدغه‌ها، مشکلات و مواردی بودند که آنها به‌عنوان پیش بنای توسعه تئاتر استان به شکل صریح و بی‌پرده با مدیرکل اداره هنرهای نمایشی، دبیر جشنواره، مدیر بخش بین‌الملل و مدیر بخش استان‌های اداره کل در میان گذاشتند.
اتفاقی که نه‌تنها با اقبال مدیران انجمن‌های نمایش استانی مواجه شد که مفاهیم و مضامینی چون انتقال ظرفیت‌ها، توسعه زیرساخت‌ها، لزوم آموزش روزآمد مفاهیم تئاتری آن‌گونه که در پایتخت به فراخور تمرکز و توسعه امکانات در دسترس عموم علاقه‌مندان و هنرمندان این عرصه است؛ بیش از پیش نیاز و حضورش در استان‌ها و شهرستان‌ها به چشم می‌آید.
به‌ویژه آنکه بعد از پشت سر گذاشتن جشنواره سی‌وهشتم بار دیگر این مساله به اثبات رسید که ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها و خلاقیت‌های بی‌شماری میان هنرمندان تئاتر در استان‌ها و شهرستان‌های کشورمان وجود دارد که تنها با توجه هرچه بیشتر می‌توان شاهد قدرت و درخشش نمایش در سراسر ایران و توسعه مفهوم فراگیری این هنر در کشورمان به شکل عینی و عملیاتی باشیم.
شاهد این مدعا درخشش نمایش همه فرزندان مکبث به عنوان نمایشی از شهرستان اهواز بود که در بخش مسابقه صحنه‌ای سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر بیش از نیمی از جوایز این بخش را به خود اختصاص داد.
هفتمین توفیق؛ وقتی پای خانه ملت به تئاتر باز شد
اتفاق و رویدادی دیگر که پیش از برگزاری جشنواره سی و هشتم تئاتر فجر بازتاب دهنده نگاه عمل‌گرایانه دبیر و مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در راستای تحقق شعارهای ازپیش‌تعیین‌شده بود به همکاری و تعامل مجلس شورای اسلامی در راستای توجه هرچه بیشتر به حوزه هنرهای نمایشی چه در بعد افزایش بودجه و چه در زمینه استفاده کردن از قابلیت‌ها، ظرفیت‌ها و توان‌مندی‌های هنر نمایش در مسیر توسعه و تعالی فرهنگ جامعه از یک‌سو و ازسوی دیگر بازتاب گفتمان فرهنگی هنر انقلاب به‌ویژه در گام دوم انقلاب شکوه‌مند اسلامی مورد توجه قرار گرفت.
اتفاقی که این‌بار با حضور تنی چند از هنرمندان شناخته‌شده کشورمان و اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی طی گفتگویی صمیمی؛ البته صریح و بی‌پرده به بیان دغدغه‌های دو طرف منتج شد.
اتفاقی که خروجی آن را بار دیگر در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در گام سی‌و هشتم شاهد بودیم؛ جایی که این‌بار با حضور نمایندگانی از کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی نه‌تنها شاهد ارتباط و تعامل هرچه بیشتر نمایندگان خانه ملت با عرصه هنر تئاتر کشورمان بودیم که این بار زبان و روایت این نمایندگان در انتقاد از کم‌کاری‌های صورت‌گرفته در حوزه حمایت هرچه بیشتر از هنر تئاتر صرفاً به سوی مسئولان وزارت ارشاد باز نمی‌گشت و این بار سخن مهم‌تر در حوزه بیان آسیب‌ها به فعالیت کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی و برخی از نمایندگان آن از زبان اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس حاضر در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر باز می‌گشت.
اتفاقی که نه‌تنها تحسین هنرمندان و مسئولان و دست‌اندرکاران این رویداد را با خود به‌همراه داشت که حتی نظر رسانه‌های خارجی و مخاطبان جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر را نیز متوجه خود کرد و بازتاب بسیار مثبتی در این حوزه داشت.
هشتمین توفیق؛ تجلی همکاری هنرمندان ایران با همتایان جهانی
اتفاق دیگری که ثمره بازتاب برنامه‌ریزی بیش از ۹ ماهه جهت برگزاری سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر از یک‌سو و ازسوی دیگر تحقق شعار عمل‌گرایانه مسئولان و دست‌اندرکاران این رخداد بود به بخش بین‌الملل جشنواره بازمی‌گشت.
جایی که قرار بود با عبور از نگاه آمارگرایانه به‌عنوان یکی از چشم اسفندیارهای بخش بین‌الملل جشنواره‌های هنری کشورمان که صرفاً با دعوت از چند گروه متوسط از کشورهای خارجی مسئولان آن رویدادها به الصاق پیشوند بین‌المللی به جشنواره دل خوش می کردند؛ این‌بار بنا بود تا در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در گام سی‌وهشتم در کنار حضور بیش از ۲۱ گروه و نماینده از مدیران جشنواره‌ها و صاحبان کمپانی‌های بزرگ تئاتر در بخش بازار بین‌الملل جشنواره تئاتر فجر شاهد حضور گروه‌های بهنام و بزرگ تئاتری جهان در تعدادی کم اما با کیفیتی بالا باشیم که ثمره آن به حضور رومئو کاستلوچی، گروه تئاتر اودین و یوجینو باربا از بزرگان تئاتر جهان در کشورمان باشیم.
اتفاقی که خبر آن نه‌تنها رسانه‌های داخلی که رسانه‌های بین‌المللی را نیز متأثر از خود کرد تا آنکه در دی ماه شاهد آن دو اتفاق تلخ بودیم. نخست ترور ناجوانمردانه سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی و به فاصله اندکی از آن جان‌باختن تعدادی از هموطنانمان در حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی دست‌به‌دست یکدیگر داد تا بار دیگر رسانه‌های معاند و دشمنان کشورمان با شایعه‌پراکنی و دروغ افکنی در قالب فضای رسانه‌ای از یک‌سو و ازسوی دیگر اتفاقی تلخ‌تر که بازتاب آن را در انصراف باربا، کاستلوچی و گروه تئاتر اودین بودیم به نامه‌نگاری تعدادی از هنرمندان داخلی برای عدم حضور این چهره‌های بین‌المللی در جشنواره تئاتر فجر بازمی‌گشت. اتفاقی که بعد از آن شاهد انصراف تعدادی از هنرمندان حاضر در جدول اجرایی جشنواره بودیم و حاشیه‌هایی که این مسئله با خود به‌همراه داشت.
هرچند بخش مهمی از این هنرمندان بعد از نگاه و دو نامه همدلانه و مشفقانه نادر برهانی‌مرند دبیر جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر شاهد حضور و بازگشت آنها به جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر بودیم اما انصراف تعدادی از گروه‌های خارجی حاضر در جشنواره به سبب دلایلی که پیش‌تر عنوان شد سبب شد تا جدول نهایی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر که شمایل نخستین آن در نیمه دی ماه برخلاف سنت ۳۷ دوره قبلی و در فاصله یک ماه تا برگزاری جشنواره منتشر شده بود دستخوش تغییرات متعددی شود.
هرچند شاید در بخش مسابقه ملل شاهد عدم حضور تعدادی از گروه‌های نمایشی خارجی بودیم اما شکوه بخش بین‌الملل در گام سی‌وهشتم را در بازار بین‌المللی تئاتر ایران می‌توانستیم شاهد باشیم. جایی که این رخداد میزبان ۲۱ تن از هنرمندان، نمایندگان جشنواره و مدیران کمپانی‌های شناخته‌شده تئاتر جهان و انعقاد تفاهم‌نامه بیش از ۳۰ همکاری میان آنها و هنرمندان داخلی کشورمان بود.
سی و هشتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر در یک نگاه
سی و هشتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر به دبیری نادر برهانی مرند از روز پنجشنبه ۱۰ بهمن ماه فعالیت خود را آغاز کرده بود، شامگاه دوشنبه ۲۱ بهمن‌ماه ۹۸ به کار خود پایان داد.
فراخوان این دوره از جشنواره تیرماه سال جاری منتشر شد که در متن آن آثار را در بخش های صحنه‌ای، نمایش‌های خیابانی، دیگرگونه‌های اجرایی، تئاتر ملل، مسابقه نمایشنامه‌نویسی، مسابقه و نمایشگاه عکس و پوستر تئاتر، کارگاه‌ها و نشست‌های تخصصی و بخش به علاوه فجر به صورت رقابتی و غیررقابتی به صورت تفکیک شده پذیرفت.
بر همین اساس آثار پذیرفته شده در بخش پوستر و عکس تئاتر در نمایشگاه لحظه قطعی از ۵ تا ۱۵ بهمن ماه سال جاری در خانه هنرمندان ایران برپا و ۵۹ عکس از ۴۹ عکاس و ۶۰ پوستر از ۳۵ طراح به نمایش گذاشته شد.
بعد از حواشی انصراف ها نیز از ۳۰ اثر بخش رقابتی ۲۲ نمایش و از ۲۷ اثر بخش غیررقابتی ۱۵ اجرا در جشنواره حضور داشتند.
همچنین از هفت اثر بخش بین الملل شش اثر اجرا داشت. در این میان دو اثر سردار پرچم دار و همه همدردیم به بخش های نمایش های خیابانی و دیگرگونه های اجرایی و در بخش رادیو نمایش نیز یک اثر با عنوان سردار عشق به ۱۰ نمایش قبلی اضافه شدکه این سه نمایش جدید به گرامیداشت سردار شهید قاسم سلیمانی و جانباختگان سانحه هوایی (سقوط هواپیمای ایران- اوکراین) اختصاص داده شد.
از: امین خرمی