سال ۹۸، سالی مهم، حساس و پر از تحول برای دستگاه دیپلماسی بود و سیاست خارجی ایران روزهای پرفراز و نشیبی را پشت سر گذشت. بهار ۹۸ با افزایش فشارهای آمریکا در جنبه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی علیه ایران در چارچوب سیاست فشار حداکثری، قرار دادن نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در لیست گروه‌های تروریستی از سوی وزارت امور خارجه این کشور و کاهش تعهدات عملیاتی و فنی ایران براساس برجام آغاز شد.
دیپلماسی ایران در تابستان روزهای داغ‌تری را پشت سر گذاشت. تلاش فرانسه و ژاپن برای میانجیگری میان ایران و آمریکا، توقیف کشتی ایران توسط انگلیس در جبل‌الطارق و اقدام متقابل ایران در توقیف کشتی انگلیسی، انفجار دو نفتکش در آب‌های خلیج فارس و تنگه هرمز، تلاش آمریکا برای ایجاد ائتلاف بین‌المللی در خلیج فارس، مورد هدف قرار دادن پهپاد متجاوز آمریکایی توسط نیروهای مسلح ایران و انفعال آمریکا در این رابطه، تحریم دفتر مقام معظم رهبری و محمدجواد ظریف از سوی دولت آمریکا، حمله به تاسیسات نفتی آرامکو از سوی انصارالله و اتهام‌زنی کشورهای غربی مبنی بر دست داشتن ایران در این اقدام، ارائه طرح ابتکار صلح هرمز از سوی حسن روحانی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد و تلاش دول غربی برای دیدار روسای جمهور ایران و آمریکا در حاشیه این اجلاس از جمله تحولات در تابستان بود.
افزایش تنش در روابط ایران و آمریکا در فصل پاییز تداوم یافت. در این فصل، آمریکا همچنان به سیاست فشار حداکثری خود علیه ایران تداوم بخشید و با افزایش تحریم افراد و نهادهای مختلف، روزنه‌های هرچند کوچک برای آغاز مذاکره میان ایران و آمریکا که با تلاش‌های فرانسه و ژاپن در حال انجام شدن بود، بسته شد. آنها همچنین در چارچوب قطع همکاری‌ها و تخریب روابط ایران با همسایگانش، با ایجاد تحریک در میان معترضان عراقی، موجب به آتش کشیده شدن و حملات متعددی به نمایندگی‌های ایران در نجف و کربلا شدند. با این حال، برخلاف تداوم سردی روابط تهران و واشنگتن، گفت‌وگوها، رایزنی‌ها و تماس‌های ایران با همسایگان، دوستان و شرکایش تداوم یافت. روحانی به کوآلالامپور رفت و با حضور در اجلاس سران کشورهای اسلامی، فصل جدیدی از روابط میان ایران و مالزی را رقم زد. او در ادامه به توکیو رفت تا به سفر تیرماه شینزو آبه به تهران پاسخ دهد.
در زمستان، شاید سخت‌ترین، حساس‌ترین و سردترین فصل روابط ایران و آمریکا ورق خورد تا دوران جدیدی از مناسبات منطقه‌ای براساس معادلات جدید امنیتی و سیاسی در منطقه غرب آسیا شکل بگیرد. در این چارچوب، ارتش آمریکا در اقدامی مذبوحانه سردار قاسم سلیمانی را که در سفری رسمی به بغداد سفر کرده بود، مورد هدف قرار داده و او را به همراه ابوالمهدی المهندس معاون حشد الشعبی به شهادت رساند. این اقدام البته با موشک باران پایگاه عین الاسد از سوی ایران روبرو شد. ایران دو پایگاه نظامی آمریکا در عراق از جمله پایگاه نظامی عین‌الاسد را مورد هدف قرار داد و به تمامی کشورهای منطقه که آمریکا در آنها پایگاه نظامی دارد، اعلام کرد که در صورت انجام حمله‌ای از آن پایگاه‌ها به ایران، تهران آنها را هم شریک در آن رفتار خصمانه دانسته و به این اقدام پاسخ می‌دهد.
اشتباه انسانی در هدف قرار دادن هواپیمای اوکراینی توسط نیروهای مسلح در نزدیکی فرودگاه امام خمینی، بهانه جدیدی برای ایران‌هراسی و سواستفاده کشورهای غربی از این موضوع را به آنها داد. در حالی که تهران با پذیرش اشتباه سهوی خود بر آمادگی با کشورهای ذی‌مدخل در این مسئله تاکید کرده بود، برخی از کشورهای غربی همچون کانادا، ایران را تهدید کردند. همچنین در اواخر بهمن ماه ۹۸، گروه اقدام مالی (FATF) در نشست زمستانه خود در پاریس، ایران را به بهانه عدم تصویب دو کنوانسیون پالرمو و تامین مالی تروریسم (CFT) مجددا در لیست اقدام مقابله‌ای یا لیست سیاه قرار داد.
شیوع ویروس کرونا در ایران هم موجب شد تا تهران بار دیگر بر ضرورت همکاری بین‌المللی تاکید کرده و تحریم‌های آمریکا را که مانع جدی بر مقابله با این ویروس از سوی کشورمان ایجاد کرده بود را ضروری اعلام کند. همچنین با آغاز به کار مدیرکل جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که دارای گرایش‌های آشکار و شدیدی به آمریکا است و دو گزارش اخیری که وی در رابطه با ایران منتشر کرده است، به نظر می‌رسد فصل جدیدی از مناسبات تهران و آژانس در حال شکل گرفتن باشد.
تنوع و تعدد موضوعات در سیاست خارجی ایران در عرصه مسائل مختلف اعم از منطقه‌ای و بین‌المللی، اقتصادی یا سیاسی، دیپلماسی رسمی یا عمومی و... موجب شده است تا سال ۹۹ سالی حساس و تاثیرگذار برای ایران در عرصه سیاست خارجی باشد.
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) در گفت‌وگو با ۱۸ کارشناس و تحلیلگر ارشد مسائل سیاست خارجی که برخی از آنها از جمله دیپلمات‌های ارشد و سفرای پیشین ایران بودند، از آنها پرسید که مهمترین اولویت سیاست خارجی ایران در سال ۹۹ چیست و وزارت امور خارجه به عنوان مجری اصلی سیاست خارجی باید بر چه موضوعاتی تمرکز کند.
محسن روحی‌صفت- معاون پیشین دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه:
هدف اصلی سیاست خارجی در یک نظام سیاسی، کاهش هزینه‌های مادی، معنوی و جانی یک ملت در راه کسب بالاترین منافع ملی است. یک کشور می‌تواند برای کسب منافع خود دست به جنگ و دیگر اقدامات سخت‌افزاری بزند ولی در این مسیر متحمل خسارات مادی و جانی زیادی و متحمل هزینه‌هایی می‌شود که نتیجه آن فدا کردن رشد اقتصادی خود در این مسیر هست.
وظیفه دیپلماسی آن است که موفقیت‌هایی که احیانا در مسیر تلاش‌های سخت‌افزاری مثل جنگ و نفوذ به دست آورده را تبدیل به نتایج عینی و پایدار در جهت منافع ملی آن کشور کند. همچنین از تداوم و گسترش جنگ بکاهد تا خسارات و هزینه‌های بیشتری بر ملت تحمیل نشود و در عوض همان اهداف را با هزینه‌های کمتری به دست آورد.
در حال حاضر جنگ تحریم‌ها بر کشور ما تحمیل گشته و مهمترین اولویت ایران، رفع و کاهش این تحریم‌هاست. لذا برنامه سیاست خارجی در این راستا باید باشد:
- گفت‌وگو و تعامل با کشورهای ذی‌نفوذ، سازمان‌های بین‌المللی برای کاهش و لغو تحریم‌ها
- افزایش اعتمادسازی و مراودات با همه همسایگان برای مقابله با تحریم‌ها یا سیاست همسایگی
- کمک به پروسه واردات و صادرات برای حفظ توانایی‌های اقتصادی و فنی در برابر تحریم‌ها
- کمک به فن‌آوری‌های داخلی از طریق انتقال تکنولوژی و فن‌آوری‌های نوین برای خودکفایی اقتصادی
- مشارکت در پیمان‌های دسته‌جمعی برای مصونیت و همراهی دیگر کشورها در برابر فشارهای امریکا
سید علیرضا میریوسفی- سخنگوی نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد – نیویورک:
سال ٩٩، سال پرتحولی برای ایران و خاورمیانه به ویژه در عراق و افغانستان خواهد بود. مهمترین وظیفه وزارت خارجه این است که در کنار سایر نهادهای حاکمیتی، منافع و امنیت ایران را در کوتاه‌مدت و بلندمدت تامین کند. با توجه به انتخابات پیش‌رو در آمریکا، خروج یا کاهش نیروهای این کشور از منطقه، به دلخواه یا به اجبار، به صورت نمایشی یا واقعی، به احتمال زیاد اتفاق می‌افتاد که ممکن است معادلات راهبردی غرب آسیا را تا دهه‌ها دچار تحول کند و محیط استراتژیک پیرامون ایران را متاثر کند. این تحول، تهدیدات و فرصت‌های جدیدی را برای ایران ایجاد خواهد کرد و بازیگری ایران و اتخاذ تصمیمات و اقدامات حساب شده در سال پیش‌رو بسیار مهم خواهد بود.
به علاوه در سال پیش‌رو، سرنوشت برجام و تحریم‌های ظالمانه یکجانبه آمریکا نیز تا حدود زیادی مشخص می‌شود و وزارت امور خارجه همگام با سایر دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط، باید سعی کند ضمن حفظ منافع بلندمدت ملی، حتی‌المقدور برای کاهش آثار تحریم‌ها و رنج و درد آحاد ملت ایران، به ویژه قشر آسیب‌پذیر، نهایت تلاش خود را به کار گیرد.
سال ٩٨ سالی سخت و دشوار برای ملت ایران در زمینه‌های مختلف بوده و مطابق سنت و وعده الهی، ان‌شاء الله سال ٩٩ سال گشایش خواهد بود و وزارت خارجه نیز باید در حداکثری کردن این گشایش برای ملت ایران از تمامی توان و ظرفیت خود استفاده کند.
قاسم محبعلی- مدیرکل اسبق خاورمیانه وزارت امور خارجه:
وزارت امور خارجه در سال ۹۹ باید تلاش کند تحریم‌های اعمالی آمریکا علیه ایران متوقف یا حداقل بخشی از آنها، متناسب با پیشرفت مذاکرات کاهش یابد چرا که بدون رفع تحریم‌ها و مدیریت مناقشه و بحران میان ایران و آمریکا، شرایط برای حرکت به سمت عادی شدن شرایط بسیار سخت خواهد بود.
حسن هانی‌زاده- کارشناس مسائل غرب آسیا:
شکست تحریم‌های اقتصادی ظالمانه که در طول سه سال اخیر و در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ علیه ایران اعمال شده است، باید اصلی‌ترین دستور کار سیاست خارجی ایران باشد. در این راستا وزارت امور خارجه باید از شرایط ایجاد شده کنونی به ویژه آشکار شدن چهره ضد ایرانی تحریم پس از گسترش کرونا استفاده کند. اکنون جامعه جهانی متوجه شده است که دولتمردان آمریکایی منافع و مصالح خود را به مسائل انسانی ترجیح می‌دهند و علیرغم گسترش کرونا در ایران و جهان، نه تنها تحریم‌ها را لغو نمی‌کنند بلکه آن را تشدید کرده‌اند. بنابراین وزارت امور خارجه باید جریان‌سازی شدیدی علیه دولتمردان آمریکایی سامان دهد تا تحریم‌ها لغو شوند.
از سوی دیگر بحران و جنگ یمن وارد ششمین سال خود شده است که به نوبه خود می‌توان آن را فاجعه قرن از نظر انسانی دانست. ایران باید با استفاده از شرایط موجود و وضعیت ناپایدار داخلی عربستان سعودی، پایان دادن به تجاوزات غیرقانونی و غیرانسانی ائتلاف سعودی به یمن را در دستورکار خود قرار دهد. اخراج نیروهای آمریکایی از عراق یکی از مهمترین مصوبات پارلمان این کشور پس از ترور سردار شهید، سپهبد قاسم سلیمانی است که ایران باید به نخست‌وزیر جدید این کشور کمک کند تا با توافق همه جریان‌های داخلی این مصوبه مهم را اجرایی کند.
علی اکبر اسدی- استاد روابط بین‌الملل پژوهشگاه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی:
تحریم‌ها طی دو سال گذشته شرایط سختی را برای کشور ایجاد کرده است بنابراین اولویت نخست وزارت امور خارجه در سال ۹۹ باید کم کردن تاثیر تحریم‌های آمریکا و افزایش تعاملات بین‌المللی به ویژه در حوزه دیپلماسی اقتصادی باشد.
بهرام امیراحمدیان- استاد مطالعات روسیه دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران:
بهترین و مهمترین اولویت سیاست خارجی ایران در سال ۹۹ باید در چارچوب توسعه مناسبات و روابط با همسایگان و کشورهای منطقه و تنش‌زدایی و کاهش اختلافات با برخی از آنها باشد. ایران با ۱۵ کشور دارای مرزهای آبی و خاکی است است و با برخی از این کشورها مانند ترکمنستان، عربستان، بحرین و... دچار برخی تنش‌ها است. سیاست خارجی ایران باید مبتنی بر تنش‌زدایی باشد تا با آرامش بیشتر بتواند به توسعه مناسبات با کشورهای خارج از منطقه بپردازد.
در واقع، سیاست خارجی ایران باید همگرایی منطقه به ویژه همسایگان و حوزه تمدنی ایران باشد. مناسبت‌هایی همچون نوروز می‌تواند مقدمه و بهانه خوبی برای برای توسعه همکاری و انگیزه مناسبی برای بهبود روابط با کشورهای همسایه به ویژه منطقه اکو باشد. توجه به مسائل فرهنگی و در پیش گرفتن دیپلماسی فرهنگی به ویژه گسترش زبان فارسی می‌تواند این همکاری‌ها را گسترش دهد. البته این کار با اصلاح و تغییر ساختارها و قرار گرفتن رایزنی‌های فرهنگی زیر نظر سفارتخانه‌ها ممکن است.
حسن بهشتی‌پور- کارشناس ارشد مسائل هسته‌ای:
لغو تحریم‌ها یا حداقل کاهش آن مهمترین دستور کاری است که دستگاه سیاست خارجی باید در سال ۹۹ در سرلوحه برنامه‌های خود قرار دهد چراکه اگر تحریم‌ها علیه ایران همچنان تداوم پیدا کند، می‌تواند اثرات منفی بسیاری در مسائل انسانی و دارویی بر جای بگذارد.
بهبود مناسبات با همسایگان مسئله دیگری است که باید همزمان با تلاش برای رفع تحریم‌ها، از سوی دستگاه سیاست خارجی دنبال شود چراکه توسعه مناسبات با کشورهای منطقه می‌تواند ایران را از برخی تنگناهای حاصل برهاند.
پیرمحمد ملازهی- کارشناس ارشد مسائل شبه قاره:
وزارت امور خارجه در سال ۹۹ دو موضوع را دستورکار خود قرار دهد؛ بهبود روابط و توسعه مناسبات با کشورهای منطقه یکی از این موضوعات است. در این چارچوب عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی ضروری است چراکه روابط تنش‌آمیز دو کشور بر روابط ایران با کشورهای عربی اثرگذار بوده است.
موضوع دیگر، تلاش برای تنش‌زدایی در روابط ایران با غرب است. متاسفانه سیاست نگاه به شرق نتایج مناسبی را به همراه نداشته است و چرا که حتی بسیاری از کشورهای شرقی برای توسعه روابط با ایران، نگاه‌شان به روابط تهران با غرب است. بنابراین من فکر می‌کنم تا زمانی که روابط ایران و آمریکا خصمانه است، مسائل دیگر ایران در عرصه سیاست خارجی هم چندان موثر نخواهد بود.
امیرعلی ابوالفتح- کارشناس ارشد مسائل آمریکا:
با توجه به وضعیت جدی که کرونا برای کشور ایجاد کرده است، فعالتر شدن دیپلماسی ایران برای تامین نیازهایی که به دلیل کرونا ضروری شده – به ویژه اقلام حفاظتی و دارویی - الزامی است چراکه به نظر می‌رسد این بحران تا یکی، دو ماه آینده ادامه خواهد داشت. تلاش برای تحت فشار قرار دادن آمریکا برای توقف یا کاهش تحریم‌ها در این چارچوب قرار می‌گیرد.
نکته دوم، تلاش برای رفع اختلافات با عربستان به هر شکل ممکن است هرچند ممکن است این مسئله سخت‌تر از کاهش تنش میان ایران و آمریکا باشد و جنبه‌های ایدئولوژیک نیز به رقابت‌های سیاسی و ژئوپولتیکی به آن افزوده شده باشند.
کوروش احمدی- دیپلمات اسبق ایران در سازمان ملل – ژنو و نیویورک:
روشن است که اولویت اول ایران در عرصه سیاست خارجی باید تنظیم روابط با آمریکا در چارچوب مدیریت تنش و کاهش تحریم‌ها باشد. نکته مهم در این رابطه لزوم احتراز از برخورد بین ایران و آمریکا در عراق است. یکی، دو حمله‌ای که طی چند روز گذشته در عراق علیه یک مقر آمریکایی انجام شده و اقدام تلافی‌جویانه آمریکا خطر برخورد را افزایش داده است. ما اگر نفوذی روی افراد یا گروه‌هایی که این کارها را در عراق می‌کنند داریم، باید در شرایط کنونی که کشور سخت با بحران تمام عیار کرونا مواجه است، جلو این کارها را بگیریم. همچنین اتخاذ تدابیری مشخص با هدف تنش‌زدایی با عربستان به عنوان یکی از قدرت‌های منطقه ضروری است.
از سوی دیگر، وضعیت پرونده هسته‌ای ایران در آژانس در حال حادتر شدن است و ما شاهد یک گزارش ویژه مدیرکل آژانس و طرح ادعاهایی در مورد سه سایت در ایران بودیم که هم به خودی خود و هم در روابط ایران با کشورهای دیگر اهمیت بسیاری دارد. در این چارچوب ضروری است، مقامات نظام بر مبنای گزارش‌ها و پیشنهادات دستگاه دیپلماسی امکان دهند که این به مشکلی مزمن تبدیل نشود و حرکت سریع در جهت عادی‌سازی پرونده ایران در آژانس ممکن شود.
نکته مهم دیگر، وضعیت ایران در گروه ویژه اقدام مالی یا همان FATF است. متاسفانه در نشست قبلی این نهاد، ایران مجددا در لیست اقدامات مقابله‌ای یا همان لیست سیاه قرار گرفت که می‌تواند مخاطرات زیادی را برای ایران هم در عرصه اقتصاد بین‌الملل و هم در عرصه سیاسی و امنیتی به همراه داشته باشد. ما بخش عمده راه برای اعمال استانداردهای لازم در نظام بانکی خود را طی کرده‌ایم و در صورت وجود اراده سیاسی، امکان انجام چند قدم باقی مانده و عادی‌سازی روابط با FATF وجود دارد.
دیاکو حسینی- مدیر برنامه مطالعات جهانی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری:
طبیعی است که اولویت اول سیاست خارجی ایران در سال ۹۹ باید تضعیف رژیم تحریم‌ها علیه ایران باشد که دارای دو بعد است: بعد نخست، تضعیف ساختارها تحریم‌ها و دیگری، تضعیف تاثیر تحریم‌ها بر تجارت منطقه‌ای ایران. در این چارچوب، وزارت امور خارجه باید راه‌حل‌هایی بر تسهیل روند تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی ایران پیدا کند تا وضعیت موجود به شکل مطلوب‌تری از اکنون برسد. این مسئله باید در ذیل تضعیف رژیم تحریم‌ها و برای از بردن تحریم‌ها باشد.