موزه مکانی فرهنگی و آموزشی است که به گردآوری، مطالعه و محفوظ داشتن آثار مرتبط با تجربه‌های بشری و ارتباط متقابل انسان با طبیعت می‌پردازد، مکانی که می‌تواند در ابعاد کوچک، هزاران سال و قرن‌ها فرهنگ، تمدن، هنر و تاریخ یک ملت را معرفی کند.
حس و غریزه گردآوری و تملک اشیا همیشه در طبیعت انسان وجود داشته و در ادوار مختلف تاریخی دیده شده است که انسان اشیا و آثاری را که برایش جنبه حیاتی داشته نگهداری می‌کرده و این امر نشان از میل مضاعف انسان به حفظ آثار گذشته به دلیل تاثیر هویت بخش آن دارد.
مشاهده ابزاری چون ابزار کار روزانه مانند ابزار شکار، صید، ابزار جنگی و دفاعی و نیز اشیای زینتی، وسایل تولید محصولات خوراکی، دامی و حتی ابزار بافت پارچه، ظروف و وسایل آشپزی و امثال آن ابزاری هستند که نه تنها سبک و کیفیت زندگی بلکه نمایی از اعتقادات و باورهای انسان‌ها در مقاطع مختلف تاریخی و فرهنگی را ارائه می‌دهند.
از همین رو موزه‌ها امروز علاوه بر کارکردهای پیشین خود محلی برای آموزش و انتقال مفاهیم و اندیشه‌های بشری در سطوح مختلف هستند و سندی قابل دفاع و محکم در دفاع از هویت تاریخی، فرهنگی و ملی محسوب می‌شوند.
موزه‌ها دیگر صرفا مکانی برای انبار و به نمایش گذاشتن اشیا و آثار نیستند، بلکه مکانی برای انتقال پیام‌ها و اندیشه‌ها، آرمان‌ها و تجربیات بشری می‌باشند.
گردشگری فرهنگی، گردشگری در عمق
گردشگری فرهنگی در حقیقت به مطالعه جاذبه‌های فرهنگی به قصد جمع‌آوری اطلاعات جدید و تجربیات به منظور برآوردن نیازهای فرهنگی اطلاق می‌شود و گردشگر فرهنگی فردی است که برای یافتن هویت، فرهنگ و تاریخ یک کشور یا منطقه در آثار تاریخی و اشیای قدیمی بر جای مانده از قرون گذشته آن ملت و مردم کنکاش می‌کند.
بر اساس اعلام سازمان گردشگری جهانی، حدود ۴۰ درصد از گردشگری جهانی را گردشگری فرهنگی تشکیل می‌دهد که سالانه ۱۵ درصد نیز افزایش دارد.
گردشگری فرهنگی یکی از انواع متنوع گردشگری است که گروه وسیعی از گردشگران را دربرمی‌گیرد و به دلیل نقش مهمی که در حفظ فرهنگ و تاریخ اجتماعات داراست، شایسته توجه ویژه‌ای است.
در گردشگری فرهنگی توجه به اماکن تاریخی، یادبودها، موزه‌ها و نگارخانه‌ها در اولویت است و البته به این نکته باید توجه کرد که این گردشگری صرفا شامل توجه به محصولات فرهنگی گذشته نیست، بلکه توجه به فرهنگ معاصر یا شیوه زندگی یک اجتماع یا منطقه را هم در برمی‌گیرد بنابراین، گردشگری فرهنگی هم گردشگری میراث و هم گردشگری معاصر است.
در این میان موزه‌ها به دلیل تنوع و تعددی که در برخورداری از اشیا، آثار و اسناد تاریخی بر جای مانده از دوران کهن، آن هم در فضایی به مراتب محدودتر نسبت به آثار و بناهای تاریخی در گستره یک منطقه دارند، بیشتر مورد توجه گردشگران و تاریخ دوستان و جویندگان فرهنگ است.
موزه به عنوان قویترین بخش و نشانه حامل فرهنگ گذشته در نزدیکی دو مفهوم گردشگری فرهنگی و توسعه فرهنگی، نقش آفرینی بسیار دارد زیرا گردشگرانی هستند که تاریخ را از دریچه فرهنگ مورد توجه قرار می‌دهند و این گروه گردشگران فرهنگی نام دارند.
به عقیده کارشناسان و صاحبنظران، گردشگری فرهنگی می‌تواند دریچه‌های نوینی از شناخت و توسعه پایدار را برای جوامع بگشاید.
اگر فرهنگ را دستاورد انسان در گذر زمان و میراث هر جامعه بدانیم توسعه فرهنگی را می‌توان درک ریشه‌ها، کشف هویت و دریافت استمرار تاریخی تعریف کرد.
توسعه فرهنگی جامعه امروز را با میراث گذشته پیوند می‌دهد و این پیوند و وحدت موجب اعتماد به نفس، قدرت و احترام نسبت به زبان، هنر و سایر عناصر فرهنگی جامعه می‌شود و حرکت به سوی آینده را قدرتمندتر و پربارتر می‌کند.
توسعه فرهنگی به تنهایی اتفاق نمی‌افتد بلکه ساختاری مستحکم برای معرفی و نشان دادن نشانه‌های گذشته با تدبیر و ظرافت در برابر نسل جوان را می‌طلبد.
از این زاویه انواع موزه‌ها، بناها، آثار تاریخی و کتابخانه‌ها می‌توانند نقش تاثیرگذار در توسعه فرهنگی و توسعه گردشگری فرهنگی داشته باشند.
خراسان رضوی دارای رتبه دوم موزه‌داری در کشور
رییس گروه موزه‌ها و اموال منقول اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این زمینه گفت: این استان از نظر تعداد موزه‌های فعال در کشور پس از استان تهران رتبه دوم را در اختیار دارد.
محمد رضا پهلوان افزود: هم اکنون ۹۴ موزه دولتی و خصوصی فعال در این استان وجود دارد که زیرپوشش اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، آستان قدس رضوی، محیط زیست و نیز سایر ادارات دارای موزه تخصصی و اشخاص حقیقی فعالیت می‌کند.
وی ادامه داد: طبق آمار سنوات گذشته بیشترین بازدید موزه در این استان به ترتیب از آرامگاه فردوسی و موزه توس و نیز آرامگاه و موزه نادر انجام می‌شود.
رییس گروه موزه‌ها و اموال منقول اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: درکنار این مجموعه‌ها، موزه بزرگ خراسان، آرامگاه خیام، موزه نجوم، آرامگاه عطار، موزه باستان‌شناسی و سایت موزه شادیاخ نیشابور، موزه‌های باستان‌شناسی و مردم‌شناسی گناباد، سایت موزه بندیان درگز، موزه‌های شهرهای چناران، قوچان، کلات، تایباد، فریمان، تربت‌جام، سبزوار، تربت‌حیدریه، رشتخوار، خواف، بردسکن، موزه مردم شناسی رباط ویرانی شاندیز، برج تاریخی علی آباد کاشمر، رباط شرف سرخس و مدرسه غیاثیه خرگرد خواف نیز از استقبال خوبی برخوردار بوده است.
وی با بیان اینکه این آمار با توجه به بلیت فروخته شده و براساس دستورالعمل اداره کل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی می‌باشد افزود: بر این اساس، آمار بازدید از سایر اماکن فرهنگی - تاریخی برجسته همچون آسبادهای نشتیفان خواف، قنات جهانی گناباد، بنای قطب الدین حیدر تربت‌حیدریه، مجموعه معماری مزار شیخ احمد جامی در تربت‌جام، آرامگاه و مزار ابوبکر تایبادی در تایباد، بنای تاریخی مصلی و خانه ملک در مشهد و خانه تاریخی دانش کاشمر به دلیل رایگان بودن بازدیدها ثبت نشده است.
یک موزه برای هر شهر
پهلوان ادامه داد: از ۲ سال پیش تاکنون بر اساس برنامه مشخص و جدی در حوزه توسعه موزه‌ها به عنوان نماد هویت و تاریخ خطه خراسان رضوی با شعار "هر شهر، یک موزه" پیگیر کار بوده‌ایم که در این راستا هم اکنون اکثر شهرستان‌های استان دارای موزه هستند.
وی گفت: امسال این اداره کل با شعار "موزه‌ها زنده‌اند" و با رویکرد اطلاع رسانی و اجرای فعالیت در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی ویژه برنامه‌هایی را تدارک دیده است.
رییس گروه موزه‌ها و اموال منقول اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی افزود: توجه به موزه‌ها و توسعه آن می‌تواند در حفظ، ماندگاری و معرفی هویت تاریخی و فرهنگ ملت ایران به گردشگران خارجی و نیز خودشناسی و اعتماد به نفس جوانان ایرانی تاثیر بی نظیر داشته باشد.
خراسان رضوی مهد تمدن و غنای گردشگری فرهنگی
سرزمین ایران مملو از جاذبه‌های تاریخی، ظرفیت‌های فرهنگی، آثار و اشیای تاریخی و صدها موزه بزرگ و قابل توجه است. ایران از نظر وجود جاذبه‌های تاریخی جزو ۱۰ کشور برتر دنیاست و این جایگاه نشان از ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه در جذب گردشگر دارد.
عمق تمدن و تاریخ در خراسان رضوی تاآنجاست که کهن‌ترین دست افزارهای کشف شده در این استان متعلق به ۸۰۰ هزار سال پیش است.
این امر گویای عمق تاریخ، فرهنگ و تمدن در این سرزمین و حضور و زیست انسان‌هایی از اقوام مختلف در این خطه است. قدمت اغلب محوطه‌ها در خراسان رضوی نیز از حدود ۶ هزار سال پیش آغاز می‌شود و تا دوران اسلامی را دربرمی‌گیرد.
هم اکنون افزون بر ۱۰۰ هزار اثر تاریخی قابل ثبت در فهرست آثار ملی در این استان وجود دارد که تاکنون تنها یک هزار و ۵۰۰ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در کنار این حجم عظیم ارزش تاریخی و فرهنگی ملموس و ناملموس، موزه‌ها به عنوان گنجینه‌های حفاظت، نگهداری و ارائه آثار، ابزار و ادوات ارزشمند منقول و در ابعاد کوچکتر از بناها و ابنیه تاریخی در این استان خودنمایی می‌کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز با بیان اینکه موزه‌ها به عنوان نماد بخشی از آیین، فرهنگ، تمدن و سنت‌ها در یک منطقه و کشور آیینه تمام نمایی از هویت هستند گفت: امروزه گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ به موزه‌ها به عنوان مهمترین مجموعه‌های نمایش دهنده مستندات تاریخی و فرهنگی اقوام نگاه می‌کنند و وجود موزه‌های غنی و دارای اقلام تاریخی و فرهنگی از اهمیت بسیار برای جذب این دسته از گردشگران برخوردار است.
ابوالفضل مکرمی‌فر افزود: در حوزه گردشگری فرهنگی، موزه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی و تاریخی بخش‌های مهمی هستند که وجود آنها الزامی برای معرفی هرچه بهتر و مفیدتر هویت و پیشینه اجداد ماست.
وی ادامه داد: با توجه به سابقه تاریخی و فرهنگی خراسان رضوی در حوزه فرهنگ ایران زمین، گردشگری فرهنگی در این استان باتوجه به تعدد و تنوع موزه‌ها و آثار تاریخی، ظرفیتی فراوان و جاذبه‌هایی انکار نشدنی دارد و سالانه دستکم یک سوم گردشگران خارجی ورودی به کشور که وارد این استان می‌شوند، به بازدید از موزه‌ها، آثار تاریخی و بناهای فرهنگی آن می‌پردازند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با بیان اینکه گردشگران اروپایی علاقه و توجه فراوان به بازدید از آثار تاریخی و موزه‌ها دارند گفت: تاریخ، تمدن، هنر و صنعت اجداد و نیاکان ما که در موزه‌ها، معماری آثار تاریخی و مهندسی بناهای کهن به چشم می‌خورد به شدت موجب شگفتی گردشگران خارجی می‌شود به طوری که اکثر آنان به این شگفتی اشاره می‌کنند.
موزه خراسان گل سرسبد موزه‌های شرق کشور
مکرمی فر افزود: موزه خراسان بزرگ در زمینی به وسعت ۴۹۰۰ مترمربع در ۱۳ طبقه و زیربنای ۱۸ هزار مترمربع بنا شده است.
وی ادامه داد: این موزه با چنین کیفیتی قرار بود پیش از انقلاب در بوستان ملت مشهد راه‌اندازی شود اما با اهدای زمین از سوی شهرداری این مرکز در بوستان کوهسنگی مشهد برپا شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: نقشه ساختمان موزه که طراحی آن برگرفته از کاخ خورشید در کلات نادری است توسط دکتر محمدامین میرفندرسکی انجام شد که در زمان پیشرفت ۳۰ درصدی پروژه، دار فانی را وداع گفت و موفق نشد حاصل نهایی هنر و طراحی خود را ببیند.
وی افزود: موزه بزرگ خراسان یکی از ۱۳ موزه منطقه‌ای در ایران است و بزرگترین موزه کشور محسوب می‌شود.
مکرمی فر ادامه داد: تجهیزات حفاظتی، ویترین‌های نگهداری، امکانات امنیتی و حفاظتی این موزه مطابق با آخرین استانداردهای روز دنیاست و در این زمینه هیچ موزه‌ای در کشور به پای موزه خراسان بزرگ نمی‌رسد.
وی گفت: وجود کارگاه و آزمایشگاه مرمت تخصصی اشیای تاریخی در این موزه با امکان قرنطینه و مرمت فوری اشیا و آثار تاریخی یکی از ویژگی‌های مهم ترکیب بندی و تجهیزات آن است.