کارشناسان بر این باورند که با توجه به تکرار هرساله سریال پرماجرای عرضه محصولات کشاورزی و مغبون شدن همواره تولید کنندگان، تنها راه غلبه بر این وضعیت بازار محصولات کشاورزی گذر از شیوه های سنتی به روش های قراردادی است به گونه ای که اقتصاد برد - برد، منافع هر دو سوی معامله، یعنی هم کشاورز و هم صنایع و بازرگانان را تامین کند.
به اعتقاد آنان یکی از مشکلات تولیدکنندگان بخش کشاورزی، پراکندگی تولید و نبود بازار مناسب برای فروش محصول است، تنها راه ساماندهی این بی سر و سامانی، ایجاد تشکل‌های فعال در بخش بازار و ورود به حوزه کشاورزی قراردادی است.
لزوم حرکت از کشاورزی تولیدمحور به بازارمحور
یک کارشناس کشاورزی در خراسان شمالی با بیان اینکه کشاورزی قراردادی چالش های حوزه فروش محصولات را چاره خواهد کرد، اظهار می کند که در حقیقت، هدف کشاورزی تجاری این است که با هماهنگ‌سازی حلقه‌های مختلف زنجیره بتوان مسایل و چالش‌هایی مانند ضایعات بالا، نوسانات قیمت و تقسیم سود و خطر تولید را از بین برد.
مهندس ابوالفضل پورحاتم، آنان معتقد است که اگر کشاورزی قراردادی به خوبی سازماندهی و مدیریت شود، خطر خرید و فروش در بازار کاهش خواهد یافت و در نتیجه سود بهتری نیز عاید کشاورزان خواهد شد.
وی می افزاید: حرکت از کشاورزی تولیدمحور به سوی کشاورزی بازارمحور یا تجاری باید به راهبردی برای پیشران اقتصادی استان خراسان شمالی تبدیل شود.
وی بیشترین مسایل و چالش های کشاورزان این استان را نبود بازار دانست و افزود: با توجه به اینکه حاشیه بازار و یا نوسانات قیمت در کشور خیلی بالاست، محصولی که در سر مزرعه به فروش می رسد در نهایت با چندین برابر قیمت به دست مصرف کننده می رسد که سود آن نیز عاید واسطه ها و دلالان می شود، بخشی از محصول فاسد شده و از بین می رود که عایدی کشاورز از آن جز ضرر نیست.
وجود دلال ها، واسطه ها، ضایعات زیاد بخش کشاورزی، نبود استانداردسازی در تولید محصول و فروش آن، بسته بندی نامناسب، نبود انبارهای فنی برای نگهداری محصولات در زمان اوج برداشت از جمله مشکلات قشر کشاورز است، وزارت جهاد کشاورزی سال های سال بر روی تولید تمرکز کرده است و این در حالی است که کشاورزان در تولید مشکلی ندارند بلکه بازار و فروش محصول دغدغه آنان است که تمرکزها باید بر سر این مساله مهم باشد و البته کشاورزی قراردادی می تواند بخش زیادی از این چالش را برطرف کند.
یکی دیگر از کارشناسان حوزه کشاورزی خراسان شمالی می گوید: همواره برنامه سازمان ها در حوزه کشاورزی تولیدمحور بوده و به فعالیت‌های پیشین و پسین کاری نداشته‌ایم، در این سال ها در تولید وضعیت مطلوبی پیدا کرده ایم اما مشکل اصلی کشاورزان نبود بازار مناسب و فروش است.
حلقه واسطی باید بین تولید و فروش ایجاد شود
مهندس هادی محمدی با بیان اینکه حرکت به سمت کشاورزی تجاری باید عملیاتی شود، می افزاید: نوسان قیمت ها به علت نبود برنامه است، بین حلقه های تولید کننده و فروشنده، صنایع باید یک ارتباط و هماهنگی دوسویه ایجاد کنند چرا که در برخی از سال ها به علت نبود الگوی کشت، محصولی بیش از نیاز کشت می شود و محصولی نیز بسیار کم، در برخی از سال ها کشاورزان هیچ بازار فروشی ندارند.
وی اظهار می دارد: کشاورز باید از کشت محصول خود اطمینان داشته باشد، بازار مناسبی باشد تا بداند هرچه هزینه می کند از دستش خارج نشده است، اما متاسفانه برخی اوقات شاهد این هستیم که زمان برداشت رسیده است اما کشاورز حتی نمی تواند جعبه برای جمع آوری محصول خود خریداری کند چرا که می داند قیمت تمام شده تولید از فروش پیشی گرفته است.
وی می افزاید: در کشاورزی قراردادی محصول طبق برنامه تولید و با سیستم استاندارد حمل خواهد شد، ضایعات به حداقل می رسد، محصولات در انبار فنی و مناسب نگهداری و در نهایت به چرخه فناوری وارد می شود که ارزش افزوده نیز به دنبال آن است.
محمدی اضافه می کند: کشاورزان خراسان شمالی یا در سر مزرعه محصولات تولیدی خود را با قیمت ناچیزی به واسطه ها می فروشند یا آن را به میادین میوه و تره بار حمل می کنند که در زمان اوج برداشت محصول که فسادپذیری بیشتری هم دارند، در مکان های روباز و جلو آفتاب چند روز نگهداری می شوند و پس از نبود مشتری راهی جعبه های زباله شده و یا با قیمتی بسیار ناچیز به فروش می رسد.
وی اظهار می کند: در میادین میوه و تره بار برای نگهداری و فروش محصول هیچ ضمانتی وجود ندارد، آنها درصدی سود برای فروش کسر می کنند، بیشتر مواقع بخش زیادی از محصولات کشاورزان در گرماگرم فصل برداشت در این بازار از بین می رود.
غفلت از مرحله فروش در زنجیره کار کشاورزی
این کارشناس کشاورزی می گوید: کسب و کار کشاورزی تمرکز بر روی زنجیره کاشت، داشت و برداشت است اما مرحله فروش در این زنجیره دیده نشده است که باید با تلاش مسوولان حوزه جهاد کشاورزی و همچنین خود تولیدکنندگان باید این حلقه به این زنجیره متصل شود.
محمدی با بیان اینکه آنگاه که این حلقه متصل شود کشاورزی تا حدودی از خطر خارج خواهد شد، می افزاید: فروش مهمترین حلقه زنجیره تولید است که با کشاورزی قراردادی به سرانجامی خواهد رسید و تولید در استان تجاری خواهد شد چرا که در این سال ها تنها معیشت کشاورزان را تامین می کرد در حالی که پتانسیل و ظرفیت آن بیش از این است.
کشاورز باید بداند مشتری محصولش کیست
سرپرست مدیریت توسعه بازرگانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی نیز بر کشاورزی بازارمحور تاکید کرده و می گوید: تولیدکنندگان در مراحل کاشت و داشت به فکر فروش نیستند و در پایان محصول خود را وارد بازار و با مشکلات زیادی نیز دست و پنجه نرم می کنند اما باید کارها در تمامی مراحل کشاورزی نظام مند باشد، کشاورز باید بداند در پایان محصولش را به چه کسی و با چه قیمتی خواهد فروخت.
جهان راشدی می افزاید: حتی در این نوع کشاورزی طرف قرارداد نیز می داند که چه محصولی را خریداری می کند که با توجه به میزان خرید، قیمت و کیفیت آن برنامه ریزی خواهد کرد و در صورت تداوم این طرح حتی صنایع و کارخانه ها نیز با چالش ها و مشکلات زیادی مواجه نخواهند شد، چرا که با برنامه ریزی پیش می روند که منجر به تداوم کار آنها نیز خواهد شد.
وی اظهار می کند: کشاورزی قراردادی باید یک معادله برد - برد بین کشاورز، بهره‌برداران و متقاضیان باشد.
وی می افزاید: در دنیای امروز کشاورزی از مرحله سنتی عبور کرده است و باید تلاش کنیم کشاورزی را از آخرین فناوری ها و امکانات و توسعه مکانیزاسیون بهره مند سازیم.
راشدی در بخش دیگری از سخنانش بر کشت فراسرزمینی نیز تاکید کرده و می گوید: این پتانسیل در کشورهای همسایه وجود دارد که به نوعی این نوع کشاورزی نیز قراردادی است.
یکی از کشاورزان خراسان شمالی نیز می گوید: در کشاورزی قراردادی هم دولت و هم بخش خصوصی نفع می برند.
مجید داوری می افزاید: وزارت جهاد کشاورزی همیشه تنها بر روی تولید تمرکز می کند با وجود اینکه در تولید عملکرد خوبی داریم اما کشاورزان در فروش دسترنج خود همیشه با مشکل مواجه هستند و حتی در برخی از سال ها محصول خود را بر زمین رها کرده اند که بارها این ماجرا را در مورد محصول گوجه فرنگی، پیاز و خیار شاهد بوده ایم.
وی اضافه می کند: در برخی از سال ها در زمان برداشت محصول با افت قیمت و هزینه های بالا از جمله کارگر، جعبه و حمل و نقل مواجه می شویم که به اجبار از برداشت محصول خود صرفه نظر می کنیم چرا که دیگر این محصول صرفه اقتصادی ندارد.
داوری بر اهمیت کشاورزی قراردادی تاکید کرده و می افزاید: سازمان جهاد کشاورزی باید برای این مهم نیز برنامه داشته باشد، زیرا این کار از کشاورزان به تنهایی ساخته نیست.
وی بر حرکت به سمت کشاورزی تجاری تاکید کرده و می گوید: متاسفانه کشاورزی در استان بیشتر معیشتی بوده است حتی برخی از کشاورزان با وجود اینکه زمین زیادی در اختیار دارند اما سود زیادی از آن عایدشان نمی شود.
وی اظهار می کند: هدف اصلی کسب و کار کشاورزی باید تمرکز بر زنجیره تولید و هدف نهایی آن ایجاد زنجیره ای هماهنگ بین حلقه‌های مختلف از مرحله تامین نهاده، تولید، مراحل پس از تولید شامل حمل و نقل، انبارداری و فرآوری و در نهایت عمده فروشی، خرده‌فروشی و مصرف‌کننده باشد.
حلقه مفقوده کشاورزی قراردادی خراسان شمالی
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی با بیان اینکه حلقه مفقوده کشاورزی قراردادی در این استان، واپسین حلقه این زنجیره، یعنی صنایع تبدیلی است،
اظهار می کند: در این استان کمبود صنایع تبدیلی و تکمیلی داریم که این نقطه ضعفی بزرگ در مسیر رفتن به سوی کشاورزی قراردادی است.
محمدجواد تشکری بر اجرای طرح کشاورزی قراردادی تاکید کرده و می گوید: کشاورزان هر ساله در زمان اوج برداشت محصول، دغدغه فروش آنرا دارند که این موضوع باید به نوعی ساماندهی شود که کشاورزی قراردادی بهترین گزینه برای آن است.
وی می افزاید: کشاورزان در زمان جمع آوری و فروش با مشکلات و دغدغه های مختلفی رو به رو هستند، با توجه به شرایط اقتصادی کشور و همچنین مشکلات مختلفی از جمله تحریم ها، شیوع بیماری کرونا باعث برهم خوردن تعادل عرضه و تقاضا در محصولات کشاورزی می شود که کشاورزی قراردادی می تواند در این زمان مشکلات فروش را به حداقل برساند.
تشکری اضافه می کند: کشاورز باید از آینده فروش محصولات خود اطمینان کسب کند، بداند که محصول را با قیمت مناسب به فروش می رساند، هزینه های تولید آن کاسته و سود معقولی نیز عایدش خواهد شد.
وی با اشاره به خرید تضمینی گندم می افزاید: این نوع خرید نیز کشاورزی قراردادی محسوب نمی شود اما به دلیل اینکه کشاورزان می دانند که به هر میزان محصول کشت کنند تولیدات خود را به فروش می رسانند تا حدودی خیال آسوده تری دارند و البته در سال هایی که قیمت خرید تضمینی گندم نیز دیر اعلام می شود بعضا با چالش هایی رو به رو خواهیم شد.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی اظهار می کند: در سال های اخیر برخی از محصولات دیگر از جمله دانه های روغنی نیز به صورت تضمینی خریده می شود که این امر نیز اطمینانی به کشاورز برای کشت محصول می دهد.
وی می گوید: در برخی از سال های نیز به منظور حمایت از قشر تولید کننده، محصولاتی چون گوجه فرنگی و زعفران در استان به صورت تضمینی از آنان خریداری می شود اما در شیوه کشت قراردادی در مرحله اول که همان کشت است، باید با کشاورز قرارداد بسته شود.
تشکری از بخش خصوصی می خواهد تا به این حوزه وارد شوند و می افزاید: بخش خصوصی در انتهای زنجیره تولید قرار دارد، حال آنکه باید به کشاورزی قراردادی از اول زنجیره تولید که همان مرحله کشت است داخل شود و نسبت به خرید محصول و تعیین قیمت آن با کشاورز معامله کند.
وی اظهار می دارد: هم اکنون در این استان چغندرکاران با بخش خصوصی که همان کارخانه قند است هر ساله قبل از کشت قرارداد می بندند که بعضا حمایت هایی نیز از آنان در زمینه تولید انجام می شود.
وی وضعیت فروش محصول کشاورزی در استان را یک معضل دانسته و می افزاید: متاسفانه در برخی از سال ها کشاورز از ناحیه فروش محصولات خود متضر می شود چرا که قیمت گذاری محصولات کشاورزی تنها به سطح زیر کشت آن محصول در استان بستگی ندارد بلکه به میزان کشت آن در کشور و حتی کشورهای همسایه نیز بستگی دارد، که در نهایت بیشتر قیمت با عرضه و تقاضا به دست می آید.
تشکری، خواستار ارائه الگوی کشت نیز شده و اظهار می کند: این امر نیز با کشت قراردادی میسر خواهد شد.
وی همچنین بر توسعه واحدهای صنعتی و فناوری کشاورزی تاکید کرده و اضافه می کند: صنایع در استان همگام با توسعه کشاورزی پیش نرفته است که این کاستی نیز باعث می شود بخش زیادی از محصولات کشاورزی استان به صورت خام عرضه شود و یا بعضا در اوج فصل برداشت حتی به فروش نیز نرسد.
پنبه‌کاران استان با کارخانه قرارداد بستند
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی با بیان اینکه امسال برای نخستین بار کشاورزان مانه و سملقان برای فروش محصول پنبه با کارخانه قرارداد بسته اند، می گوید: حتی کارخانه پنبه پاک کنی در زمینه تولید بذر و عملیات کشت و کار نیز کمک رسان کشاورزان بوده است.
وی با بیان اینکه این استان ظرفیت بسیار خوبی در توسعه گیاهان دارویی دارد، اظهار می کند: در بحث فروش محصول در این زمینه مشکل بسیاری وجود دارد که اگر واحدهای تبدیلی در سطح کشور و استان وارد حیطه کشاورزی قراردادی شوند با خرید محصول به توسعه این مهم کمک خواهند کرد، کشاورزان و حتی واحدهای تولید هر دو سود لازم را خواهند برد که ارزآوری نیز دارد.
تشکری به سطح زیر کشت ۴۰۰ هکتاری گل محمدی در استان اشاره کرده و می افزاید: بعضا در فصل برداشت محصول، کشاورزان با دغدغه زیادی رو به رو هستند، با وجود اینکه گل محمدی درآمد خوبی دارد اما به علت نبود واحدهای تبدیلی و تکمیلی، در زمان اوج برداشت محصول روی دست کشاورز باقی می ماند.
کارخانه‌ها تنها ۱۰ درصد محصولات کشاورزان را می‌خرند
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی می گوید: صاحبان کارخانه‌ها و صنایع تبدیلی استان تنها ۱۰ درصد از محصولات تولیدی این استان را به صورت قراردادی از کشاورزان می خرند و ۹۰ درصد دیگر از طریق عرضه و تقاضا به فروش می‌رسد.
عبدالله یوسفی بر افزایش خریدهای قراردادی محصولات کشاورزی از سوی کارخانه ها و صنایع تبدیلی تاکید کرده و اظهار می دارد: باید این مهم را در بین کشاورزان، صاحبان صنایع و واحدهای تولید نهادینه سازی کنیم تا کشاورز با خیال آسوده محصولات خود را کشت کند.
وی می افزاید: هم اکنون کشاورزان این استان در کشت گندم آسوده خاطر هستند زیراکه دولت تمامی محصولات آنان را به صورت تضمینی خریداری می کند و چغندرکاران استان هم که برای فروش محصولات خود با کارخانه قند قرارداد می بندند، از بازار فروش محصول خود مطمئن هستند.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی می گوید: باید سایر محصولات کشاوزی استان از جمله گوجه فرنگی، پیاز، تولیدات علوفه ای نیز به صورت قراردادی کشت شود.
یوسفی می افزاید: در کشت قراردادی خیال کشاورز از فروش محصول آسوده است و همچنین صنایع و واحدهای تولیدی نیز مواد اولیه مورد نیاز خود را بدون دغدغه فراهم می کنند.
وی از واحدهای دامپروری این استان نیز درخواست می کند تا در خصوص تامین خوراک دام مورد نیاز با کشاورزان قرارداد ببندند و می گوید: کشت علوفه برای کشاورزان صرفه اقتصادی دارد اما بعضا در برخی از سال ها با مشکل مواجه می شوند و دامپروران نیز در برخی از سال ها برای خرید علوفه با دغدغه مواجه هستند بنابراین از این قشر می خواهیم که برای تامین علوفه مورد نیاز با کشاورزان قرارداد داشته باشند.
وی با بیان اینکه در خصوص کشت محصولات کشاورزی قانون و الزامی وجود ندارد، می افزاید: کارشناسان تنها می توانند برای کشت محصول به کشاورز توصیه داشته باشند اما از این قشر می خواهیم که به سمت فروش قراردادی بروند زیراکه هر ساله از ناحیه نبود تقاضا، کمبود صنایع تبدیل و تکمیلی و پایین آمدن قیمت ها متضرر می شوند.
یوسفی ارزش تولیدات کشاورزی استان را بیش از ۵۰ هزار ریال عنوان کرده و اضافه می ک ند: سالانه حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع محصولات کشاورزی شامل زراعی، باغی و دامی در استان تولید می شود.
ظرفیت‌سازی برای فرآوری ۸۰ هزار تن محصولات کشاورزی
مدیر صنایع تبدیلی و غذایی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی می گوید: در عمل به شعار جهش تولید و با هدف جلوگیری از خام‌فروشی و افزایش درآمد اقتصادی بهره‌برداران، ۸۰ هزار تن به ظرفیت فرآوری محصولات کشاورزی استان افزوده می‌شود.
سیدعباس آقامیری اظهار می کند: تعهد سال ۹۹ استان برای افزایش ظرفیت فرآوری محصولات کشاورزی ۴۰ هزار تن است اما تلاش داریم تا این میزان را به ۲ برابر برسانیم.
وی با بیان اینکه اکنون تنها نیمی از تولیدات کشاورزی استان شانس فرآوری دارند، اضافه می کند: صنایع تبدیلی و غذایی زیر پوشش سازمان جهاد کشاورزی ۴۷۰ هزار تن از انواع محصولات تولیدی استان را فراوری می کنند اما با احتساب دیگر صنایع که زیر پوشش سایر سازمان ها هستند این رقم به ۷۲۰ هزار تن می رسد.
آقامیری اظهار می دارد: مابقی محصولات تولیدی استان به صورت تازه خوری مصرف و یا به سایر استان ها حمل می شود.
وی می افزاید: هر چه خام فروشی را از گردونه تولید و عرضه محصول حذف و شرایط فراوری را فراهم کنیم، علاوه بر افزایش درآمد، به توسعه بخش کشاورزی هم کمک کرده ایم.
وی می گوید: صنایع تبدیلی، بخش مغفول مانده کشاورزی خراسان شمالی است که توجه بیش از گذشته به حوزه سرمایه گذاری آن می تواند نقش بسزایی در رونق اقتصادی استان داشته باشد.
مدیر صنایع تبدیلی و غذایی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی، ظرفیت فراوری این بخش در استان را افزون بر ۸۴۰ هزار تن عنوان کرده و عقیده دارد: باید تلاش کنیم برای رفع مشکلات صنایع استان در بخش های مختلف، ظرفیت تولید واحدها افزایش یابد.
آقامیری می گوید: میزان سرمایه گذاری در بخش صنایع استان بیش از هزار و ۸۹ میلیارد ریال است که برای حدود ۲۰۰ نفر نیز اشتغال مستقیم ایجاد کرده است اما اگر صنایع با ظرفیت کامل کار کنند اشتغال نیز افزایش خواهد یافت.
وی مهمترین راهبردهای توسعه استان را افزایش سطح بهره وری کشاورزی از طریق ارتقای زیرساخت و امکانات تولیدی، توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی از طریق ارتقای سطح فناوری دانش پایه، جذب سرمایه گذاری در مناطق کمتر توسعه یافته و روستاها از طریق تامین زیرساخت های لازم برمی شمارد.
از ۹۳ واحد صنایع تبدیلی و غذایی در بخش کشاورزی خراسان شمالی حدود ۵۰ درصد آن فعال، ۲۵ درصد نیمه‌فعال و ۲۵ درصد راکد هستند.
از مجموع واحدهای صنایع تبدیلی و تکمیلی استان، ۱۲ واحد مربوط به فراورده های لبنی، ۹ واحد خوراک دام و طیور، چهار کشتارگاه صنعتی دام و طیور، ۱۱ مورد صنایع رب و عصاره محصولات کشاورزی، ۳۴ واحد بسته بندی محصولات کشاورزی، یک واحد جایگزین فراورده های گوشتی بر پایه سویا، هفت سردخانه، چهار برنجکوبی، یک واحد قند و ۱۰ واحد نیز مربوط به سایر بخش ها است.
۷۰ درصد محصولات کشاورزی خراسان شمالی قابلیت ذخیره سازی، نگهداری و فراوری دارد.
سهم خراسان شمالی ۶ دهم درصد از تولید ناخالص داخلی تمامی بخش های اقتصادی کشور است که سهم بخش کشاورزی این استان ۱.۱ درصد از تولید ناخالص بخش کشاورزی را شامل می شود.
خراسان شمالی ۳۴۴ هزار هکتار عرصه کشاورزی دارد که از مجموع این میزان ۳۰۰ هزار هکتار زراعی و مابقی باغی است و بیش از ۸۰ هزار بهره بردار بخش کشاورزی در این حوزه فعالیت می کنند. بیشترین شاغلان استان در بخش کشاورزی اشتغال دارند.
حدود ۴۴ درصد از این جمعیت در روستاها سکونت دارند و ۳۷ تا ۴۲ درصد اشتغال این استان در حوزه کشاورزی است.