امروز (سه شنبه ۲۷ خرداد)، مصادف است با هفتمین سالروز درگذشت استاد جلیل شهناز نوازنده تار و آهنگساز نامدار ایرانی و هنرمندی که به نظر بسیاری بزرگان موسیقی اسطوره ای بود برای نوازندگی تار و موسیقی ایرانی.
حسن کسایی استاد موسیقی ونوازنده نی در باره شخصیت هنری جلیل شهناز در آیین نکوداشت این هنرمند بزرگ گفته بود: شناخت موسیقی کار هرکسی نیست. همه موسیقی را گوش می‌دهند و دوست می‌دارند اما کسی که سره را از ناسره تشخیص بدهد و بتواند درک مقاماتی را که استاد شهناز نواخته‌اند داشته باشد بسیار نادر است. همه ساز می‌زنند و خوب ساز می‌زنند ولی قدرت نوازندگی و محفوظات و لحظات موسیقی که شهناز می‌داند و اجرا کرده‌اند، چیزی که در دست همگان باشد نیست. یعنی ردیف موسیقی ایران نیست. قدرت شهناز در جواب دادن و دونوازی خارق‌العاده‌است. من ۶۰ سال با ایشان همنوازی کرده‌ام و ساز بنده با ساز شهناز گره خورده است.
محمدرضا شجریان در همان مراسم گفته بود: ساز شهناز در من زندگی می‌کند و من با ساز شهناز زندگی می‌کنم. تنها خواننده‌ای هستم که خودم را شاگرد جلیل شهناز می‌دانم. ساز این نوازنده بی بدیل، یک ساز آوازی است؛ برخلاف دیگر نوازنده‌ها که ۸۰ درصد سازی می‌زنند و فقط ۲۰ درصد آوازی. جلیل شهناز به بیان واقعی در نوازندگی تار رسیده‌است؛ زیرا در گیرودار ردیف و تقلید از دیگران نماند و مانند آبشاری خروشان در جریان است.
داریوش پیرنیاکان آهنگساز و نوازنده تار هم گفته بود: جلیل شهناز هنرمندی است که زوایای بسیاری در سازش نهفته است. وی علاوه بر اشراف کامل بر ردیف و رموز آن، ویژگی منحصربه‌فرد دیگری نیز داشت. جواب آوازهای شاهکار و بی نظیر، استفاده از تمام امکانات ساز، نواختن بسیاری از گوشه‌های مهجور، رعایت جمله‌بندی در نوازندگی از جمله ویژگی‌های نوازندگی جلیل شهناز است.
خبرنگار فرهنگی ایرنا با حمید رضا دیبازر، آهنگساز و مدرس موسیقی دانشگاه در باره شخصیت هنری جلیل شهناز گفت وگو کرد.
چه چیزی هنر و شخصیت جلیل شهناز را از دیگران متمایز می‌کند؟
بررسی عملکرد جلیل شهناز به عنوان یک نوازنده چیره دست در موسیقی ایرانی از روایای گوناگون گواه این مدعا ست که آثار او این قابلیت را دارد که میراث ارزشمندی را که برای ما و آیندگان یه یادگار باقی گذاشته در طول زمان ماندگاری خود را حفظ کند و این آثار امروز همچنان رویکردهای گوناگونی برای تحلیل در زمینه های مختلف موسیقی و در اختیار ما قرار می‌دهد.
جلیل شهناز آهنگساز بود یا نوازنده؟
سنتی در نوازندگی وجود دارد تحت عنوان بداهه نوازی. بداهه نوازی بر اساس یک میراث مشخص از پیش مشخص شده. جلیل شهناز ردیف را به عنوان بستری محیا برای ایجاد شخصیت فردی بسیار خوب مورد استفاده قرار داد و ثابت کرد ردیف نقطه آغاز است نه پایان. آغازی برای یک بدهه نوازی چیره دستانه هوشمندانه و خلاق.
آثار شهناز چه ویژگی خاصی دارد؟
آثار شهناز میراثی است که اگر خوب درک شود در دستان نوازندگانی مانند شهناز و دیگران می‌تواند تبدیل به موسیقی بالنده زنده شود. در سنت نوازندگی برخی از روی نت می‌نوازند و برخی فی البداهه زخمه بر ساز می‌زنند و برخی هم فی الداهه می‌نوازنند و سپس اثر حاصل را به نت تبدیل می‌کنند. جلیل شهناز خود ثابت کرد در لحظه می‌تواند یک موسیقیدان بی بدیل باشد و بداهه نوازی های او همیشه از طراوت و تازگی برخوردار است.
جایگاه شهناز به عنوان آهنگساز؟
آهنگسازی در اصل به عنوان دو سنت مشخص عموما در موسیقی کلاسیک اتفاق می‌افتد. یکی سنت بداهه نوازی و دیگری نوشتن نت که بعدها استفاده می شود. جلیل شهناز به عنوان یک بداهه نواز بسیار پیشرو و خلاق از سنت موسیقی ایرانی گنجینه ای از بدهه نوازی ها را برای ما به یادگار گذاشته و این آثار سر نخی است برای آهنگسازانی که می‌خواهند از طریق مکتوب استفاده کنند و بسیاری از آثار او این قابلیت را دارد تا به خوبی به عنوان ماده اولیه برای یک موسیقیدان کلاسیک قابل استفاده باشد.
داشته‌ها و یافته‌های جلیل شهناز؟
داشته های این استاد موسیقی تسلط بر ردیف و شناخت اقلیمش و شناخت کشورش و فرهنگ موسیقیایی ایران است و یافته های او در نوزاندگی و آهنگسازی زیستن در زمان حال و مواجه شدن در لحظه و آن واحد با ردیف های موسیقی است. او آن لحظه را در موسیقی ردیفی ایران به خوبی درک کرده بود.
آیا خاطره‌ای یا دیدار حضوری با این استاد موسیقی داشتید؟
در یکی از دیدار های من با این استاد بی بدیل موسیقی در اوج بیماری یشان، او همچنان شخصیت بذله‌گو و باشعفی داشت. از او پرسیدم آیا موسیقی پاپ خوب است یا نه؟ او با همان لهجه شیرین اصفهانی گفت. خوبش خوب است. در حقیقت پاسخ این استاد فقید موسیقی به این سوال به خوبی بیانگر این واقعیت بود که در مواجهه با ژانرهای مختلف موسیقی ملاک و معیار مشخصی داشت. سخن از ملاک و معیاری قابل سنجش هست. به اعتقاد شهناز هر موسیقی در نوع خودش می‌تواند خوب یا بد باشد. طبق معیار مرحوم شهناز با اتکا به ملاک ها و سنجش آثار از همین طریف می‌توان به خوب بودن یا بد بودن یک اثر نظر داد. جلیل شهناز اعتقادی به این نداشت که برخی سبک ها در هویت تمامیت خوب یا بد هستند بلکه در هر نوع موسیقی بنا بر ملاک سنجش مشخص هم اثر خوب داریم و هم اثر بد.
جلیل شهناز، در سال ۱۳۰۰ در اصفهان به دنیا آمد. تقریباً همه اعضای خانواده وی با موسیقی آشنایی داشتند و در رشته‌های مختلف هنر از جمله تار، سه‌تار، سنتور و کمانچه به مقام استادی رسیدند. پدرش شعبان‌خان علاقه وافری به موسیقی اصیل ایرانی داشت و علاوه بر تار که ساز اختصاصی او بود، سه‌تار و سنتور هم می‌نواخت. عموی او غلامرضا سارنگ (سارنج) هم از نوازندگان کمانچه بود.
وی از کودکی به موسیقی علاقه‌مند شد و نواختن تار را در نزد برادر بزرگ خود حسین شهناز که به خوبی ساز می‌نواخت، آغاز کرد. پشتکار زیاد و استعداد شگرف جلیل به حدی بود که در سنین جوانی از نوازندگان خوب اصفهان شد.
این نوازنده تار در طول زندگی هنری خود با هنرمندان کشور از جمله فرامرز پایور، حبیب‌الله بدیعی، پرویز یاحقی، همایون خرم، علی تجویدی، منصور صارمی، رضا ورزنده، امیر ناصر افتتاح، جهانگیر ملک، اسدالله ملک، حسن کسائی، سید محمد موسوی، حسین تهرانی، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری، محمودی خوانساری، عبدالوهاب شهیدی، حسین خواجه امیری، محمد رضا شجریان و محمد اصفهانی همکاری کرد. وی در سال ۱۳۸۳ به عنوان چهره ماندگار هنر و موسیقی برگزیده و در ۲۷ تیر سال ۱۳۸۳، مدرک درجه یک هنری (معادل دکترا) برای تجلیل از یک عمر فعالیت هنری به جلیل شهناز اهدا شد.
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ گروهی که با آن کار می‌کرد را به افتخار جلیل شهناز، گروه شهناز نام گذاشت. شهناز علاوه برنواختن تار، که ساز اختصاصی اوست، با نواختن ویولون، سنتور و تمبک و آواز و سه تار نیز آشنایی داشت و معروف است که او در شیوه نوازندگی می‌تواند با ساز خود علاوه برنواختن، آواز هم بخواند.
جلیل شهناز پس از یک دوره بیماری صبح و کهنسالی زیاد در سن ۹۲ سالگی روز دوشنبه ۲۷ خرداد ۱۳۹۲ در بیمارستان آراد درگذشت. شجریان پس از درگذشت جلیل شهناز گفت: استاد جلیل شهناز در من شور و عشق آفرید و من با صدای تار شهناز بدین جا رسیدم و کلمهٔ استاد فقط لایق شهناز و استاد جلیل شهناز را بسان حافظ که تکرار ناشدنی است و با احترام به تمام نوازندگان تار پس از استاد شهناز باید دفتر تار ایران بسته شود.