سال‌ها بود که تالاب گاوخونی تن به آب نساییده بود، بالنده‌ها و مهمان‌های دیرین گاوخونی کم‌کم راهشان را به تالاب گم کرده بودند اما سالی که گذشت روزهای خوش تالاب بود. گاوخونی تشنه، لبی تر کرد و نفسی تازه کشید. فلامینگوها باز راه آبگیر فلات مرکزی ایران را بازیافتند و اردیبهشت و نیمه‌های خرداد را مهمان لکه‌های آبی آن بودند.
فلامینگوها مثل سابق با آمدن فصل گرما بال‌هایشان را رو به سوی عرصه‌های شمالی باز می‌کنند. با اینکه اردیبهشت در تالاب گاوخونی فرود آمدند اما معلوم نیست تا چه اندازه شرایط آبی تالاب را برای زادآوری مهیا دیده‌اند. مسئولان محیط زیست می‌گویند فلامینگوها در گاوخونی به زادآوری هم رسیدند اما تلخ اینکه با این شرایط کم آبی و قطع و وصل شدن آب و تابستان گرمی که پیش روست سرنوشت تالاب و زیستمندانش چه خواهد شد؟!
با رسیدن تیرماه، باز خشکی و باز گرمای طاقت فرسا با احتمال نیامدن آب، عرصه را بیشتر از پیش برای تالاب گاوخونی تنگ می‌کند. سرنوشت نامعلوم تالاب و زیستمندان آن در گرو تصمیمات پرتنش آب است؛ آبی که باید همه را و بیشتر از همه کشاورزان را راضی کند. گرچه امسال حق آبه چندانی به گاوخونی نرسید اما همان میزان پسابی هم که از ۱۵ خرداد روانه تالاب می‌شد به دلایل نامعلوم قطع شد تا در روزهای آینده در این باره تصمیمگیری دوباره شود.
سال آبی گذشته برای بسیاری از تالاب‌های ایران سال خوبی بود اما بارش‌ها، آب چندانی را عاید گاوخونی نکرد و پس از سال‌ها خشکی و بحران، گاوخونی تنها توانست لب تر شود. گاوخونی تشنه اما با همین اندک آب هم جان گرفت؛ چلیک ها،کشیم‌ها، چوپاها و حواصیل‌ها را فراخواند و خوشتر اینکه فلامینگوها هم آمدند.
تالاب در جشن بهاری امسال با همین اندک مهمانان هم خوش بود و قرار براین بود که آب، دوباره راه گاوخونی را بپیماید تا دست‌کم همین شرایط برای تالاب حفظ شود. آبی اما در فروردین و اردیبهشت نیامد. نیمه خرداد این وعده عملی شد و باز با آمدن اولین روز تابستان، همان پساب و زهاب کشاورزی هم که تنها عایدات گاوخونی از سفره نه چندان گسترده زاینده رود بود قطع شد.
هنوز در آستانه تابستان هستیم و حالا گاوخونی مانده و روزهای گرم تیر و مرداد پیش رو که همین اندک آب هم تبخیر خواهد شد. باز گاوخونی می‌ماند و کوه سیاه و تشنگی و بدتر از آن مایوسی پرندگان از تالابی که به لکه‌های آبی اش دلخوش کرده بودند.
حقابه زیست محیطی تالاب و نرخ گلرنگ
رضا خلیلی ورزنه یکی از فعالان محیط زیست که از نزدیک تالاب گاوخونی را رصد کرده است به ایرنا درباره وضعیت این روزهای گاوخونی گفت: این دو سال اخیر به دلیل بارندگی‌ها و دریافت مقداری از حق آبه‌ها وضعیت تالاب گاوخونی بهتر بود. در این فصل اما تا یک ماه دیگر گاوخونی کامل خشک می‌شود چون گرمای هوا تبخیر را افزایش می‌دهد و آبی هم که در سطح تالاب وجود دارد به سرعت کم می‌شود.
آن طور که خلیلی به خبرنگار ایرنا گفت هفته گذشته یعنی در اوایل تیرماه با اعتراض کشاورزهایی که در بخش جلگه، گلرنگ کاشته بودند رهاسازی آب به تالاب قطع شد. آبی که به گفته این فعال محیط زیست بیشتر پساب بود و حالا همین پساب هم که زهاب پایین دست بود قطع شده است.
خلیلی معتقد است که دوره‌های خاصی یا برنامه مدونی برای اختصاص دادن حقابه‌های زیست محیطی مشخص نشد و برای این موضوع اهمیت چندانی قائل نیستند. کشاورزی و امرار و معاش مردم در اولویت است ولی در دوسال اخیر هر وقت آب کشارزی قطع شد مقدار آبی که پشت سد رودشتین ذخیره بود برای گاوخونی می‌آمد؛ آبی که خیلی هم دوام و پایداری ندارد.
دعوت فلامینگوها به جشن زندگی دوباره در گاوخونی
حسین اکبری سرپرست معاونت نظارت و پایش اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان نیز با اشاره به میانگین پسابی که در سالهای گذشته به تالاب بین المللی گاوخونی وارد شده است گفت: پس از سالیان متمادی عدم اختصاص حقابه و خشکی تالاب گاوخونی، در نیمه دوم سال ۹۸ چهار بار به صورت چند روزه و موقت از سد رودشتین رهاسازی آب به تالاب گاوخونی انجام شد.
به گفته اکبری پیش از این در سالهای گذشته آبرسانی به تالاب گاوخونی انجام نشد و با پیگیری‌های جدی در سطوح مختلف استانی و ملی در نیمه دوم سال گذشته حدود ۴۱ میلیون مترمکعب آب و پساب وارد تالاب گاوخونی شد.
این مسئول محیط زیستی اصفهان در گفت و گو با ایرنا آنچه که از حقابه‌های زیست محیطی در سال گذشته نصیب گاوخونی شد اتفاق خوبی دانست که به مدد آن آخرین نفس‌های تالاب برگشت و از شرایط فرا بحرانی و خشکی صد در صدی و فعال شدن به عنوان کانون گرد و غبار تا حدی جلوگیری شد. اتفاقی که موجب شد پرنده‌های مهاجر پس از سالیان طولانی خشکی این زیست بوم به تالاب و در واقع به خانه خود برگردند و اثرات مثبت این رهاسازی آب به سوی تالاب به نحوی امیدوارکننده بود که حتی فلامینگوها را هم به لکه‌های آبی کوچک گاوخونی دعوت کرد. اگرچه تعداد پرنده های وارد شده به تالاب و تنوع گونه‌ای آنها نسبت به سالهای دور پر آبی و نرمال دهه‌های پیشین فاصله بسیار داشت.
وعده‌هایی که عملی نشد
به گفته اکبری بر اساس مطالعات جامع و تخصصی دانشگاه‌های معتبر استان اصفهان حداقل نیاز آبی زیست محیطی سالانه گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب محاسبه و تعیین شد در حالی که در گزارش و برنامه‌های منابع و مصارف آب شرکت آب منطقه‌ای استان و وزارت نیرو برای سال آبی ۹۸- ۹۹ حدود ۱۴۰ میلیون متر مکعب حقابه زیست محیطی در نظر گرفته شد و مقرر بود بخش اعظم این حقابه زیست محیطی مصوب در فروردین، اردیبهشت و خرداد ۹۹ تامین شود.
اما پیش‌بینی‌ها آن‌طور که انتظار می‌رفت عملی نشد و بررغم اینکه در سال آبی ۹۷-۹۸ در سرشاخه های زاینده رود از جمله ایستگاه سنجش چلگرد بارشهای کم سابقه ۲۱۴۰ میلی متری ثبت شد و حتی آب در سطح رودخانه برای مصارف کشاورزی تا سد رودشتین و تا نیمه دوم خرداد هم جریان داشت ولی در فروردین و اردیبهشت ماه رهاسازی آب به طرف تالاب گاوخونی انجام نشد.
اکبری در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: :در این دو ماه تنها مقادیری پساب و زهاب کشاورزی با میانگین دبی حدود۱/۲( دو و یک دهم) متر مکعب در هر ثانیه از بند شاخ کنار وارد تالاب می‌شد. این یعنی در مجموع چیزی معادل۳/۱۱ ( یازده و سه دهم) میلیون مترمکعب پساب و زهاب کشاورزی به تالاب رسید و حق آبه زیست محیطی وعده داده شده فراهم نشد؛ درست زمانی که پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی درباره شرایط آبی تالاب به عنوان زیستگاه مناسب برای زادآوری و جوجه آوری مردد می‌مانند.
سرپرست معاونت نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان اصفهان درباره اینکه اقدام دستگاه متبوع وی برای مطالبه حقابه زیست محیطی تالاب گاوخونی در ماه‌های اخیر چه بوده است گفت: پیگیری‌های جدی و مکاتبات زیادی برای تامین حقابه‌ها هم در سطح مراجع ذی صلاح استانی و هم مراجع ذی صلاح ملی داشتیم. تشکل‌ها و سازمانهای مردم نهاد استان، کمیته آب شورای اسلامی شهر اصفهان و اداره کل مدیریت بحران استانداری اصفهان هم پیگیری ها و حمایتهای ارزشمندی داشته‌اند. پس از گذشت زمان زیاد در نهایت از ۱۶ خرداد آب از سد رودشتین به سمت تالاب رهاسازی شد.
سد رودشتین با تالاب گاوخونی فاصله ۸۵ کیلومتری دارد. به گفته اکبری دبی آب رها شده در ساعت اولیه ۱۵ مترمکعب در ثانیه بود که به تدریج در این فاصله؛ دبی آب کم و در نهایت در بند شاخ کنار(آخرین سازه سنگی در مسیر زاینده رود در شرق اصفهان) در ۲۷ خرداد به ۲/۵ (پنج و دو دهم) مترمکعب در ثانیه رسید؛ میزانی که پیش از ان در این بند حدود ۱/۲( دو و یک دهم) مترمکعب در ثانیه بود.
سرپرست معاونت نظارت و پایش حفاظت محیط زیست اصفهان به ایرنا گفت که این روند چند روزی ادامه داشت و قرار بود تا زمان قابل توجهی برای تامین حقابه تالاب استمرار یابد که متاسفانه با توجه به درخواست و اقدام کشاورزان برای ادامه دریافت حقابه کشاورزی با بسته شدن دریچه‌های سد رودشتین و قطع شدن جریان رودخانه زاینده رود در اصفهان؛ این میزان آب از سد رودشتین به سمت تالاب قطع شد.
هشدار! اگر آب نرسد، بحران در گاوخونی وخیم‌تر می‌شود
حالا دریچه‌های رودشتین از اول تیرماه به روی تالاب بسته است و تالابی که روزی حیات می‌بخشید، در طلب کمترین حقابه زیستی آن‌هم از پساب کشاورزی بی نصیب مانده است. این در حالی است که زاینده رود بزرگ و حیات بخش و تالاب بین المللی گاوخونی در یک سیکل ناقص و بسیار فرسایشی و خطرناک قطع و وصل آب؛ دچار بحران جدی شده است.
اکبری در این باره بیشتر به ایرنا توضیح داد: قطع و وصل شدن آب، خسارت های بسیاری به زیست بوم تالاب و رودخانه وارد می‌کند به طوری که با قطع آب زیستمندانی که طی یک سال گذشته در رودخانه و تالاب زندگی می کردند از بین می‌روند. پرندگان کوچ می‌کنند و از این تالاب می‌روند. بستر رودخانه و تالاب خشک می‌شود و به جای ایجاد شور و نشاط و زندگی، خشکی و گرد و غبار به دنبال دارد. فضای سبز ، سفره های آبی زیر زمینی و به گفته کارشناسان مرتبط ،حتی پایه پل‌های تاریخی در مخاطرات جدی قرار می‌گیرند.
وی اضافه کرد: با توجه به اینکه در فصل گرمای شدید هستیم؛ اگر حقابه‌های زیست محیطی تامین نشود شرایط بحرانی گاوخونی به سمت وخامت بیشتری پیش می‌رود.
اکبری با این وجود امیدوار است که حقابه‌ها تامین شود و اثرات خوبی که از رهاسازی آب در نیمه دوم سال ۹۸ موجب شده بود حیات به تالاب برگردد؛ ادامه داشته باشد.
به گفته اکبری با توجه به قطع شدن آب از سد رودشتین آنچه که در زمان حاضر نصیب تالاب گاوخونی می‌شود از ایستگاه بند شاخ کنار چیزی حدود یک و نیم مترمکعب در ثانیه پساب و زهاب‌های کشاورزی است و این میزان هم با توجه به عدم جریان آب در رودخانه به سرعت در حال کاهش است. با این وصف در گرمای طاقت فرسا و سوزانده‌تر شدن خورشید در مرداد ماه، اگر تامین آبی نشود گاوخونی به سرعت رو به خشکی کامل می‌رود و شرایط؛ فرا بحرانی می‌شود.
وی هشدار داد که اگر شرایط این‌گونه برای تالاب گاوخونی پیش برود، تهدید جدی در مورد تبدیل شدن آن به کانون گرد و غبار و خیزش ریزگردهای سمی وجود دارد. بر اساس تحقیقات متخصصین دانشگاه و تحلیل‌های کارشناسی این خطر پیش رو قرار دارد که چنانچه گرد و غبار و ریزگردهای منطقه شرق اصفهان از پهنه خشک تالاب فعال شود تا شعاع پانصد کیلومتری، اراضی و شهرهای اطراف خود را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
تبدیل شدن تالاب گاوخونی به کانون گرد و غبار می‌تواند برای فلات مرکزی ایران گران تمام شود و بنابراین اکبری نجات تالاب بین المللی گاوخونی و زاینده رود بزرگ را یک ضرورت ملی و اصل حیاتی ، فرانسلی و فرامنطقه‌ای دانست.
این مسئول حفاظت محیط زیست استان اصفهان در خصوص وضعیت تالاب گاوخونی به عنوان محل زادآوری و کوچ پرندگان مهاجر با توجه به شرایط ناپایدار آبی این تالاب گفت: آنچه مسلم است قطع و وصل شدن رودخانه و تامین نشدن حقابه‌های گاوخونی، زیستگاه طبیعی این پرندگان را از بین می‌برد و خسارات گسترده‌ای بر تنوع زیستی و ذخایر ارزشمند ژنتیکی این زیست بومهای ویژه وارد می‌سازد و با وجود چنین شرایطی؛ پرندگان مهاجری که در سالهای پرآبی به تالاب می‌آمدند را دیگر نخواهیم داشت.
تشنگی گاوخونی و پایان غم‌انگیز یک مهمانی
تالاب گاوخونی بیش از ۱۵ سال خشک بود و در تمام این سال‌ها رمقی در جان گاوخونی نبود که پرنده‌ای یا جنبده‌ای را میزبانی کند. اما پیش از این در سالهای خوش‌اقبالی و پر آبی، زمانی که توسعه ناپایدار بر گُرده زاینده رود آوار نشده بود و نفس زاینده رود به رگ و پیوندهای گاوخونی می‌رسید پناهگاه هزاران پرنده بود. بطوری که حضور تا ۱۵۰ هزار پرنده از ۱۳۷ خانواده هم در این تالاب در سالهای ۷۱ تا ۷۳ ثبت شده است.
اکبری اما حالا درباره تالاب گاوخونی که به سختی در تمنای حقابه زیستی محیطی‌اش است گفت: خوشبختانه ورود و حتی زادآوری فلامینگوها و برخی پرندگان که به تالاب گاوخونی مهاجرت کردند حاصل یک کار جمعی بود که در پی تامین ۴۱ میلیون مترمکعب حقابه زیست محیطی در نیمه دوم سال ۹۸ برای گاوخونی محقق شد.
به گفته این مسئول زیست محیطی اصفهان این میزان آب برای بازگشت پرندگان و زادآوری فلامینگوها موثر بوده است ولی به ثمر نشستن آن مشروط به تامین و استمرار رسیدن آب است یعنی اگر این حقابه تامین نشود، محدوده آبی کوچکی که در شمال تالاب به عنوان آخرین لکه‌های زیستگاهی فلامینگوها و سایر پرندگان در این پهنه ۴۷ هزار هکتاری تفتیده باقیمانده است به سرعت خشک می‌شود و پرندگان وابسته به این زیستگاه از بین می‌روند و یا مهاجرت می‌کنند.
اکبری در ادامه گفت و گو با ایرنا افزود: اگر حقابه‌ها تامین نشود و سطح تالاب خشک شود، در پاییز و زمستان پیش رو نیز که فصل مهاجرت از نقاط سردسیر شمالی است، دیگر مهاجرتی به این تالاب نخواهیم داشت.
برآوردهای او و همکارانش بر اساس پایش‌های میدانی و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد در زمان حاضر حدود ۲۴ درصد سطح تالاب مرطوب است و این به معنی آبگیری تالاب نیست. طبق گفته اکبری آبی که در سال گذشته و بهار امسال به سمت تالاب رفته است به دلیل خشکی سالهای زیاد در لایه‌های زیرین نفوذ کرده است و بنابراین آب کمتری در سطح تالاب مانده است.
اگرچه محاسبه دقیق میزان آبگیری نیازمند تجهیزات پیشرفته و پایش‌های متمرکز است ولی آن طور که اکبری به ایرنا گفت تخمین زده می‌شود حدود هفتصد هکتار از این منطقه آب با عمق متغیر بین ۵ تا ۳۰ سانتی متر دارد که البته در آبراه‌ها بیشتر است.
زخمی که گاوخونی از بارگذاری‌ها می‌خورد
در این میان باید گفت بارشهای دو سال گذشته بسیاری از تالاب‌های ایران را پر آب کرد و از این رهگذر هم آبی هرچند کم نصیب گاوخونی شد. اما به واقع آیا این میزان یعنی ۴۱ میلیون مترمکعب آب در سال ۹۸ و ۱۱ میلیون مترمکعب پساب کشاورزی در بهاری که گذشت برای تامین حقابه گاوخونی منصفانه بوده است؟
اکبری در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: این منصفانه نیست و انتظار می‌رفت در سال آبی ۹۷ ـ ۹۸ براساس بارشهای بی سابقه‌ای که در ایستگاه چلگرد ثبت شد (حدود دو هزار و صد و چهل میلیمتر) حقابه تالاب گاوخونی به صورت کامل تامین شود.
وی افزود: متاسفانه به دلیل عدم آینده نگری و عدم رعایت اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین، بارگذاری‌های بیش از حد توان رودخانه زاینده رود در کاربری‌های مختلف در طی ادوار مختلف از سرآب تا پایاب، مسائل حقوقی مرتبط و حتی طرح‌های انتقال آب از حوزه زاینده رود، برداشت‌های غیرمجاز و بندهایی که در بالادست در سرشاخه‌های تامین کننده آب زاینده رود زده شده است و بند های واقع در میان دست که برداشت‌های زیادی هم صورت گرفته همه دست به دست هم بدهد و موجب کسری فزاینده منابع و مصارف در حوزه زاینده رود و گاوخونی شود.
به گفته اکبری عدم رعایت مدیریت یکپارچه منابع آب، بخشی‌نگری و عدم نهادینه شدن تامین حقابه‌های زیست محیطی به عنوان اولویت دوم بعد از آشامیدنی در عمل؛ باعث می‌شود کماکان حقابه پایدار تالاب و استمرار جریان رودخانه تامین و محقق نشود.
وی در ادامه با اشاره به رایزنی‌ها با شرکت آب منطقه‌ای اصفهان و گرفتن قول مساعد برای رهاسازی مجدد آب به سوی تالاب گاوخونی افزود: با آگاهی از محدودیت‌های منابع آبی در سد و حوزه زاینده رود با توجه به تاثیر و نقش حیاتی و بهداشتی تامین حقابه‌های زیست محیطی باید این حقابه به عنوان اولویت دوم بعد از آشامیدنی به عنوان اصل پذیرفته شده و لازم الاجرا شود که خود مستلزم اقدام ملی در این زمینه و همکاری کامل وزارتخانه‌های ذیربط ، همکاری و همدلی اصناف مختلف و مشارکتهای مردمی است تا گامهای واقعی، محکم و پایدار در راستای نقشه راه احیای زاینده رود و نجات تالاب بین المللی گاوخونی برداشته شود.
شاید نتوانیم همزمان همه حقابه‌های مصرف کنندگان را تامین کنیم
حسن ساسانی، معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه ای اصفهان اما درباره چگونگی روند تامین حقابه زیست محیطی تالاب گاوخونی به خبرنگار ایرنا گفت: کلیه توزیع آب برای مصرف کنندگان در بخش‌های کشاورزی ،آشامیدنی، صنعت و تالاب بر اساس برنامه منابع و مصارفی است که توسط وزارت نیرو ابلاغ می شود. این برنامه هم به طور عمده اوایل سال آبی یعنی پاییز ابلاغ می‌شود و ما هم بر اساس آن عمل می‌کنیم. میزان آبی که در این برنامه برای مصارف از جمله برای محیط زیست ابلاغ شده است، ماه به ماه مشخص است و ما تلاش می‌کنیم برنامه‌ای که برای حقابه زیست محیطی تدوین شد از سد زاینده رود رهاسازی کنیم.
این مسئول شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با اشاره به آبی که هم اکنون در زاینده رود جاری است به عنوان حقابه زیست محیطی رودخانه، در خصوص چرایی توقف پسابی که به سوی تالاب گاوخونی از سد رودشتین رهاسازی می‌شد گفت: مقادیری از این آب به سمت تالاب رفته است. مسدود شدن چند روز گذشته خروجی سد رودشتین ربطی به اعتراض کشاورزها ندارد و در این رابطه موضوعی بود که چند روزی خروجی سد را مسدود کرده‌ایم و به زودی هم باز خواهد شد.
ساسانی گفت: یکی از دغدغه‌های مهم ما هم تالاب است. هم به عنوان شهروند و هم به عنوان همکار وزارت نیرو علاقه‌مند هستیم که وضعیت تالاب از آنچه که هست بسیار مطلوب‌تر باشد. امید داریم در سال آبی بعد، با بارش‌هایی که صورت می‌گیرد بتوانیم سهم بیشتر و بهتری را برای تالاب منظور کنیم.
وی در پاسخ به اینکه چرا حقابه پیش بینی شده توسط وزارت نیرو برای ماه های فروردین و اردیبهشت بهار امسال محقق نشد، گفت: اینکه حقابه چه ماهی داده شود شاید کمتر مورد توجه است؛ اصل این است که این حقابه به تالاب داده شود. بعضی اوقات چون توزیع آب با توزیع حقابه‌های کشاورزی متقارن می‌شود و از سویی و به دلیل اینکه محدودیت خروجی آب از سد زاینده رود وجود دارد شاید نتوانیم همزمان همه حقابه های مصرف کنندگان را تامین کنیم.
به گفته ساسانی آنها تلاش می‌کنند بیش از حقابه زیست محیطی‌ای که معین شده بتوانند از سد زاینده رود رها کنند. اشاره وی به حقابه پیش بینی شده برای تالاب گاوخونی متناسب با وضعیت بارش ها و حجم آورد سد زاینده رود است که در ابتدای سال آبی پیش بینی می‌شود در زمان حاضر به دلیل اینکه بارش ها طبیعی نیست حقابه کامل کشاورزان را هم نمی‌توانیم تامین کنیم اما اگر شرایط طبیعی باشد این برنامه‌هایی که تدوین می‌شود قابل تامین خواهد بود.
گاوخونی یکی ازتالاب بین المللی ایران است که در کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ به ثبت رسید. این تالاب با وسعتی حدود ۴۷۶ کیلومتر مربع در انتهای مسیر رودخانه زاینده رود و در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان قرار دارد.