سوئیفت روسی؛ جایگزینی برای سوئیفت اروپایی

مقدمه

با تشدید تنش ها در روابط روسیه و غرب، تحریم های سنگینی توسط اتحادیه اروپا و آمریکا علیه روسیه وضع شد. تجربه تحریم های همه جانبه علیه ایران نشان می دهد که استفاده از ابزارهای اقتصادی یکی از رویکردهای متداول غرب برای برخورد با سایر کشورهاست. یکی از موارد تحریمی که فشار زیادی بر ایران وارد کرد، قطع دسترسی بانک ها و سیستم مالی ایران به «سوئیفت» بود. روسیه با درس گرفتن از این تجربیات تلاش کرده است تا وابستگی نظام مالی-پولی خود به سیستم های تحت کنترل غرب را به حداقل برساند. این استراتژی روسیه سبب شد تا روسیه از "سیستم تبادلات بین بانکی ملی خود" با عنوان SPFS و معروف به "سوئیفت روسی" رونمایی کند.

SPFS مخفف سیستم بین بانکی انتقال اطلاعات مالی و انجام پرداخت هاست. این سیستم در سال 2018 اجرایی شد و بیش از 400 موسسه از خدمات آن استفاده می کنند. بیشتر این موسسات بانک های روسیه در مناطق مختلف این کشور هستند.

دلایل ایجاد SPFS؛ کاهش وابستگی به دلار و جلوگیری از استفاده ابزاری از سیستم های مالی غربی

هدف اصلی از ایجاد SPFS راه اندازی یک سیستم جایگزین برای سوئیفت  به منظور تامین دسترسی به سیستم انتقال پیام های مالی بدون قطعی و با ثبات اعلام شده است.

سوئیفت یک سیستم بین المللی برای انتقال اطلاعات مالی و پرداخت هاست که در سال 1973 ایجاد شده است. این سیستم انحصار انتقال پیام های مالی در دنیا را با انتقال بیش از 80 درصد پیام های مالی در اختیار دارد. این سیستم از لحاظ حقوقی تابع اتحادیه اروپاست ولی بعد از حملات تروریستی 11 سپتامبر در آمریکا، وزارت خزانه داری آمریکا هم برای مقابله با تروریسم بین المللی به اطلاعات این سیستم دسترسی پیدا کرد. تمام جریان اطلاعات از دو مرکز عملیاتی در هلند و آمریکا می گذرد. این امر سبب شده است تا بستن راه ارتباط با سوئیفت یک ابزار برای اعمال فشار بر کشورهای دیگر شود. این امر در تحریم های ایران به خوبی خود را نشان داد. روسیه از سال 2014 و بعد از تصویب اولین پاکت تحریم ها به واسطه الحاق کریمه و وقایع شرق اوکراین با خطر قطع دسترسی به سوئیفت روبرو است. در این سال پارلمان اروپا با صدور قطعنامه ای خواستار قطع دسترسی روسیه به سوئیفت شد. روسیه آگوست سال 2014 اعلام کرد که برنامه برای ایجاد سوئیفت ملی را آغاز کرده است. دسامبر 2014 نسخه آزمایشی این سیستم رونمایی شد. عملیات ایجاد این سیستم تا پاییز 2015 عملا پایان یافت.

لویرا نبیولینا، رئیس بانک مرکزی روسیه دوم  فروردین 1396 (22 مارس 2017)، در دیدار با پوتین اعلام کرد که روسیه برای استفاده از سیستم SPFS در صورت محدودیت دسترسی به سوئیفت آماده است.

روسیه تلاش کرده  است تا سوئیفت روسی تا حد امکان قابلیت رقابت با سوئیفت باشد. از این نقطه نظر می توان به موارد ذیل به عنوان قابلیت های سیستم SPFS اشاره کرد:

1. انتقال پیام ها با فرمت سوئیفت
2. انتقال پیام ها با فرمت اختصاصی کاربر
3. کنترل پیام های مالی فرمت سوئیفت
4. امکان تعیین فهرست دریافت کننده ها و نوع پیام های مالی دریافتی از آنها

البته علیرغم مزیت های سیستم روسی این سیستم هنوز هم نقاط ضعف جدی دارد که در بین آن ها می توان به این موارد اشاره کرد:

1. ممنوعیت انتقال منابع به خارج از روسیه
2. عدم امکان ارسال موارد فراوان با یک پیام
3. درخواست های امنیتی دشوار
4. عدم دسترسی سایر کشورها به این سیستم

در کنار این سیستم، کمپانی های دیگر روسیه هم در حال ایجاد سیستم های مشابه SPFS هستند از جمله سیستم «CyberFT» محصول شرکت «کیبرپلات»، «ترانزیت 2.0» محصول شرکت «Finline» (وابسته به ازبربانک»)

تعرفه استفاده از SPFS

در حال حاضر تعرفه استفاه از خدمات SPFS در مارس 2018 از 0.8 تا 1 روبل برای هر پیام است. این هزینه در مقایسه با سوئیفت بسیار پایین تر است. هزینه انتقال پیام در سوئیفت برابر 2.20-3.70 روبل است.

روند روبه رشد استفاده از SPFS

براساس آمار منتشر شده توسط بانک مرکزی روسیه، تعداد بانک های متصل به SPFS در روسیه از تعداد بانک های روسیه متصل به سوئیفت بیشتر شده است. البته میزان تراکنش های سوئیفت در روسیه بسیار بیشتر ازSPFS  است. فهرست تمام بانک ها و شرکت هایی که از سیستم ملی انتقال پیام های مالی روسیه استفاده می کنند در سایت رسمی بانک مرکزی روسیه منتشر شده است.

به نظر می رسد که به زودی روسیه بستری قانونی ایجاد خواهد کرد که براساس آن تمامی موسسات مالی و بانکی روسیه می بایست در سیستم ملی انتقال پیام های مالی ملی روسیه عضو شوند. دیوان محاسبات روسیه پیشنهاد داده است تا تمامی بانک هایی که با بانک مرکزی این کشور همکاری دارند؛ به صورت اجباری به عضویت SPFS درآیند. این مساله در گزارش سالانه دیوان محاسبات روسیه مطرح شده است و به نظر می رسد هدف اصلی آن نمایندگی های اقماری بانک های بزرگ جهانی که در روسیه فعال هستند؛ باشد. تقریبا اکثر بانک های بزرگ روسیه غیر از «تینکوف بانک» و «واستوچنی» به عضویت SPFS در آمده اند. سه بانک فعال در بازار روسیه که از اقمار بانک های خارجی محسوب می شوند و هنوز عضو SPFS نشده اند: «یونی کریدیت بنک»، «راف فایزن بانک» و «روس بانک» هستند. بانک های دیگر خارجی مطرح در بازار مالی روسیه «سیتی بانک»، «ای ان گ بانک»، «او ت پ بانک»، «دویچه بانک» هستند.

عضویت موسسات و بانک های خارجی در سوئیفت  روسی

سوئیفت روسی تنها در شرایطی خواهد توانست با سوئیفت  اصلی رقابت کند که موسسات و بانک های خارجی به صورت گسترده در آن عضویت داشته باشند و از خدمات آن استفاده نمایند. در غیر این صورت، این سیستم یک سیستم داخلی برای استفاده بانک ها و موسسات مالی روسیه خواهد بود. در حال حاضر برخی موسسات خارجی هم به عضویت SPFS روسیه در آمده اند. اولین بانک خارجی که به سوئیفت  روسی متصل شد؛ «بل گازپروم بانک» بلاروس بود.

در حال حاضر از لحاظ حقوقی محدودیتی برای پیوستن اشخاص حقوقی خارجی به SPFS وجود ندارد. دومای روسیه در مرداد 1398 (ژوئن 2019) قانونی را تصویب کرد که براساس آن، اشخاص حقوقی خارجی امکان اتصال به SPFS را بدست آوردند. براساس این قانون، بانک مرکزی روسیه می تواند در زمینه انتقال پیام های مالی اشخاص حقوقی که مشتری بانک ها هستند و همچنین بانک های خارجی، موسسات بین المللی، بانک های مرکزی خارجی خدمات ارائه دهد.

ترکیه نیز اخیرا مذاکراتی را برای پیوستن به SPFS آغاز کرده است. براساس اخبار منتشر شده، درست زمانی که آمریکا تحریم هایی را علیه ترکیه به دلیل خرید سیستم دفاع هوایی اس 400 از روسیه وضع کرد، روسیه و ترکیه در مرداد 1398 (جولای 2019) مذاکراتی فوری برای متصل کردن شرکت‌ها و نهادهای مالی ترکیه پیام‌رسان بانکی که روسیه به عنوان جایگزین «سوئیفت» طراحی کرده، انجام داده اند. در صورت به نتیجه رسیدن مذاکرات، کارت های «میر» روسیه نیز به عنوان جایگزینی برای «مستر کارت» و «ویزا کارت» در ترکیه قابل استفاده خواهند شد.

نتیجه گیری

SPFS به سرعت در حال توسعه است و حمایت های دولتی در تسریع روند گسترش این شبکه انتقال پیام های مالی بسیار موثر بوده است. سال 2018 بیش از 5.4 میلیون پیام از طریق SPFS توسط کاربران آن ارسال شده است که این تعداد دو برابر بیشتر تعداد پیام های ارسالی از طریق SPFS در سال 2017 است.

اگر چه که این رقم در برابر 2 میلیارد پیام انتقالی توسط سوئیفت ، بسیار ناچیز به نظر می رسد ولی ویژگی اصلی سیستم روسی یعنی نزدیک بودن کارکرد آن به سوئیفت ، در آینده می تواند این سیستم را به رقیبی جدی برای شبکه غربی تبدیل کند. سیستم روسیه برای جذب کاربر تلاش کرده است تا از همان استانداردهای سوئیفت  استفاده کند و در صورت اتصال به این سیستم، مشتری نباید تمام سیستم های خود را براساس آن اصلاح کند چرا که این سیستم از استانداردهای تقریبا جهانی استفاده می کند.

 SPFS در حال حاضر در روسیه هم هنوز سیستم برتر در حوزه انتقال پیام های مالی نیست و فقط 18 درصد پیام های مالی توسط این سیستم در روسیه جابجا شده اند ولی روند اتصال ابرکمپانی های روسیه مانند گازپروم به این سیستم نشان می دهد که سهم این سیستم در روسیه قطعا بیشتر و بیشتر خواهد شد. روسیه به تلاش های خود برای بین المللی کردن این سیستم هم ادامه می دهد و کاهش تعرفه های استفاده از این سیستم هم برای رقابت پذیر شدن در مبارزه با سوئیفت  انجام گرفته است.

با توجه به اینکه ایران هم به صورت دائمی از طرف آمریکا در معرض تهدید محدودیت دسترسی به سوئیفت قرار دارد، اتصال ایران به SPFS می تواند آلترناتیو مناسبی برای ایران باشد. البته این مساله زمانی برای ایران کاربردی خواهد شد که SPFS بتواند در سطح جهانی گسترش پیدا کند. امکان استفاده از ارزهای ملی توسط های شرکای خارجی در سوئیفت روسی  با توجه به تصویب قانون در دوما و عدم وجود محدودیت قانونی برای پیوستن کشورهای دیگر به این سیستم، در صورت اجرایی شدن، گام بلندی در توسعه روابط تجاری ایران با کشورهای مختلف به خصوص روسیه خواهد بود.

**موسی عبداللهی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر بنیاد مطالعات قفقاز