هویت یا «کیستی» مقوله ای بسیار مهم برای همه انسان هاست، هویت انسانی، مقوله‌ای اجتماعی است که وابسته به عوامل جغرافیایی ـ اقلیمی، عوامل سیاسی و تاریخی، عوامل اقتصادی و معیشتی، عوامل فرهنگی (زبان و ادبیات و هنر، میراث اساطیری، سنن و آداب، اعتقادات و آیین‌ها و رسوم و یادمان‌ها) و و مؤلفه‌های تربیتی است.
انسان ها در جامعه با تعیین هویت و همچنین تابیعت خود می توانند نقش خود را در جامعه ایفا کنند، اما در این بین وجود شرایط خاص مانند مسائل مهاجرتی، ازدواج های خارج از مرز و بوم و دیگر مسائل اقتصادی و فرهنگی موجب می شود که افرادی با فردی خارج از تابعیت خود ازدواج کنند. فرزندان حاصل از این نوع ازدواج ها براساس اینکه در کشور متبوع، قانون تابعیت بر اساس خاک یا خون باشد برای تثبیت هویت و تابعیت از قوانین خاص آن کشور پیروی می کند.
در کشور ما اساس تابعیت برخون است، در چند دهه اخیر با مهاجرت افرادی از کشورهای همسایه بخصوص افغانستان و عراق شاهد تولد فرزندانی از مردان خارجی با زنان ایرانی هستیم. سال ها بود که این فرزندان تابعیتشان به کلافی سر درگم تبدیل شده بود و به واسطه نداشتن اسناد هویتی از بسیاری از امکات رفاهی مانند آموزش محروم بودنند تا اینکه بالاخره بعد سال های کار کارشناسی این گره به دست دولت مردان و قانوگذران باز شد و این فرزندان حاصل از پدران خارجی و مادران ایرانی می توانند با طی مراحل پیش بینی شده در قانون تابعیت ایرانی بگیرند و این مطالبه آنها تحقق یابد.
تابعیت یا ملیت، اصطلاحی است که برای اشاره به نوعی رابطه سیاسی، معنوی یا حقوقی بین یک شخص، و ملت یا دولتی معین استفاده می‌شود و نظر واحدی در مورد تعریف تابعیت وجود ندارد. دانشمندان حقوق بین‌الملل بحث‌های مفصل و متعددی در مورد تعریف تابعیت کرده‌اند.
در تعاریف دیگر تابعیت آمده است: تابیعت رابطه‌ای که با آن خانواده- ملت تشکیل می‌یابد؛ به عبارتی پیوندی که وابستگی فردی از افراد انسانی را به ملتی خاص توجیه می‌کند، تابعیت پیوندی است که شخصی را به ملت معینی مربوط می‌سازد، تعلق حقوقی شخصی به جمعیت تشکیل دهنده دولت، تابعیت رابطه‌ای است بین فرد و دولت که شخص تبعه را در قبال تبعیت، به حمایت دولت متبوع خود ذی‌حق می‌نماید و چنین رابطه‌ای، شخص تبعه را مطمئن می‌سازد که در رفتار و داد و ستدش با کشورهای خارجی و اتباع بیگانه، در صورت لزوم از حمایت سیاسی دولت متبوع خود، که به وسیله حقوق بین‌الملل شناخته شده، بهره مند خواهد شد. تابعیت عبارت است از یک رابطه سیاسی، حقوقی و معنوی که فردی را به دولتی معین مرتبط می‌سازد.
تابعیت عموما مبتنی بر دو سیستم است: سیستم خون و سیستم خاک، در ایران تابعیت به‌طور عمده بر سیستم خون متکی است، البته در مواردی از سیستم خاک برای کسب تابعیت استفاده شده است، با توجه به قانون مدنی ایران، کسی که از پدر ایرانی در ایران یا بیرون از کشور متولد شود ایرانی است، اگر چه مادرش غیرایرانی باشد، اشتغال در برخی از کارها و دستیابی به‌شماری از مقامات دولتی نیازمند داشتن تابعیت ایرانی است، در آمریکا و کانادا تابعیت به‌طور عمده بر سیستم خاک مبتنی است، البته سیستم خون هم جایگاه خود را در قوانین این کشور دارد.
آغاز فرایند اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی از تیر امسال
دستیار ارتباطات اجتماعی رییس جمهوری از آغاز روند اجرایی اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با مردان خارجی خبر داد و گفت: تاکید ویژه رییس جمهوری بر این است که مشکلات این بخش از جامعه که سال‌ها با مسائل مختلف برای هویت فرزندان خود درگیر بودند، برطرف شود.
«علی ربیعی» در جلسه مشترک نمایندگان دستگاه‌های مرتبط با اجرای قانون «اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی» که با حضور شماری از مادرانی که مشمول این قانون شده اند، با تشکر از زحمات وزارت امور خارجه گفت: همان طور که نماینده این وزارتخانه اعلام کردند روند اجرایی شدن قانون تابعیت مادران ایرانی ساکن خارج از کشور از سه هفته آینده اجرایی می‌شود و این مادران می‌توانند به سفارتخانه ها و کنسولگری ها مراجعه کنند.
دستیار ارتباطات اجتماعی رییس جمهوری همچنین به گزارش نماینده وزارت کشور و وزارت کار در این جلسه اشاره کرد و گفت: روند اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی دارای همسر خارجی در استانداری‌ها و فرمانداری‌ها از ابتدای تیرماه آغاز می‌شود.
ربیعی با بیان اینکه جمع‌بندی سخنان مادران حاضر در این جلسه به رییس جمهوری و وزرای خارجه و کشور ارائه خواهد شد، اظهار کرد: برخی برچسب‌زنی‌ها و سخنان نادرست از سوی تعداد معدودی از افراد درباره زنان ایرانی که با اتباع دیگر کشورها ازدواج کرده‌اند متاسفانه در جامعه ما وجود دارد. ما این موضوع را کتمان نمی‌کنیم و از این جهت متاسفیم. این‌ها رفتارهای فردی است و رویکرد سیاست‌گذاران ما نیست. اما باید برای همین سخنان فردی نیز عذرخواهی کرد و من از این اتفاق عذرخواهی می‌کنم.
سخنگوی دولت گفت: من از طرف رییس‌جمهوری و با دستور ایشان این جلسه را با مادران ایرانی که همسر خارجی دارند، برگزار کردم و تاکید ویژه شخص دکتر روحانی بر این است که مشکلات این بخش از جامعه که سال‌ها با مسایل مختلف برای هویت فرزندان خود درگیر بودند، برطرف شود.
در قبال فرزندان مادران ایرانی مسئولیم
علی ربیعی، دستیار ارتباطات اجتماعی رییس جمهوری در جلسه مشترک نمایندگان دستگاه‌های مرتبط با اجرای قانون «اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی» گفت: اعطای تابعیت به بچه هایی که از مادر ایرانی هویت بگیرند وظیفه اخلاقی ما است، زیرا در این آب و خاک به دنیا و آمده‌اند و در حال رشد هستند و دولت در قبال فرزندان مادران ایرانی مسئول است.
متقاضیان تابعیت از مادر ایرانی به استانداری‌ها و کنسولگری‌ها مراجعه کنند
سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور گفت: متقاضیان دریافت تابعیت ایرانی حاصل از ازدواج مادر ایرانی و پدر خارجی برای جلوگیری از هرگونه سوءاستفاده در داخل کشور به استانداری‌ها و در خارج از کشور به کنسولگری‌های ایران مراجعه کنند.
سیف الله ابو ترابی در گفت وگو با خبرنگار ایرنا افزود: هرگونه ثبت نام برای ارائه اطلاعات مشمولان قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی برای دریافت شناسنامه، فقط از طریق استانداری‌ها و کنسولگری ها خواهد بود، بنابراین سایر اقدامات از طریق جایگاه‌های غیر تعریف شده مثل کافی نت‌ها و غیره مورد تایید نیست.
وی با بیان اینکه سازمان ثبت احوال کشور در فرآیند اجرای قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی در پایان راه قرار دارد، خاطرنشان کرد: متقاضیان دریافت تابعیت ایرانی زیر ۱۸ سال، بر اساس قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، توسط مادر و متقاضیان بالای ۱۸ سال خودشان می‌توانند اقدام کنند. در ثبت احوال سند هویتی مادر بررسی و احراز می شود و بعد از تایید و تصویب کمیسیون اتباع که به ما اعلام می شود برای صدور تابعیت مراحل انجام خواهد شد.
وی افزود: مصوبه «اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی» ۱۳ خرداد سال جاری ابلاغ شد و لازم الاجراست و ساز و کار اجرایی این قانون به استانداری‌ها ابلاغ شده و ثبت احوال هم جلسات کارشناسی خود را در این خصوص آغاز کرده است. در اجرای این قانون مادر حتما باید ایرانی باشد و از طریق اسناد سجلی این موضوع اثبات و از سازمان ثبت احوال نیز احراز هویت شود.
ابوترابی با بیان اینکه ملاک اجرای این قانون ایرانی بودن مادر است، افزود: ازدواج مادر ایرانی با پدر خارجی باید به تایید معتبر مراجع قانونی با رای قضایی در داخل یا خارج از کشور رسیده باشد اما برای فرزندانی که پس از این قانون متولد می شوند ملاک فقط ثبت ازدواج در دفاتر ثبت ازدواج است و ازدواج این افراد تابع ثبت ازدواج براساس قوانین ثبت احوال است.
حداقل ۵۰ هزار کودک مادران ایرانی شناسنامه ندارند
معصومه ابتکار،معاون امور زنان و خانواده ریاست جمهوری آبان ماه ۱۳۹۷ در گفت و گو با ایرنا گفت: براساس آمار وزارت کار، حدود ۵۰ هزار کودک بدون شناسامه در کشور هستند که با تصویب لایحه دولت در مجلس شناسامه می گیرند البته آمار غیررسمی بیش از این است و بسیاری از کودکان بازمانده از تحصیل نیز این مشکل را دارند.مشکل کودکان بدون شناسنامه و بی هویت، با تصویب اعطای تابعیت به فرزندان دارای مادر ایرانی و پدر خارجی حل می شود.
۵۰ هزار نفر در خراسان رضوی تابعیت ایرانی می‌گیرند
محمد تقی هاشمی، سرپرست اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی خراسان رضوی نیز به ایرنا گفت: با اجرایی شدن لایحه شناسنامه دار شدن فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با اتباع خارجی ۵۰ هزار نفر از فرزند این مادران در استان شناسنامه ایرانی می گیرند. بیشتر این تعداد از کودکان و افراد فاقد شناسنامه در استان از پدران خارجی با ملیت افغانستانی متولد شده اند و مشهد نیز بیشترین سهم را از این ۵۰ هزار نفر در استان به خود اختصاص داده است.
مدیر کل امور بانوان و خانواده استانداری قزوین نیز گفت: تصویب آیین نامه اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی و مردان خارجی این امکان را فراهم کرد تا ۳۰۸ نفر در استان قزوین بتوانند شناسنامه ایرانی دریافت کنند.
مدیرکل امور اتباع و مهاجران خارجی استانداری خراسان رضوی نیز به ایرنا گفت: با آغاز روند ثبت نام از ۱۱ تا ۱۵مرداد ۶ هزار خانواده اتباع خارجی دارای مادر ایرانی و متقاضی دریافت شناسنامه در سامانه مربوطه ثبت نام شده‌اند. پس از ثبت نام این افراد در سامانه، براساس پروتکل های بهداشتی و برای جلوگیری از ازدحام آنان به آنها فرصت داده شده تا در دفاتر هفتگانه در مشهد حاضر شوند و فرم های ۱۵ گانه را در این دفاتر تکمیل کنند تا پرونده آنان به اداره کل اتباع ارسال شود.
وی ادامه داد: با ارجاع پرونده از این اداره کل به اداره ثبت احوال و سپس انجام استعلام های مختلف از مراجع امنیتی و تعیین شده در قانون، پاسخ مثبت یا منفی برای دادن تابعیت ایران به فرزندان حاصل از ازدواج بانوان ایرانی با اتباع خارجی به این افراد ابلاغ می شود. اگر این افراد پاسخ منفی بگیرند مطابق قانون حق اعتراض برای آنها محفوظ است و می‌توانند به کمیسیون مربوطه در وزارت کشور مراجعه و برای درخواست خود تشکیل پرونده دهند.
وی افزود: پیش‌بینی می‌شود حدود ۵۰ هزار نفر در خراسان رضوی بر اساس قانون اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی که با اتباع خارجی ازدواج کرده‌اند، شناسنامه ایرانی تعلق گیرد. فرایند اعطای تابعیت به این اقشار از افتخارات دولت تدبیر و امید است که طی آن پرونده ۴۰ ساله‌ای را با همکاری مجلس شورای اسلامی به سرانجام رساند.
۳۲۰ هزار تبعه افغانستان با مجوز، گذرنامه و کارت آمایش در خراسان رضوی سکونت دارند که ۹۶ درصد از این تعداد ساکن مشهد هستند.
اعطای شناسنامه به فرزندان مادران ایرانی در سیستان بلوچستان
نبی بخش داودی، مدیرکل دفتر امور اتباع و مهاجرین خارجی استانداری سیستان و بلوچستان نیز خبرنگار ایرنا گفت: پیش ثبت‌نام شناسنامه‌دار شدن فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با مردان خارجی در همه گروه‌های سنی آغاز شده است. اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور در راستای مصوبه مجلس شورای اسلامی شیوه نامه و دستورالعمل اجرایی پیش ثبت نام شناسنامه‌دار شدن فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با مردان خارجی را ابلاغ کرده است.
وی افزود: به موجب این دستورالعمل و با توجه به شرایط ویژه کرونا تمامی فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با مردان خارجی با مراجعه به سایت www.bafia.ir پیش ثبت نام اولیه را انجام دهند. پیش ثبت‌نام هیچ گونه محدودیت سنی نداشته و دوفرم مجزا برای فرزندان زیر ۱۸ سال و بالای این سن وجود دارد. فرایند نوبت‌دهی با توجه به پیش ثبت‌نام اولیه انجام و متقاضیان با توجه به فرایند زمانی برای تکمیل فرایند ثبت‌نام به صورت حضوری مراجعه خواهند کرد. فرایند ثبت‌نام با توجه به استعلامات و مراحل گوناگون در سریع‌ترین زمان ممکن انجام خواهد شد.
صدور شناسنامه اتباع ایرانی
در ماده ۱۲ قانون ثبت احوال کشور در خصوص ثبت ولادت آمده است: ولادت هر طفل در ایران اعم از اینکه پدر و مادر طفل ایرانی یا خارجی باشند باید به نماینده یا مأمور ثبت احوال اعلام شود و ولادت اطفال ایرانیان مقیم خارج از کشور به مأمور کنسولی ایران در محل اقامت و اگر نباشد به نزدیکترین مامور کنسولی و یا سازمان ثبت احوال کشور اعلام می شود، هر یک از اشخاص زیر می توانند با مراجعه به ادارات ثبت احوال نسبت به اعلام ولادت و اخذ شناسنامه نوزاد اقدام کنند.
پدر یا جد پدری با ارائه شناسنامه، مادر در صورتی که ازدواج او قانونا به ثبت رسیده باشد، وصی یا قیم یا امین با ارائه مدارک ذیربط، متصدی یا نماینده موسسه ای که طفل به آنجا سپرده شده است و صاحب واقعه که سن او ۱۸ سال تمام به بالا باشد.
بر اساس اعلام نتایج آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ از سوی مرکز آمار کشور ۲.۱ درصد جمعیت را اتباع تشکیل می‌دهند که از این میزان، ۹۷.۸ درصد اتباع افغانستان هستند واستان تهران، خراسان رضوی، اصفهان، کرمان و قم بیشترین تعداد اتباع را در کشور دارند.
صدور شناسنامه برای فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی
سازمان ثبت احوال کشور در خصوص صدور شناسنامه برای فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی تصریح کرده است: مشمولین قانون مصوب مجلس شورای اسلامی، مبنی بر تعیین تکلیف فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، ابتدا با مراجعه به اداره کل امور اتباع خارجی استان محل سکونت و ارائه مدارک مورد نیاز اقدام به تشکیل پرونده می کنند. پرونده پس از بررسی های اولیه درصورت تایید و کافی بودن مدارک، عینا به اداره تابعیت و امور پناهندگان و مهاجرین وزارت امور خارجه ارسال می گردد.
این اداره پس از صدور سند تابعیت، رونوشتی از سند مذکور را طی نامه ای که مشخصات مشمول ماده واحده و شماره ملی مادر ایرانی در آن درج شده است را به اداره کل امور هویتی ایرانیان خارج از کشور ارسال و این اداره کل نیز پس از بررسی های اولیه طی نامه ای عین رونوشت سند تابعیت مشمول ماده واحده و سایر مدارک و دوقطعه عکس را به اداره کل محل سکونت متقاضیان ارسال تا وفق مقررات و برابر مشخصات اعلامی اداره تابعیت و امور پناهندگان و مهاجرین وزارت امور خارجه، سند هویتی تنظیم و شناسنامه صادر و تسلیم کند.
به استناد ماده ۹ آیین نامه اعطای تابعیت ایرانی به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، که در خرداد ماه سال ۱۳۹۹ ابلاغ شده است، مشمولین ماده قانونی مذکور موظفند اطلاعات کامل و مستندات خود را به استانداری محل تولد یا محل اقامت مادر ایرانی ارائه دهند تا مراتب بررسی و اعلام نظر گردد. متقاضیان ایرانی مشمول قانون مذکور که ساکن در خارج از کشور می باشند به استناد ماده ۱۵ آیین نامه، جهت ارائه درخواست اعلام تابعیت و تشکیل پرونده به نمایندگی سیاسی و کنسولی جمهوری اسلامی ایران در کشور محل سکونت مادر ایرانی مراجعه و تشکیل پرونده کنند.
سرانجام موفقیت‌آمیز یک طرح پرحاشیه
سرانجام قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایران با مردان غیرایرانی به مرحله اجرا درآمد؛ قانونی که تا رسیدن به این مرحله فراز و فرودهایی را گذراند.
بحث اولیه در مورد اعطای تابعیت به فرزندان دارای مادر ایرانی و پدر غیر ایرانی به سال ۸۵ و مجلس هفتم باز می‌گردد. این طرح در دوره‌های هشتم و نهم مجلس تغییراتی پیدا کرد و در نهایت توسط شورای نگهبان رد شد. در سال ۹۷ دولت دوازدهم لایحه‌ای را به مجلس فرستاد تا به‌موجب آن فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی بتوانند شناسنامه ایرانی دریافت کنند. این لایحه موافقان و مخالفانی داشت و هر کدام استدلال‌های خاص خود را داشتند تا آنکه سرانجام شورای نگهبان آن را در مهرماه سال ۹۸ تصویب کرد و هم اکنون نیز وارد فاز اجرایی شده است.
ابلاغ آیین‌نامه اعطای تابعیت به فرزندان زنان ایرانی
معاون اول رییس‌جمهوری، ۱۳ خرداد ماه امسال آیین‌نامه اعطای تابعیت ایران به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی را برای اجرا به وزارتخانه‌های کشور، اطلاعات و امورخارجه و معاونت حقوقی رییس‌جمهوری ابلاغ کرد و بعد از آن هیات وزیران در اجرای قانون اصلاح قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، آیین‌نامه اجرایی نحوه اعطای تابعیت به افراد مشمول این قانون را تصویب کرد.
براساس این آیین‌نامه، هر زن ایرانی که با مرد غیرایرانی ازدواج کرده و در نتیجه این ازدواج، دارای فرزند زیر ۱۸ سال باشد و هر فردی که از مادر ایرانی و پدر غیرایرانی متولد شده و بیش از ۱۸ سال تمام داشته باشد می‌تواند متقاضی اعطای تابعیت برای فرزندش باشد.
همچنین، فوت مادر، پدر یا فرزند و حجر این افراد، مانع از درخواست اعلام تابعیت ایرانی برای فرزند، نمی‌شود و در صورت فوت مادر و نرسیدن فرزند به هیجده سالگی، دادستان شهرستان محل اقامت فرزند، پس از انجام تحقیقات و گردآوری مستندات و ادله، درخواست مورد نظر را به استانداری ارائه می‌کند.
تعلق فرزند مشمول این قانون به مادر ایرانی، به موجب گواهی معتبر بیمارستان یا گواهی هریک از مراکز بهداشتی و درمانی ایرانی که فرزند در آن جا متولد شده و در صورت نبودن هریک از این گواهی‌ها یا تولد طفل در خارج از کشور، به موجب رأی مرجع قضایی (داخلی یا خارجی)، احراز می‌شود.
صدور پروانه اقامت برای پدر غیرایرانیِ فرد مشمول قانون در صورت نداشتن مشکل امنیتی، مشروط به تأیید و اعلام تابعیت ایرانی فرزند و درخواست کتبی وی برای اقامت در ایران، براساس قوانین و مقررات مربوط صورت می‌گیرد.
گزارش از ناهید حاجی خانی