سرانه مطالعه در عام‌ترین تعریف، میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در طول یک شبانه‌روز است. در ساده‌ترین حالت می‌توان میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع و بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای در نظر گرفته‌شده تقسیم کرد. برای اندازه‌گیری سرانه مطالعه، متوسط مطالعه در یک جامعه آماری را محاسبه کرده و به تمام جامعه تعمیم می‌دهند. البته عوامل دیگری نیز همچون تیراژ کتاب‌ها بر اندازه‌گیری سرانه مطالعه اثر دارد. پایین بودن سرانه مطالعه بر تولیدات فرهنگی و نویسندگان نیز به صورت عرضه و تقاضا اثر می‌گذارد.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مهرماه ۹۸ در مراسم افتتاح هفدهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تبریزی در خصوص پایین بودن سرانه مطالعه در کشور نسبت به سرانه استفاده از اینترنت و تماشای تلویزیون هشدار داد.
سیدعباس صالحی افزود: هم اکنون میانگین مستمر مطالعه در کشور حدود ۱۳ دقیقه است در حالی که میانگین مصرف اینترنت ۱۶۹ دقیقه و مشاهده تلویزیون ۷۲ دقیقه است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی یادآوری کرد: بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار جلد کتاب خوب در ۴۰ سال پیروزی انقلاب اسلامی ایران تولید به چاپ های مکرر رسیده است که ۸۰ درصد آن ها تالیفی بوده و از این تعداد ۲۵۰ هزار عنوان در حوزه ادبیات و ۲۰۰ هزار عنوان در حوزه دین و سایر حوزه های علوم عملی و کودک و نوجوان است.
صالحی، افزود: با وجود شرایط بد کاغذ در سال جاری در نیمه نخست امسال بیش از ۴۳ هزار عنوان کتاب چاپ شده است که این تعداد نسبت به سال گذشته با افزایش محدود، نشان از تداوم جریان نشر با وجود مشکلات دارد.
بهمن ماه سال گذشته نیز وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در مراسم انتخاب ششمین دوره پایتخت کتاب ایران در ادامه به بخش‌هایی از پیمایش مصرف فرهنگی ایرانیان که در سال جاری توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات انجام شده است، اشاره کرد و گفت: مطابق این پژوهش، نیمی از جامعه ایرانی کتابخوان هستند و هفته‌ای که به طور متوسط ۳.۷ ساعت کتاب می‌خوانند. همچنین مطابق همین پژوهش، جامعه جوان ۱۵ تا ۲۵ ساله ما نیز به طور متوسط هفته‌ای ۳.۹ ساعت مطالعه دارند و ۷۰ درصد این بازه جمعیتی، کتاب می‌خوانند. در عین حال، همین پژوهش به ما می‌گوید که تنها یک‌پنجم از جمعیت‌های حاضر در پایگاه‌های اقتصادی پایین جامعه اهل مطالعه هستند.
صالحی افزود: اگر ما به دنبال توسعه فرهنگی هستیم، باید قبول کنیم این گذاره که تنها نیمی از ایرانیان کتاب می‌خوانند، مطلوب نیست و باید ارتقا پیدا کند. این موضوع هم برنامه‌ریزی می‌طلبد و هم حرکت در مسیر چشم‌انداز.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی همچنین ۲۹ مرداد ماه در تشریح عملکرد یک‌ساله این وزاتخانه در حوزه کتاب اعلام کرد: در سال گذشته ۷۰ کتابخانه شهری و روستایی و ۳۰ مجتمع فرهنگی و هنری نیز در سطح استان های مختلف کشور افتتاح شده است.
سرانه مطالعه ایرانی‌ها، میزان مطالعه مردم در طول یک‌سال معین است. براساس برنامه سند چشم‌انداز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور باید در سال ۱۴۰۴ از نظر سرانه مطالعه جزو ۱۵ کشور نخست دنیا و کشور نخست خاورمیانه باشیم و ۳۰ درصد از افراد جامعه عضو کتابخانه‌ها باشند، اما رسیدن به این چشم انداز بی شک بدون تدبیر و راهکار میسر نیست. از همین روی از سال ۹۳ برنامه ریزی هایی که بیشتر بر پایگاه های مردمی و ترویج عام تمرکز دارد وارد اولویت های کتاب دوستان و علاقمندان به توسعه فرهنگ مطالعه از سوی نهادهای مربوط وارد فاز اجرایی شد.
طرح گرنت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (حمایت از ترجمه و انتشار کتاب‌های ایرانی با موضوعات ادبیات داستانی و غیرداستانی معاصر، هنر، اسلام و ایران شناسی و کودک و نوجوان در بازارهای جهانی) که نزدیک به چهار سال از عمر آن می‌گذرد را می‌توان یکی از طرح‌های موفق دولت یازدهم و دوازدهم در حوزه فرهنگ دانست.
این طرح با هدف حمایت از ناشران خارجی برای ترجمه و نشر آثار ایرانی به زبان های خارجی در کشورهای مختلف، از طریق مبادلات کپی رایت (حق تکثیر) بین ناشران خارجی و صاحبان آثار در ایران، راه‌اندازی شد. در سال اول اجرای آن به اشتباه به جای حمایت از ناشران خارجی، از ناشران ایرانی حمایت شد که کتاب‌های خود را به زبان‌های خارجی به ویژه انگلیسی، ترجمه و در ایران چاپ می‌کردند.
در دو سال اخیر با بازنگری در رویکرد و روند اجرا، شورای برنامه‌ریزی طرح گرنت در وزارت فرهنگ تشکیل و نقشه راه با تدوین و تصویب دستورالعمل و شیوه‌نامه اجرایی ترسیم و مقرر شد، تقاضاهای تسلیمی از طرف ناشران خارجی در گروه‌های کارشناسی دبیرخانه گرنت بررسی و برای تصمیم‌گیری در خصوص رد یا تایید تقاضاها موضوع به شورای برنامه‌ریزی ارجاع شود.
اگر چه این طرح در سال‌های ابتدایی با نواقص و مشکلاتی روبرو بود و گاه منجر به این شد که بسیاری ناشران نسبت به کم بودن میزان پرداختی آن واکنش نشان بدهند و از دریافت آن منصرف شوند، حالا توانسته تا حدودی جای خود را در بازارهای بین‌المللی باز کند. امروز ناشرانی از کشورهای مختلف جهان گرنت ایران را دریافت می‌کنند تا کتاب‌های ایرانی را در کشور خود ترجمه و منتشر کنند، گرنت ایران رفته‌رفته پیمودن مسیر صحیح را در بازارهای جهانی در پیش گرفته است.
خانه‌ام‌کجاست نوشته رضا دالوند، چه کسی آقای صورتی را می‌شناسد؟ نوشته مژگان کلهر، افسانه پیاز از فاطمه‌الزهرا امامی، وسط راهروی تاریک نوشته مهدی رجبی، هرس نوشته نسیم مرعشی، بی‌کتابی از محمدرضا شرفی خبوشان، نردبانی رو به آسمان اثر یوسف قوجق، زیبا صدایم کن اثر فرهاد حسن زاده، حتی یک دقیقه هم کافی است نوشته آتوسا صالحی، پرنده گیج نوشته کامبیز کاکاوند، شوخی نوشته مرجان کشاورزی، دوست مردم شهر نوشته مهدخت کشکولی، تن‌تن و سندباد نوشته محمدمیرکیانی، سفید سفید تنها بود و شاخ‌ها در باد، ریشه‌ها در خاک اثر مصطفی رحماندوست از جمله کتاب هایی است که از ابتدای راه اندازی این طرح از حمایت در نشر بین المللی بهره برده اند.
دبیر طرح حمایت از ترجمه و انتشار کتاب ایرانی(گرنت) گفت: در راستای تأکید برنامه ششم توسعه بر بسترسازی برای حضور بین‌المللی در عرصه‌های فرهنگی و در راستای سیاست‌های کلان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی در حوزه دیپلماسی فرهنگی، دبیرخانه طرح حمایت از ترجمه و انتشار کتاب ایرانی در بازارهای جهانی را از سال ۱۳۹۴ در اداره کل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی با هدف تقویت صنعت نشر ایران در حوزه بین الملل و گسترش زبان و ادبیات فارسی دایر کرده است.
علی فریدونی ادامه داد: دامنه حمایت دبیرخانه مذکور، شامل کتاب‌هایی می‌شود که در داخل کشور و با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است و موضوعات مورد حمایت ادبیات (داستانی و غیر داستانی)، هنر، ایران‌شناسی، کودک و نوجوان و برگزیدگان جوایز ادبی معتبر جمهوری اسلامی ایران را شامل می‌شود.
وی درباره نحوه اجرای این طرح عنوان کرد: از معیارهای ارزیابی می‌توان به اعتبار ناشران خارجی، صحت ترجمه، برنامه‌های ناشر خارجی در توزیع کتاب و گرافیک اشاره کرد. ثبت نام و داوری طرح گرنت از ابتدای آبان ٩٧ به صورت الکترونیک انجام و از طریق سامانه bookgrant.ir انجام می‌شود. طبق آیین‌نامه سال ٩٧، تمام کمک‌هزینه به ناشر یا نماینده قانونی وی پس از ترجمه، انتشار و ارسال پنج نسخه از کتاب به دبیرخانه از طریق مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی پرداخت می‌شود.
ناشرانی از کشورهای الجزایر، ایتالیا، انگلستان، سوئیس، آمریکای لاتین، اسپانیا، تایلند، تایوان، ترکیه، دانمارک، ژاپن، فلسطین، فرانسه، کره، سوئد، چین، انگلیس، ایتالیا، مصر، تونس، آلمان، صربستان، آذربایجان و قزاقستان کتاب‌هایی به زبان‌های عربی، ایتالیایی، انگلیسی، اسپانیایی، آلمانی، استانبولی، تای، چینی، ژاپنی، عربی، فرانسوی و کره‌ای کتاب‌هایی از ایران را ترجمه و در دست انتشار دارند.
پایتخت کتاب عنوان طرح دیگری است که بر مبنای آن هر سال شهری از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان پایتخت کتاب ایران انتخاب می‌شود. بخش‌هایی از این طرح از پایتخت جهانی کتاب الگوبرداری شده‌است اما از نظر ساختار اجرایی همخوانی‌های زیادی با شرایط فعالیت فرهنگی در ایران پیدا کرده‌است.
عنوان پایتخت کتاب جهان از سال ۲۰۰۱ میلادی از سوی سازمان یونسکو به شهری داده می‌شود که در جهت تقویت جایگاه کتاب و خواندن آن کوشش شایانی کرده‌باشد. هدف یونسکو این است تا از این طریق در آن سال به اجرای برنامه‌های فرهنگی مرتبط با کتاب بپردازد و از این راه شوق مطالعه را در مردم ایجاد کند. این انتخاب هیچ جایزه و یا مشوق مالی را برای برگزیده دربر ندارد؛ بلکه تایید بهترین برنامه اختصاص داده‌شده به کتاب و کتابخوانی است.
دولت یازدهم بر اساس طرح جهانی و در جهت ترویج سراسری فرهنگ کتابخوانی، تمرکززدایی فعالیت های این حیطه و افزایش سرانه مطالعه به اجرای شکل بومی این طرح در داخل کشور پرداخت. بر این اساس انتخاب پایتخت کتاب ایران سال ۱۳۹۳ آغاز شد، با اعلام فراخوان شبکه ترویج کتابخوانی که زیر نظر معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جای دارد و با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی، هر سال شهرهایی که داوطلب دریافت این عنوان هستند، برنامه‌های خود را ارائه می‌دهند و داوران با انتخاب بهترین طرح‌های ارائه‌شده، پایتخت کتاب را برمی‌گزینند.
طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران را با توجه به سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و تأکید رهبری ایران می توان فرصتی برای مدیریت شهری در بحث ارتقای سطح فرهنگ عمومی و شهروندی دانست. مهم‌ترین دلیلی که برای اجرای این برنامه ارائه می‌شود، ایجاد هماهنگی و همکاری میان نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی فعال در شهرهای کوچک بر سر اجرای فعالیت‌های مرتبط با کتاب است. طراحان و مجریان این طرح بر این باورند که با چنین طرح‌هایی می‌توان به افزایش سرانه مطالعه در بین شهروندان کمک کرد.
همچنین طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران اولین تجربه ملی برای ایران در این زمینه به‌شمار می‌رود و این تجربه موجب می‌شود به مرور زمان به معیارهای جهانی انتخاب پایتخت کتاب نزدیک شود. مقامات فرهنگی ایرانی می‌گویند معیارهای آنان بیشتر به صورت ملی و براساس ساختارها و ظرفیت‌های بومی تعریف شده‌است.
پایتخت کتاب برنامه خود را با همکاری همه نهادهای فرهنگی، نظیر اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، کتابخانه ملی مرکز استان، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، شهرداری‌ها و... پیش می‌برد و هر شهر با توجه به قابلیت‌هایی که دارد، برنامه‌های گوناگونی را اجرا خواهد کرد.
پایتخت کتاب از میان شهرهای کشور که در فراخوان شرکت کرده‌اند، برگزیده می‌شود؛ شهری که بهترین برنامه‌های گذشته و بهترین برنامه‌های پیش‌بینی‌شده برای دو سال آینده را داشته باشد. پایتخت کتاب باید زیرساخت‌های مناسب و برنامه‌های ترویجی برای کتاب و کتابخوانی را در برنامه داشته باشد و بتواند در جهت پیشبرد آن‌ها تلاش کند.
در نخستین دوره از اجرای این برنامه، ۶۴ شهر با ۳۹۰ طرح و برنامه به این فراخوان جواب داده و تقاضا داشتند به عنوان پایتخت کتاب ایران انتخاب شوند. پس از ارزیابی‌های کارشناسی ۱۰ شهر به مرحله نهایی راه یافتند و به هیات داوران معرفی شدند.
هیات داوران با در نظر گرفتن اهداف و شاخص‌های ارزیابی، در اولین مرحله از داوری، شهرهای یزد، بوشهر، گنبدکاووس، نیشابور و اهواز را به عنوان نامزدهای نهایی جشنواره معرفی کرد. در نهایت بر اساس بیانیه هیات داوران پایتخت کتاب ایران، اهواز به دلیل ارائه برنامه‌های نوآورانه، مشارکت‌جویانه، مؤثر و منسجم و استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی، تشکل‌های مردمی، صنایع و مراکز ورزشی و فرهنگی، لوح افتخار وزرای کشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی و لوح تقدیر کمیسیون ملی یونسکو را دریافت کرد.
در دومین دوره برگزاری این رقابت ۹۹ شهر در این طرح شرکت کردند. در این دوره شهر نیشابور به عنوان دومین پایتخت کتاب ایران انتخاب شد. شهرهای بوشهر، شیراز، یزد، شهرکرد و شهر ری به عنوان شهرهای نامزد پایتخت کتاب ایران معرفی شدند.
شهر بوشهر به عنوان سومین پایتخت کتاب ایران و کاشان به عنوان چهارمین پایتخت کتاب ایران انتخاب شدند. همچنین شهر یزد بر اساس شاخص هایی از جمله استمرار فعالیت های ترویج کتابخوانی، ارائه برنامه های خلاقانه، هم افزایی و همگرایی بخش های دولتی و خصوصی و با حمایت مالی برندهای معتبر تجاری خود بعنوان پنجمین پایتخت کتاب ایران معرفی شد.
ششمین برنامه انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران از ابتدای تیرماه با اعلام فراخوان آن از سوی دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به تمامی نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط از جمله نهادها و سازمان های دولتی و غیر دولتی همچون نهاد کتابخانه های عمومی کشور، معاونت توسعه مناطق محروم ریاست جمهوری، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، سازمان شهرداری ها و دهیاری ها، ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد کشور، خانه کتاب، کمیسیون ملی یونسکو، اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران و شبکه شهرهای دوستدار کتاب و بخش خصوصی و فعالان فرهنگی و تشکل‌های مردم‌نهاد شروع به کار کرد.
با اعلام فراخوان ارسال آثار شهرهای متقاضی شرکت در این طرح، ۱۶۶ شهر، آثار و مستندات خود را به دبیرخانه مرکزی ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسال کردند.
بنا به گزارش دبیرخانه کیفیت آثار ارسالی در این دوره نسبت به دوره‌های گذشته از رشد قابل توجهی برخوردار بود به‌گونه‌ای که داوران مراحل اولیه این طرح برخلاف روال سال‌های گذشته که ۲۰ شهر را به عنوان شهرهای راه‌یافته به مرحله نیمه‌نهایی انتخاب می‌کردند در این دوره ۳۸ شهر را برای این مرحله انتخاب و به دبیرخانه معرفی کردند و پس از بررسی آثار در مرحله نیمه نهایی سرانجام پنج شهر اوز، بم، ری، شیراز و رفسنجان به دور پایانی راه یافتند و در نهایت هم شهر شیراز این عنوان را برای سال ۹۹ کسب کرد.
عمده ترین دلیل اجرای طرح پایتخت کتاب را می توان تمرکز زدایی فعالیت های ترویجی از پایتخت عنوان کرد؛ روندی که باعث رقم خوردن تحول و پویایی فرهنگی در شهرهای منتخب پایتخت کتاب شد. این رویداد در طول ۶ دوره برگزاری، تحولات و رویدادهای فرهنگی برجسته ای از برگزاری نکوداشت بزرگان ادبی شهرهای پایتخت که تا آن زمان مجالی برای معرفی و ارج نهادن نیافته بودند، گرفته تا انعقاد تفاهم نامه های بین سازمانی در این شهرها در مسیر توسعه کتابخوانی و احداث و تکمیل کتابخانه های نیمه کاره و مجتمع های فرهنگی برزمین مانده را تجربه کرد.
تلاش برای توسعه فرهنگ مطالعه حتی شهرها را به ایده پردازی هایی چون راه اندازی پنجشنبه های کتابخوانی یزد، راه اندازی شبکه دوستداران کتاب در اصناف و مشاغل و برگزاری نخستین جشنواره کتاب کودک و نوجوان در کاشان و بسیاری از طرح های ناب دیگر واداشت. مساله ای که حتی در شهرهای نامزدی پایتخت موجب تکاپو و تحولات فرهنگی شد.
پایتخت کتاب اکنون در ششمین ایستگاه بسیار پررنگ تر و بالغ تر از سال های نخستین رو به تکامل می رود تا جهانی شدن را نیز در این چشم انداز محقق کند.