هر چند بسیار زود است که درباره جنگ و برخورد گرم و داغ میان آنکارا و آتن صحبت شود، اما طراحان این پرسش دلایل و نشانه‌های زیادی در دست دارند که امکان هرگونه برخورد نظامی میان طرفین را نه تنها منتفی نمی‌دانند، بلکه وقوع آن را نیز بسیار محتمل و قوی ارزیابی می‌کنند. البته کارشناسان و ناظران زیادی هم هستند که هنوز به این نتیجه نرسیده‌اند که ترکیه و یونان به این زودی‌ها وارد نزاع و جنگ مستقیم شوند.
بر این اساس صرف نظر از دلایل و ادله‌ای که وقوع و یا عدم وقوع جنگ در مدیترانه و به خصوص حوزه آبی اژه مطرح می‌شود، سعی شده به صورت اجمال و کوتاه شرایط و تحولات را به گونه‌ای مورد بررسی قرار دهیم که نزدیکترین امکان و نتیجه از تحولات کنونی میان ترکیه و یونان به دست آید.
رودررویی ترکیه و یونان در یک بستر تاریخی
اختلاف‌ها میان آنکارا و آتن را باید به طور ویژه در بستر تاریخ جست و جو کرد، چرا که نزاع ترک‌ها و یونانی‌ها ریشه در برخی مسایل در تاریخ دارد و به دلیل وجود پارامترهایی، اختلافات این دو شاید در جهان کنونی کم‌سابقه و حتی بی‌سابقه باشد و اگر بخواهیم نمونه‌ای برای این دست از اختلافات در جهان معاصر بیابیم، شاید برخوردهای هند و پاکستان از این دست تنش‌ها باشد.
اساسا به دلایل تاریخی یونان و مسئله این کشور بخشی از مسائل سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی ترکیه به شمار می‌رود، همانطور که ترکیه نیز بخشی از مسائل داخلی یونان محسوب می‌شود. در زمان حکمرانی ترکان عثمانی بر بخشی از جغرافیای جهان، یونان نیز مانند سایر قلمروهای اروپایی تحت حاکمیت عثمانی‌ها مدتها زیر سلطه آنان بود. عثمانی تا مدتها بر بخش‌های مهمی از جهان از جمله سرزمین‌های اروپایی حکومت می‌کردند. قلمروی تحت سلطه آنها از منطقه بالکان و سواحل دریای «سیاه» و شرق اروپا گرفته تا خاورمیانه عربی شامل بخش‌های بزرگی از شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا به جز مراکش را در بر می‌گرفت.
البته عثمانی‌ها مدتی نیز به پشت مرزهای غربی و بخشی از مرزهای شمالی ایران آمدند، اما در آنجا متوقف شدند تا این که قلمروی پهناور تحت تسلط آنان به تدریج کوچک شد تا جایی که در اواخر قرن نوزدهم بخش‌های اروپایی عثمانی به عناوین مختلف از آن جدا شد.
شاید برای نخستین بار جرقه‌های استقلال یونان با آن سابقه درخشان تمدنی و فرهنگی از امپراتوری عثمانی در سال ۱۸۲۱ زده شد. در این سال که با همراهی و همدلی عموم اروپاییان همراه بود، انگلیسی‌ها و شخصی به نام «لرد بایرون» که اصالتی انگلیسی داشت، نقش فراوانی داشتند، به طوری که بایرون به کمک استقلال‌طلبان یونانی برخاست و مدتی بعد لندن نیز این استقلال را به رسمیت شناخت. اما یونانی‌ها همواره به این می‌اندیشیدند که به رغم استقلال کشورشان از سلطه عثمانی، پاره‌ای از تمدنشان به خصوص فرهنگ دینی آنها را در قلمروی سرزمینی ترکیه کنونی یعنی قسطنطنیه یا همان استانبول فعلی، جا مانده است.
شاید به همین علت است که تبدیل کلیسای «ایاصوفیه» که چندی پیش به دستور «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه به مسجد صورت گرفت، از نظر ترک‌ها نوعی احیای قدرت و عظمت دوران عثمانی و غرور ملی تعبیر شد و از نظر یونانی‌ها که ایاصوفیه را نماد فرهنگ و مذهب ارتدوکس در روم شرقی می‌دانستند، نوعی کج‌رفتاری و انتقام تاریخی ترکیه از یونان به دلیل استقلال این کشور از دولت عثمانی محسوب می‌شد، به همین علت نیز موضع‌گیری‌های بعد از موضوع ایاصوفیه در هر دو طرف بسیار عمیق و تند بود. البته همین مساله را نیز باید یکی از دلایل افزایش تنش‌های اخیر میان آتن و آنکارا در دریای اژه و مدیترانه دانست.
ترکیه و یونان پس از جنگ جهانی اول و شکست عثمانی تاکنون ۴ بار با یکدیگر وارد جنگ شده‌اند.
جزیره قبرس مورد اختلاف بعدی یونان و ترکیه
استقلال یونان از قلمروی عثمانی موجب شد که آتن کم‌کم به فکر تصرف جزیره قبرس که در دریای مدیترانه قرار دارد و الحاق آن به خاک خود تلاش‌هایی را صورت دهد. این موضوع موجب شد تا ترکیه نیز با شعار حمایت از ترک‌های ساکن در بخش شمالی این جزیره در ۲۰ ژوئن سال ۱۹۷۴ نیروهای نظامی خود را با هدف اشغال این منطقه وارد قبرس شمالی کند.
ارتش ترکیه سرانجام توانست در هفدهم او سال ۱۹۷۴ در یک عملیات ضربتی بخش شمال قبرس را به اشغال خود درآورد.
«بلنت اجویت» نخست‌وزیر چپگرای ترکیه در همان زمان اعلام کرد که عملیات ارتش کشورش در واکنش به کوشش‌های یونان برای ضمیمه کردن قبرس به خاک خود انجام گرفته است. پس از زد و خوردهای متعدد میان ارتش ترکیه و ساکنان ترک تبار قبرس با طرف‌های یونانی‌تبار سرانجام دو طرف آتش‌بس را پذیرفتند، آتش‌بسی که تا به امروز پایدار مانده است. هم اکنون ۳۸ درصد از خاک جزیره قبرس با نام قبرس شمالی تحت کنترل دولت وابسته به ترکیه است.
در ۱۹۸۳ ترک‌های بخش شمالی قبرس با عنوان «دولت فدراتیو ترک قبرس شمالی» اعلام استقلال کردند، ولی این استقلال از سوی هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشد و ترکیه تنها کشوری می‌باشد که استقلال آنان را به رسمیت شناخته است.
جمعیت قبرس نیز پس از این درگیری دچار دگرگونی شده است، به جز کوچ ترک‌های قبرس به شمال و یونانی‌ها به جنوب جزیره، گفته شده که حدود ۱۲۰ هزار نفر هم از خاک ترکیه به شمال قبرس کوچانده شده‌اند. همچنین ترک‌ها، یونانی‌تبارهای قبرس را از خانه‌هایشان رانده و مانع بازگشت دوبارهٔ آنان به شمال این جزیره شده‌اند.
قبرس شمالی هم اکنون ذیل تحریم‌های سازمان ملل متحد قرار دارد و به دلیل بروز جنگ بر هر دو طرف شمالی و جنوبی این جزیره تحریم‌های تسلیحاتی اعمال می‌شود.
محدودیت و فقر منابع و ذخائر زیرزمینی در ترکیه به خصوص درباره انرژی و نفت مقامات این کشور را سال هاست که به فکر استفاده از سایر ظرفیت ها و توانمندی های این کشور از جمله موقعیت جغرافیایی و اقتصادی برای کسب درآمد انداخته است. شاید به همین علت است که ترکیه همواره نه نیم نگاه، بلکه تمام نگاه خود را در سال های اخیر معطوف دریای مدیترانه و منابع موجود در شرق این پهنه آبی کرده است.
جنگ انرژی در دریای مدیترانه
محدودیت و فقر منابع و ذخائر زیرزمینی در ترکیه به خصوص درباره انرژی و نفت مقامات این کشور را سال‌ها است که به فکر استفاده از سایر ظرفیت‌ها و توانمندی‌های این کشور از جمله موقعیت جغرافیایی و اقتصادی برای کسب درآمد انداخته است.
شاید به همین علت است که ترکیه همواره نه نیم نگاه، بلکه تمام نگاه خود را در سال‌های اخیر معطوف دریای مدیترانه و منابع موجود در شرق این پهنه آبی کرده است.
فعالیت‌های اخیر کشتی‌های ترکیه برای کشف گاز در شرق مدیترانه می‌تواند بر مناطقی در جنوب جزیره «کرت» که بالقوه سرشار از گاز طبیعی است، تأثیر بگذارد. همچنین تلاش‌های آنکارا برای دستیابی به منابع انرژی در مدیترانه شرقی موجب واکنش شدید آتن شده است، چرا که از دید یونان محل فعالیت اکتشافی کشتی "اروج رئیس" ترکیه در منطقه موسوم به "منطقه اقتصادی انحصاری اتحادیه اروپا" قرار دارد و این موضوع نه تنها موجب تکروی ترکیه در برداشت منابع این بخش از دریای مدیترانه می‌شود، بلکه آنکارا را به طور آشکار رودروری اتحادیه اروپا قرار می‌دهد. اما ترکیه مدعی است، گرچه جزایری مانند جزیره کرت دارای آب‌های سرزمینی هستند، اما منطقه اقتصادی انحصاری ندارند.
از همین رو اردوغان رئیس جمهوری ترکیه به تازگی در یک سخنرانی از یونان خواست که از هر اقدامی در دریای مدیترانه که در جهت تشدید تنش میان دو کشور باشد، خودداری کند.
او گفت: «ما هرگز از آنچه که متعلق به ماست کوتاه نمی‌آییم».
رئیس جمهوری ترکیه همچنین گفت که کشورش آماده است تا همه اقدامات لازم را انجام دهد تا در دریای مدیترانه و نیز اژه و دریای سیاه بتواند "آنچه را که حق او است" به دست آورد.
اردوغان در سخنان تازه خود از یونان خواست که برای "جلوگیری از این درگیری" تلاش کند.
برخی از کارشناسان این سخنان اردوغان که تلویحا به «درگیری» اشاره کرده را به نوعی به رویداد جنگ میان دو طرف تعبیر کرده‌اند که ممکن است ترکیه و یونان بر سر منابع انرژی در آینده متوسل به آن شوند.
آمریکا با هدف کسب منافع و نیز برهم زدن بیشتر اوضاع به تازگی اعلام کرده است که به مدت یک سال تحریم های تسلیحاتی نیکوزیا پایتخت قبرس (جنوبی) را لغو می کند. طرح این موضوع با توجه به این که تنش‌ها میان ترکیه و یونان بر سر منابع نفت و گاز شرق مدیترانه در هفته‌های اخیر ابعاد تازه‌تری به خود گرفته است، می تواند شرایط را بیش از گذشته پیچیده و خطرناک تر کند.
آمریکا آتش بیار معرکه
همانطور که در بالا گفته شد، مجموعه دولت‌های حاضر در جزیره قبرس، هم اکنون به دلیل ممانعت از جنگ و خونریزی از نظر خرید تسلیحات نظامی در تحریم هستند، اما ظاهرا باز هم آمریکا با هدف کسب منافع و نیز برهم زدن بیشتر اوضاع به تازگی اعلام کرده است که به مدت یک سال تحریم های تسلیحاتی «نیکوزیا» پایتخت قبرس (جنوبی) را لغو می‌کند.
«مایک پمپئو» وزیر امور خارجه آمریکا در روزهای اخیر با اعلام این مطلب افزود که واشنگتن معافیتی یک ساله برای فروش تجهیزات و خدمات دفاعی غیرمهلک به قبرس در نظر گرفته و همکاری‌های امنیتی خود را با این جمهوری افزایش می‌دهد.
طرح این موضوع با توجه به این که تنش‌ها میان ترکیه و یونان بر سر منابع نفت و گاز شرق مدیترانه در هفته‌های اخیر ابعاد تازه‌تری به خود گرفته است، می‌تواند شرایط را بیش از گذشته پیچیده و خطرناک کند.
وزارت امور خارجه ترکیه نیز پس از این تصمیم آمریکا در لغو محدود تحریم‌های تسلیحاتی قبرس گفت که آنکارا دست به اقدامات مقابله‌ای خواهد زد.
ترکیه این اقدام را همچنین ناسازگار با روح اتحاد میان آنکارا و واشنگتن دانست و اعلام کرد که این اقدام فضای صلح‌آمیز موجود را مسموم می‌کند و اگر ایالات متحده در این تصمیم بازنگری نکند، آنکارا اقداماتی را برای مقابله اتخاذ خواهد کرد.
البته این را هم باید در نظر داشت که هر سه کشور ترکیه، یونان و قبرس از اعضای «پیمان آتلانتیک شمالی» ( ناتو) هستند و هنوز نمی‌توان حدس زد که در صورت وقوع درگیری میان این بازیگران، ناتو چه رفتاری را در پیش خواهد گرفت.
البته نباید این موضوع را هم از نظر دور داشت که اتحادیه اروپا به خصوص فرانسه نیز که هم اکنون منافع خود را در گرو جانبداری از یونان می‌بیند، ترکیه را در صورت ادامه دادن ماجرای اکتشاف گاز در شرق مدیترانه، تهدید به تحریم کرده است که آن موضوع نیز خود ماجرای دیگری دارد که در این مقال نمی‌گنجد.
روند تنش ها به کدام سمت می رود؟
هر چند به نظر می‌رسد که در نهایت ترکیه و یونان یک زمانی رو در روی یکدیگر قرار بگیرند و شاید این موضوع به لحاظ تاریخی در آینده‌ای نامعلوم امری اجتناب‌ناپذیر برای دوطرف قلمداد شود، اما قرائن و شواهد زیادی نیز وجود دارد که بر اساس آن در مقطع زمانی کنونی و شرایط دو کشور، اجازه وارد شدن به یک نزاع و جنگ تمام عیار میان آنکارا و آتن و حتی نیکوزیا را نمی‌دهد.
باید قاطعانه گفت که هرگز نمی توان در شرایط کنونی متصور رخداد یک جنگ تمام عیار میان ترکیه و یونان بود، هرچند برخی از کشورها از جمله فرانسه و آمریکا در جهت اهداف خود بر طبل جنگ می کوبند و بی میل نیستند برای فروش تسلیحات نظامی خود مقدمات یک جنگ خانمانسوز دیگر را این بار در شرق دریای مدیترانه فراهم سازند.به عبارت ساده‌تر گرچه دو کشور در روزها و ماه‌های اخیر و به رغم تحریک برخی طرف‌های اروپایی و حتی آمریکا، مبادرت به اقداماتی تحریک‌آمیز نظیر انجام رزمایش‌های نظامی، دادن اولتیماتوم‌های گاها شدیدالحن کرده‌اند، اما بررسی میدانی و حتی آماری دو طرف نشان می‌دهد که هیچ کدام از طرفین ظرفیت ورود به این درگیری را که سرانجامش نیز نامعلوم است، ندارند.
از یک طرف ارتش تحت امر آنکارا در چند جبهه از جمله شمال سوریه، لیبی و حتی بخش‌هایی از جنوب شرقی ترکیه و بخش‌هایی از شمال عراق درگیر است و اقتصاد این کشور هم که وابستگی شدیدی به غرب دارد، نمی‌تواند در برابر مخارج سنگین یک جنگ تمام عیار در مدیترانه آن هم در مقابل مجموعه‌ای از کشورها در قالب اتحادیه اروپا، تاب بیاورد و در این طرف هم یونان که در سال‌های اخیر دچار فراز و فرودهایی در اقتصاد خود بوده و در مقاطعی حتی تا آستانه ورشکستگی نیز پیش رفته و اگر کمک‌های اتحادیه اروپا به ویژه آلمان به این کشور نبود، شرایط ناگوار و دشوارتری را باید طی می‌کرد، همچنین بدهی‌های سنگین این کشور به صندوق بین‌المللی پول، هرگونه توان و اهتمام به یک جنگ بزرگ را که فرجامی هم ممکن است، در پی نداشته باشد، به رغم داشتن تمام اختلافات تاریخی و جغرافیایی با ترکیه، از آن کشور سلب می‌کند.
بنابراین باید قاطعانه گفت که هرگز نمی‌توان در شرایط کنونی متصور رخداد یک جنگ تمام عیار میان ترکیه و یونان بود، هرچند برخی از کشورها از جمله فرانسه و آمریکا در جهت اهداف خود بر طبل جنگ می‌کوبند و بی‌میل نیستند برای فروش تسلیحات نظامی، مقدمات یک جنگ خانمانسوز دیگر را این بار در شرق دریای مدیترانه فراهم سازند.