مناطق بسیاری در کره زمین هستند که در سال های اخیر هیچ گونه بلای طبیعی را تجربه نکرده اند ولی با این حال جزو مناطق خطرناک زمین طبقه بندی می شوند.
خطرات طبیعی، به دلیل احتمال بروز بحران بزرگ، مورد ارزیابی قرار می گیرند. برای مثال، مردم و انسان ها ممکن است مهاجرت و منازل خود را در حاشیه رودخانه ها بنا کرده و بعدها با سیل و رانش زمین و گل و لای مواجه شوند.
یا اینکه آنها خانه های خود را در نزدیکی ساحل دریا بنا کرده و در معرض طوفان و سونامی قرار بگیرند. یا در دامنه کوه های آتشفشانی، ساکن شده و بعدها با پدیده آتشفشان روبرو شوند. دهه ها یا حتی قرن ها ممکن است بدون بروز حادثه خاصی بگذرد ولی ظرفیت خطر همچنان وجود خواهد داشت.
طبق تجربیات عملیاتی و میدانی نیروهای امدادرسان در سراسر ایران یا سایر نقاط دنیا مناطق پر خطر از نظر بلایای طبیعی باید مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار گیرند و ریسک آنها، ارزیابی و محاسبه شوند. پس از ارزیابی است که می توان خسارات ناشی از بلایای طبیعی را کاهش داد.
در روند کاهش خسارات، مدیران بحران و سوانح برنامه ریزی های خاصی انجام داده و اقداماتی که خسارات و تلفات ناشی از بروز بلایای طبیعی عظیم را از بین می برد یا کاهش می دهند را اجرایی و عملیاتی می کنند، فعالیت های پیشگیرانه ای که می تواند از ما محافظت کنند را به فعالیت های آموزشی، مهندسی، فیزیکی، اجتماعی و سیاسی تقسیم بندی می کنند.
نتایج پژوهش های ناشی از دهه ها فعالیت علم جامعه شناسی، می تواند به نحوه واکنش انسان ها در برابر وقوع بلایای طبیعی کمک کند، یافته ها در این خصوص، مثبت است و رفتار معمولی انسان، در شرایط بروز بلایا با تغییرات بسیاری مواجه می شود. در زندگی معمول روزمره، توجه اصلی بسیاری از انسان ها به رفع نیازمندی های خود و خانواده شان معطوف می شود و دیگر ارتباط ها در این خصوص بسیار سطحی به شمار می آیند.
پس از وقوع بلایای طبیعی، دیدگاه ها و فعالیت های درون گرایانه افراد، به فعالیت ها و دیدگاه های برون گرایانه تبدیل می شود و در زمان ارائه پاسخ های اولیه به بحران، حس عاطفی و انسان دوستانه انسان ها برانگیخته شده و افراد حس می کنند باید به هر نحو ممکن به همنوعان خود - حتی اگر غریبه باشند - کمک کنند.
تجربه نشان داده که افراد در این شرایط، همه تلاش خود را برای کمک به هم نوع به کار می برند. پس از وقوع یک بلای طبیعی، انسان ها با یکدیگر ارتباط بهتری برقرار می کنند و همبستگی اجتماعی مردم با یکدیگر زیاد می شود.
ایران به خاطر وقوع حوادث طبیعی، غیرطبیعی و انسان ساخت، در زمره ۱۰ کشور نخست بلاخیز دنیا قرار دارد، بطوریکه از مجموع ۴۰ بلای طبیعی شناخته شده در جهان امکان وقوع ۳۱ نوع آن شامل زلزله، سیل، سونامی، رانش زمین، روانه های گلی، سنگ لغزش، فرسایش خاک، نفوذ و پیشروی آب دریا، رسوب زایی، تخریب ساحلی، مرداب زایی، کویرزایی، انجماد و سرمازدگی، تگرگ، بهمن، طوفان، آلودگی آب و هوا، آلودگی محیط زیست، آفات و بیماری های نباتی و نیز خشکسالی در کشور وجود دارد.
همچنین تحقیقات انجام شده از سوی سازمان های دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح نشان می دهد آتش سوزی خود به خودی جنگل ها، صاعقه، خطرات ژئوترمال(زمین گرمایی)، ریزش حوضه های آهکی، نشست های زمین در نواحی استخراج مواد معدنی، ریزش های زیر دریایی، لغزش های زیر دریایی، باتلاق زایی، آتشفشان و خودسوزی میدان های ذغالی در مراحل بعدی وقوع حوادث و بلایای شایع در کشور قرار دارند.
این روزها در سه استان ها شمالی کشور بارندگی زیاد، اختلاف از سطح دریا و شیب زیاد اراضی به ویژه در گیلان، مازندران و گلستان روند پدیده رانش زمین و کوه را در این مناطق تسریع بخشیده است.
این استان ها به دلیل شرایط طبیعی برای وقوع پدیده زمین لغزش یا رانش زمین مستعد هستند بنابراین ارائه طرح جامع و تهیه نقشه خطر از منطقه یادشده برای کنترل بحران های احتمالی ناشی از این رخداد طبیعی در این منطقه ضروری و حائز اهمیت است.
گردشگرپذیر بودن، شمار ساخت و سازهای زیاد و ویلا سازی از سوی مردم در این خطه از کشور خطر رانش زمین را افزایش داده و این عامل زنگ خطری برای ناپایداری طبیعت به شمار می آید.
رانش زمین و گل و لای در ایران با فصول پرباران ارتباط زیادی دارد به طوری که این پدیده در فصل پاییز و زمستان بیشتر از دیگر فصل های سال به وقوع می پیوندد و به منظور کاهش این پدیده طبیعی باید دخالت های انسان را در طبیعت مدیریت و کنترل کرد.
در این میان باید برای کاهش و کنترل زانش زمین و گل و لای به شیب زیاد زمین و جنس سنگ مادر در ایجاد رانش زمین توجه زیادی داشت زیرا که بسیاری از سنگهای بستر زمین شناسی مانند «شیل» و «مارن» جلای صابونی داشته و موجب لغزش لایه های رویی خاک و ایجاد رانش زمین می شوند به طوری که وقتی پوشش گیاهی در جنگلها از بین می رود آب در زمین نفوذ کرده و رانش زمین را تشدید می کند.
به راستی رانش زمین چیست و چگونه در استان های شمالی کشور رخ می دهد؟
رانش زمین و گل و لای
رانش زمین در اغلب نقاط ایران به ویژه استان های شمالی کشور روی می‌دهد. در جریان این واقعه توده‌های سنگ، سطح زمین و گل و لای به علت وجود شیب حرکت می‌کنند. رانش می‌تواند کوچک، بزرگ، کند یا تند باشد. توفان، زمین‌لرزه، فوران آتشفشان، آتش‌سوزی و دخالت‌های انسان، روند رانش زمین را تسریع می‌کنند.
حرکت گل و لای خود را به صورت رودخانه‌ای از خاک، سنگ و سایر مواد آغشته به آب نشان می‌دهد و این زمانی است که به علت باران سنگین یا ذوب شدن سریع برف، مقدار زیادی آب روی سطح زمین جمع شده و آن را به صورت رودخانه‌ای از گل و لای یا «لجن» درمی‌آورد.
این مواد سریعاً به جریان افتاده و نظیر بهمن بدون هیچ اخطار یا هشداری تا چندین کیلومتر از نقطه شروع خود دور می‌شوند. حجم این مواد هر لحظه افزایش می‌یابد، زیرا هر آنچه در مسیر قرار دارد نیز (از جمله درختان، تخته سنگ‌ها، خودروها و…) با این حرکت همراه خواهند شد.
رانش زمین ممکن است حاصل استفاده غیر اصولی از زمین در نقاط کوهستانی، دره‌ها و نواحلی ساحلی نیز باشد. با بهره‌برداری اصولی از زمین، مطالعات کارشناسی و طراحی مناسب می‌توان از بروز بسیاری از موارد رانش زمین و حرکت گل و لای ممانعت به عمل آورد.
اقدامات حفاظتی و مراقبتی قبل از وقوع رانش زمین و حرکت گل و لای
از ساخت و ساز در نواحی شیب‌دار، در مجاورت لبه کوه‌ها و در نزدیکی دره‌ها و آب‌روها خودداری شود. موقعیت محل سکونت از نظر وقوع رانش بررسی شود. با توجه به نتیجه این بررسی و بر اساس مشورت با کارشناس، اقدامات اصلاحی در دستور کار قرار گیرند.
با استفاده از لوله‌های قابل انعطاف در سیستم لوله کشی آب و گاز محل سکونت یا کار، می‌توان میزان خطرات را به حداقل رساند. لوله‌ها و اتصالات قابل انعطاف در برابر شکستگی مقاومت بیشتری دارند.
علایم هشدار دار بر وقوع رانش زمین
تغییر در چشم‌اندازهای محل سکونت نظیر تغییر مسیر روان‌آب‌ها (مخصوصاً در محل تلاقی آنها)، رانش‌های کوچک و کج شدن تدریجی درختان، گیرکردن در و پنجره‌ها برای نخستین بار، پیدایش ترک خوردگی جدید در گچ، کاشی، دیوار یا فونداسیون ساختمان، جدا شدگی دیوارها، راه پله‌ها و پلکان‌های خارجی از بقیه ساختمان، پیدایش تدریجی ترک‌خوردگی‌های عرضی روی زمین یا روی خیابان‌ها و پیاده‌روها، شکستگی در لوله‌های زیرزمینی آب و فاضلاب و برآمدگی زمین در پایین دست نواحی شیب‌دار برخی از این علایم هستند.
همچنین ظهور چشمه‌های آب در نقاط جدید، کج‌شدگی یا جا به جایی دیوارها، تیرک‌های برق و تلفن و درختان، شنیدن صدایی که هر لحظه شدت آن رو به افزایش است (دال بر قریب الوقوع بودن رانش)، تغییر شیب در یک جهت و احساس آن به هنگام راه رفتن روی زمین، شنیدن صداهای غیرمعمول (نظیر شکسته شدن درختان، به هم خوردن تخته سنگ‌ها) که حکایت از حرکت گل و لای دارد و ریزش سنگ و خاک و سایر علایم مشابه احتمالی حاکی از حرکت گل و لای به هنگام رانندگی است. تپه‌های خاکی کنار جاده‌ای سریعاً دچار رانش می‌شوند از دیگر علایم هشدار دار بر وقوع رانش زمین هستند.
بعد از رانش زمین یا حرکت گل و لای
همچنان باید از ناحیه دچار رانش دوری شود، زیرا احتمال رانش مجدد وجود دارد، باید از دور نگاه کرد و دید که آیا افرادی در جریان رانش دچار آسیب نشده یا در آن گیر نیفتاده‌اند. نیروهای امدادی را باید برای نجات آنان راهنمایی کرد، باید مراقبت خطرات دیگر از جمله شکستگی خطوط برق و لوله‌های گاز، آب و فاضلاب و نیز آسیب‌دیدگی جاده‌ها و ریل راه آهن بود.
همچنین بهتر است نواحی دچار رانش هر چه زودتر درختکاری مجدد شوند، زیرا زمینه بروز سیل‌های برق آسا و رانش‌های دیگر درآینده نزدیک وجود دارد، باید با فردی کارشناس در مورد خطر وقوع رانش زمین مشورت کرده و در صورت لزوم اقدامات اصلاحی را جهت تقلیل میزان خطر در دستور کار قرار داد.
بهترین کار در مناطق ناپایدار استان های شمالی کشور این است که باید از گونه های درختی مانند ممرز که ریشه های عمیق دارند، برای پایداری خاک استفاده کرد.