سلامت روان جزیی از سلامت عمومی و نیاز اساسی جامعه است و لازم است نهادهای مرتبط برای ارتقای سلامت روان افراد جامعه تلاش کنند چراکه این موضوع می‌تواند آثار اجتماعی و اقتصادی بسیاری را با خود به همراه داشته باشد.
در این بین وزارت آموزش و پرورش هم به منظور داشتن جامعه‌ای سالم، به همان اندازه که برای کسب علم و دانش تلاش می‌کند، سلامت جسم و روان دانش آموزان را نیز مد نظر دارد و خدماتی در این زمینه به آنها ارائه می‌دهد.
وزارت آموزش و پرورش در تمام ایام سال با بکارگیری مشاوران در مدارس و مناطق مختلف خدمات متنوعی را به دانش‌آموزان و اولیای آنها ارائه می‌دهد.
این وزارتخانه با ۷۵۰ مرکز مشاوره در تمام روزهای سال تحصیلی به ویژه در شرایط بحرانی شیوع ویروس کرونا یاری رسان خانواده‌ها بوده است تا دامنه تاب آوری دانش‌آموزان افزایش یابد.
همچنین این وزارتخانه هر ساله دستورالعمل اجرایی برگزاری برنامه‌هایی در سطح مدارس کشور را ابلاغ می کند. امسال هم با هدف ترویج و فرهنگ سازی درباره مهارت های بهداشت روان در سطح مدارس کشور، آگاه سازی دانش آموزان، والدین و اولیای مدارس در مورد عوامل تهدیدکننده بهداشت روان و ارتقای سطح سواد دانش آموزان در زمینه بهداشت روان بخشنامه اجرایی را به سراسر کشور ابلاغ کرد.
آموزش و پرورش در این بخشنامه برای همه روزهای هفته سلامت روان با در نظرگرفتن یک عنوان خاص دوازده اقدام در این حوزه را تعریف کرد. تقویت هسته ها و مراکز مشاوره در شرایط کرونا، مشاوران متخصصان متعهد، پرچمداران و مدافعان سلامت روان، نقش مدیران تصمیم ساز، نقش نظام مراقبت‌های بهداشتی اجتماعی به ویژه پرونده الکترونیکی دانش‌آموزان، مشارکت سازمان‌های مردم نهاد، به مثابه یاوران و همراهان حوزه مشاوره، نقش رسانه‌ها و به ویژه شبکه شاد و توانمندسازی روان شناختی معلمان و کارکنان مدرسه عناوینی هستند که آموزش و پرورش برای نامگذاری روزهای این هفته برگزید.
همچنین این وزارتخانه درصدد است تا برنامه ها و رویدادهای متنوع آموزشی و ترویجی برای برگزاری هفته بهداشت روان برگزار کند که از جمله این برنامه‌ها می توان به برگزاری استانی و هماهنگ آزمون سلامت روانی – رفتاری برای دانش آموزان متوسطه اول کشور از آبان ماه و تکمیل اطلاعات مربوط به سامانه پایش آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان و تهیه نقشه خطرپذیری و آسیب پذیری روانی اجتماعی در این دوران اشاره کرد.
همچنین قرار است فاز جدید برنامه همیاران مشاور در تمام مدارس متوسطه اول و دوم با شعار هر کلاس درس یک همیار مشاور و تجلیل از مناطق و مدارس فعال در برنامه نیز آغاز شود.
همیار مشاور در واقع دانش‌آموزی است که پس از گذراندن دوره آموزشی مربوطه زیرنظر گروه تخصصی مشاوره، با مشاور مدرسه همکاری کرده و به راهنمایی همسالان خود می‌پردازد.
فعالیت ۲ هزار و ۳۰۰ عضو تخصصی
مسعود شکوهی مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش در مورد تعداد مراکز مشاوره و افزایش تعداد آنان در دوران کرونا اظهار داشت: در حال حاضر ۷۵۰ هسته و مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی در آموزش و پرورش به دانش آموزان خدمت می کنند که ۲ هزار و ۳۰۰ عضو تخصصی در این هسته ها و مراکز، خدمات مورد نیاز را به دانش آموزان و خانواده ها، ارائه می کنند.
وی با بیان اینکه دانش‌آموزان برای مقابله با مشکلات ناشی از شرایط قرنطینه، آموزش های مجازی و دیگر مشکلات روانشناختی به خدمات مشاوره‌ای نیازمندند، افزود: در این گذر چه بسا دانش‌آموزانی هستند که به صورت اضطراری نیازمند خدمات مشاوره‌ای بوده تا بتوانند از مشکلات روانی، اجتماعی و تحصیلی به درستی عبور کنند. در این میان نقش بی‌نظیر هسته‌ها و مراکز مشاوره در ارائه خدمات مشاوره ای روانشناختی، درمانی، مددکاری، حمایت و ارجاع برای دانش‌آموزان نیازمند بسیار حیاتی و حائز اهمیت است.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش ادامه داد: شناسایی به موقع، تشخیص و انجام مداخلات درمانی و حمایتی در محل هسته ها و مراکز مشاوره در شرایط کرونا و با توجه به محدودیت های خاص خود نیازمند ساماندهی و مراقبت ویژه است. با اجرای طرح "صدای مشاور " درصدد آن هستیم تا بتوان به این موضوع اساسی و تخصصی جامعه عمل پوشاند.
شکوهی همچنین گفت: مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی فعالیت‌های خود را به گونه‌ای انجام می‌دهند که ابتدا بر اساس ساعت تخصصی به مرکز مشاوره منطقه، تعداد اعضای تخصصی و ساعات حضور مشخص و سپس بر اساس تعداد مدارس آن منطقه تقسیم وظایف صورت پذیرد و به اطلاع مدارس رسانده شود.
وی با بیان اینکه هر عضو تخصصی مرکز با توجه به ساعت حضور مسئولیت تعدادی از مدارس را بر عهده گرفته است، عنوان کرد: تماس تلفنی هفتگی با مدیران و مشاوران مدارس تحت پوشش جهت اخذ آخرین اطلاعات، رخدادها و موارد مورد نیاز مداخلات تخصصی در حوزه راهنمایی و مشاوره، ارائه راهکارهای لازم در خصوص موارد خاص و ارسال مطالب و محتواهای آموزشی ضروری در قالب بروشور و اطلاعیه از جمله خدمات این مراکز است.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش همچنین ادامه داد: بازدید حضوری از مدارس تحت پوشش، پذیرش مراجعان ارجاعی از مدارس تحت پوشش و انجام فعالیت‌های مشاوره‌ای آنان و ارجاع دانش‌آموزان نیازمند خدمات حمایتی و مددکاری به دستگاه‌های مرتبط از دیگر خدمات ارائه شده توسط مراکز و هسته‌های مشاوره است.
فعالیت ۱۴ هزار مشاور در دوران کرونا
شکوهی همچنین درباره تعداد و نقش مشاوران بر سلامت روان در دوران تحصیلی و شیوع کرونا اظهار داشت: در حال حاضر ۱۴ هزار مشاور در سطح مدارس کشور به دانش آموزان خدمت می کنند.
وی افزود: با توجه به سیر تحولات ایجاد شده در کشور به دلیل بروز و همه گیری بیماری نوپدید کرونا (کووید-۱۹ ) و تعطیلی طولانی مدت فعالیت های آموزشی و پرورشی مدارس، سبب شد که میزان بهره برداری دانش آموزان از بستر فضای مجازی برای جبران فرصت‌های از دست‌رفته فرآیند آموزشی و پرورشی و کاهش دغدغه‌های اجتماعی افزایش یابد.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش یادآور شد: با توجه به اینکه در سال تحصیلی جاری روند حضور دانش آموزان به صورت ترکیبی (حضوری و غیرحضوری) است، این اداره کل در راستای ماموریت های خود زمینه سازی لازم برای اجرای فعالیت راهنمایی، مشاوره مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی با بهره گیری از مشاوران مدارس به شکل حضوری و غیرحضوری به خصوص در بستر شبکه شاد را فراهم آورده است.
شکوهی خاطرنشان کرد: همچنین تمام دانش آموزان کشور در مناطق شهری، روستایی و مناطق عشایری که به دو دسته (آنانی که دسترسی به ظرفیت فضای مجازی دارند و آنانی که دسترسی به این فضا ندارند) تحت پوشش خدمات مشاوره ای و پیشگیری از آسیب های اجتماعی به شکل آنلاین (برخط) و حضوری به خصوص در هسته ها و مراکز مشاوره و خدمات روان شناختی هستند که البته این اداره کل درصدد آن است که کیفیت این فعالیت ها را به خصوص در مناطقی که دسترسی (آنلاین ) بر خط موجود نیست، تقویت کرده و برای ایجاد عدالت در ارایه خدمات، از طریق حضوری عمل کنند.
اهم اقدامات مشاوران
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش در ادامه درباره اهم اقدامات مشاوران توضیح داد: ارایه خدمات در (نظام مراقبت دانش آموزان) به شکل حضوری و غیرحضوری در بستر شبکه شاد و سامانه همگام به منظور اجرای آموزش ارتقایی و پیشگیرانه برای تمام دانش آموزان مدرسه صورت می‌گیرد.
شکوهی ادامه داد: اجرای آزمون‌های غربالگری پایه، چک‌لیست‌ها از طریق سامانه همگام، شناسایی (نشانگان محور و اورژانسی) برای دانش‌آموزان در معرض خطر در مدرسه (توسط مشاور یا مربی منتخب)، مداخله مختصر مدرسه برای دانش‌آموزان شناسایی شده و ارجاع دانش‌آموزان شناسایی شده به کمیته نماد منطقه جهت ارجاع درون دستگاهی (هسته‌های مشاوره و مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی منطقه‌ای و استانی) و ارجاع برون دستگاهی (دستگاه‌های همکار مانند وزارت بهداشت و بهزیستی) از طریق سامانه همگام از دیگر اقداماتی است که مشاوران وزارت آموزش و پرورش پیگیری می‌کنند.
وی پیگیری دوره‌ای وضعیت دانش‌آموزان را از دیگر نقش‌های مشاوران وزارت آموزش و پرورش دانست و گفت: در این راستا گروه های تعاملی مجازی بین مشاوران و دانش آموزان جهت ارایه خدمات مشورتی، ارتقایی، راهنمایی، مشاوره ای و آموزشی با استفاده از ظرفیت مجازی شبکه شاد ایجاد شده است.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش با بیان اینکه اجرای طرح "پیام مشاور" در مدارس در یک پیوستار و سیستم از ستاد تا مدرسه و خانه استمرار می‌یابد، گفت: این موضوع کمک می‌کند تا در شرایط کرونایی بتوان نسبت به ارائه آموزش‌های بهنگام و همچنین اطلاع رسانی و هماهنگی‌های لازم برای تمام دانش‌آموزان و اولیا از طرق مختلف (کانال های مجازی در شبکه شاد و...) نقش آفرینی کنیم.
شکوهی یادآور شد: در این طرح مشاوران مدارس بر اساس سیاست‌های اعلام شده و با درک نیازهای روانشناختی دانش‌آموزان و اولیا ضمن اولویت بندی محتواهای ارسالی، مراتب را به فوریت در اختیار دانش‌آموزان و اولیا به طور مستمر قرار خواهند داد. همچنین مشاوران زمان اعلام و نحوه تکمیل پرسشنامه غربالگری، آزمون‌های توانایی، رغبت، نمون برگ‌های هدایت تحصیلی را از این طریق به اطلاع دانش‌آموزان و اولیا می‌رسانند.
وی به اجرای طرح همدل اشاره کرد و گفت: در قالب این فعالیت به طور مستمر از طریق (تلفن) با اولیای دانش‌آموزان (هر ماه یکبار) ارتباط برقرار کرده و ضمن معرفی خود به اولیا به عنوان مشاور و بیان انتظاراتی که اولیا می‌توانند با مشاور مدرسه داشته باشند، در جریان مسائل روانشناختی، تحصیلی و فرایند یاددهی– یادگیری قرار می گیرند.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش اظهار داشت: هدایت و نظارت و فعال سازی و بهره گیری از ظرفیت تشکل همیاران مشاور مدرسه و "کانون یاریگران زندگی" در شبکه شاد، اجرای آزمون روانی – اجتماعی در سامانه همگام برای دانش آموزان، آموزش و توانمندسازی دانش آموزان، والدین و کارکنان در زمینه مهارت های اساسی مربوط به سلامت روان و توانمندسازی معلمان و مربیان برای ارائه خدمات مداخله مختصر سلامت روان به دانش آموزان از دیگر اقدامات مشاوران وزارت آموزش و پرورش است.
شکوهی خاطرنشان کرد: همچنین والدین نیز در خصوص والدگری صحیح و برقرای ارتباطات موثر با فرزندان، انجام نظارت های دقیق و برنامه ریزی صحیح برای فرزندان جهت بهره گیری مناسب آنان و مدیریت زمان در فضای مجازی و نیز ارتقای آگاهی آنان در خصوص آسیب های فضای مجازی آموزش می‌بینند.
وی ادامه داد: وزارت آموزش و پرورش، علاوه بر استمرار خدمات آموزشی، مشاوره ای و مددکاری اجتماعی خود، کوشش کرده است تا از طریق شبکه شاد و دیگر ظرفیت های موجود، زیرساخت ها و تمهیدات لازم برای کمک به ارتقای سلامت روان دانش آموزان را فراهم کند.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش افزود: ضمن برگزاری کارگاه های آموزشی از طریق شبکه «شاد» و نیز انتشار محصولات فرهنگی و کمک آموزشی، مشاوران و مراکز مشاوره آموزش و پرورش از طریق سازوکارهای مختلف از جمله تماس مستمر تلفنی با دانش آموزان و خانواده ها، همچنین از طریق سامانه جامع «نماد»، آخرین وضعیت سلامت روان دانش آموزان را رصد می کنند و خدمات مورد نیاز را به آنها ارائه می کنند.
نقش مدیران مدارس در سلامت روان دانش‌آموزان
شکوهی همچنین درباره نقش مدیران مدارس در حوزه سلامت روان اظهار داشت: بی تردید مدیران مدارس نقش بی بدیلی در حوزه سلامت روان ایفا می کنند که مهم ترین آن عبارت از سازماندهی و انسجام بخشی اجرای فعالیت‌های مرتبط با ارتقای سلامت (اعم از فعالیت‌های آموزشی، ترویجی، جلب مشارکت والدین، خدمات مشورتی) است.
وی همچنین عنوان کرد: مدیران مدارس بر روند ارایه خدمات در ( نظام مراقبت دانش آموزان) به شکل حضوری و غیرحضوری در بستر شبکه شاد و سامانه همگام در مدارس اعم از شناسایی و ارجاع به موقع دانش آموزان دارای مشکلات روان شناختی و در معرض خطر (نیازمند فوریت های روانی اجتماعی)، ارایه آموزش‌های ارتقایی و انجام آزمون غربالگری نظارت می‌کنند.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش گفت: همچنین اینکه مدیران مشارکت مراکز محلی و اولیا (خصوصا والدین دارای تخصص در حوزه سلامت روان) را نیز جلب می‌کنند.
نقش نظام مراقبت‌های بهداشتی اجتماعی در افزایش دسترسی به خدمات سلامت روان
شکوهی همچنین درباره نقش نظام مراقبت‌های بهداشتی اجتماعی به ویژه پرونده الکترونیکی دانش‌آموزان در افزایش دسترسی به خدمات سلامت روان اظهار داشت: نظام مراقبت های بهداشتی و اجتماعی نقش مهمی در اتقای سلامت روان و کاهش آسیب‌های روانی- اجتماعی و دسترسی مطلوب دانش آموزان به خدمات ارتقایی و تخصصی دانش آموزان دارد.
وی افزود: این نظام مراقبت‌ها هم از طریق مراقبت‌های بهداشتی و هم مراقبت های اجتماعی به ویژه خدمات ارجاع بین سازمانی می تواند موجب شناسایی و مداخله به موقع و موثر در فوریت های روانی اجتماعی دانش آموزان و در نتیجه ارائه خدمات مورد نیاز برای توانمندسازی، درمان و مددکاری اجتماعی به دانش آموزان شود.
اهمیت نقش رسانه‌ها در وضعیت سلامت روان دانش‌آموزان
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش همچنین با بیان اینکه رسانه‌ها نقش ممتازی در وضعیت سلامت روان دانش آموزان دارند، اظهار داشت: این نقش از دو جهت اهمیت دارد؛ از یک سو با آموزش و آگاه سازی دانش آموزان و خانواده‌ها می‌توانند به ارتقای سلامت روان و بهبود کیفیت زندگی آنها کمک کنند و از سوی دیگر با ایجاد فضایی آرام و دور نگه داشتن آنها از عوامل مخاطره آمیز کاهش خطرپذیری در زمینه اختلالات مربوط به سلامت روان را به وجود می‌آورند.
شکوهی با بیان اینکه موضوع توانمندسازی معلمان و کارکنان مدرسه در زمینه مهارت های مربوط به ارتقای سلامت روان دانش آموزان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، گفت: این موضوع در برنامه های وزارت آموزش و پرورش، لحاظ شده است. کوشش بر این است که در این آموزش‌ها معلمان، مربیان و تمام کارکنان مدارس، ضمن آشنایی با مهارت های اساسی ارتقای سلامت روان با علایم و نشانگان خطرپذیری در زمینه اختلالات سلامت روان آشنا شده و مداخلات مختصر برای بهبود وضعیت یا ارجاع به مشاور مدرسه و منطقه را انجام دهند.
همچنین در این آموزش ها، مهم ترین راهکارها برای ارتقای شاخص های عمومی سلامت روان در مدرسه تبیین و آموزش داده می شود.
مشارکت سازمان های مردم نهاد در ارتقای سلامت روان
وی در ادامه درباره نقش مشارکت سازمان‌های مردم نهاد در ارتقای سلامت روان دانش‌آموزان اظهار داشت: ظرفیت سازمان های مردم نهاد در سطح استان های کشور بستری مطلوب و ارزنده برای پیشبرد برنامه و فعالیت های سلامت روان محسوب می‌شود. به همین منظور این اداره کل درصدد آن است که جهت ارائه خدمات موثر در حوزه سلامت روان در کل کشور به ویژه مناطق محروم و در مناطقی که دسترسی برخط (آنلاین) موجود نیست، از ظرفیت این سازمان‌ها استفاده کند.
مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش ادامه داد: در این خصوص چارچوب و روش های بهره گیری از مشارکت سازمان های مذکور در حال طراحی است که امیدوارم بتوانیم در سال تحصیلی جاری این مهم را عملیاتی کنیم.
یک سوم دانش‌آموزان نیازمند انجام اقدامات فوری و تخصصی هستند
شکوهی همچنین درباره بیشترین مشکلات دانش آموزان در گفت گو با مشاوران اظهار داشت: بر اساس نتایج ارزیابی های صورت گرفته مبتنی بر داده های "آزمون غربالگری سلامت روانی- رفتاری و گزارش هسته‌ها و مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی کشور" در حوزه سلامت روان با رویکرد مثبت و منفی (مشتمل بر خرده مقیاس‌های خوش‌بینی، امید، نشاط و عزت نفس و افسردگی، اضطراب، خشم و رفتارهای پرخطر)، حدود یک سوم دانش‌آموزان در معرض خطر و نیازمند انجام اقدامات فوری و تخصصی هستند.
وی با بیان اینکه دختران نیازمند مداخله جدی‌تری هستند، گفت: همچنین در صورت توجه نکردن جدی به این حوزه افزایش بروز و تشدید اختلالات روانشناختی منفی (اضطراب، افسردگی و خشم) و در نتیجه افزایش آسیب‌های اجتماعی در حوزه رفتارهای پرخطر مانند خودکشی، سوءمصرف مواد مخدر و سایر آسیب‌ها را شاهد خواهیم بود.