به رغم گذشت چند ماه از شیوع ویروس کووید ۱۹ و درگیری روزافزون بسیاری با این بیماری، اطلاع رسانی‌های متعدد و هشدارهای دولتی، همچنان مسئله ویروس کرونا موضوعی پرمخاطره در کشور است که سازمان و نهادهای متعددی را به چاره اندیشی برای آن واداشته است.
کرونا در این مدت تقریبا تمام حوزه‌های جوامع را درگیر کرده و تقریبا هیچ عرصه‌ای از گزند آن در امان نمانده است؛ حوزه فرهنگ و اقتصادِ فرهنگ یکی از اولین عرصه‌هایی بود که پس از شیوع ویروس کووید ۱۹ با آسیب جدی مواجه شد و پس از تعطیلی و رکود عمدۀ فضاهای فرهنگی و کاهش عرضه و تقاضای کالاها و خدمات فرهنگی، به شدت آسیب دید.
بررسی اقتصادِ فرهنگ و تلاش برای بهبود آن یکی از موضوعاتی است که نیاز به بررسی و توجه فوری دارد و بر این اساس توسط گروه فرهنگی خبرگزاری جمهوری اسلامی با چاره‌جویی از استادان و صاحب‌نظران این عرصه پیگیری می‌شود.
فراگیری، مهمترین ویژگی استرس‌زای کروناست
اباذر اشتری عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا ضمن تشریح اوضاع اقتصاد فرهنگ متاثر از کرونا، بیان کرد: یکی از ویژگی‌های پدیده دنیای مدرن درهم تنیدگی و پیچیدگی‌های موضوعات به‌صورتی است که دیگر امروز نمی‌توانیم راجع به اقتصاد و اجتماع به شکلی صرف صحبت کنیم و مفاهیمی چون اقتصاد سیاسی، اقتصاد فرهنگ یا اقتصاد فرهنگی مطرح است.
وی افزود: این موضوع ویژگی دوران مدرن است؛ در نیمه اول قرن بیستم همواره موضوع تورم و رکود دو کفه ترازو بوده‌اند که با افزایش یکی دیگری افزایش‌یافته است. در این مفهوم اگر تورم داشتیم، رکود داشتیم و اگر رکود نداشتیم تورم هم نداشتیم اما در نیمه دوم قرن بیستم در دهه هفتاد و هشتاد میلادی با پدیده جدیدی در امریکای لاتین با عنوان تورم رکودی یا رکود تورمی مواجهه شدیم.
این موضوع بدین معناست که در دوران مدرن همه‌چیز درهم‌تنیده شده است؛ حالا اگر به کرونا به‌عنوان یک پدیده نگاه کنیم، پیچیده‌ترین پدیده‌ای است که از چند جهت تاکنون بشر به خود دیده است؛ یکی از مهمترین جهات این است که فراگیر است و همه چیز را تحت‌الشعاع خودش قرار داده است؛ اگرچه مرگ‌ومیر آن بسیار کمتر از اتفاقات محلی‌ای است که در دنیا همواره رخ‌داده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: مثلاً پیش‌تر جنگی که رخ می‌داد شاید میلیون‌ها کشته داشت؛ همچنان که در جنگ جهانی اول میلیون‌ها نفر کشته شدند یا در جنگ جهانی دوم مجموعاً بیش از پنجاه میلیون نفر آدم در عرض شش سال کشته شدند؛ اما کرونا چیزی در حدود کمتر از یک سال است که از چین ظهور کرد و بعید است که اگر تا پنج سال دیگر ادامه پیدا کند ۵۰ میلیون آدم را بکشد.
اما در مورد کرونا، این فراگیری آن است که نگرانی و استرس ایجاد کرده؛ این‌که همه دولتمردان را باهم درگیر ساخته و تمامی حوزه‌های داخلی هر کشور را به‌صف کرده و در کنار هم قرار داده است. در نتیجه این موضوع از ویژگی‌های این پدیده است که آن را با پدیده‌های دیگر و پیش از آن متفاوت می‌سازد.
آنچه کرونا از اقتصاد فرهنگ گرفت
اشتری در توضیح مخاطرات کرونا در حوزه فرهنگی و اقتصاد فرهنگ، گفت: این پدیده (کرونا) در تمامی حوزه‌ها اثر گذاشته و یکی از ویژگی‌هایی که داشته است این بوده که برای آن‌که از همه‌گیری این موضوع جلوگیری کنیم، بحث قرنطینه مطرح بوده است؛ قرنطینه‌های موقت، محدود و کلی.
دنیا به جز چین که اقدام به قرنطینه کلی کرد، تصمیم گرفتند که قرنطینه کلی نداشته باشند (هر کشوری به دلایل خاص خودش)؛ کشور ما هم به دلایل خاص خود این کار را نکرد و در جای خود این موضوع می‌تواند آسیب‌شناسی شود که این موضوع چه جنبه‌های مثبت و منفی‌ای را در خود داشته است.
وی افزود: اما آنچه اهمیت دارد این است که به دلایل متعدد که یکی از آنها بحث تحریم‌های بین‌المللی است یا پایین بودن منابع ارزی و عدم توان فروش نفت و ... به‌هرحال این فشار برای ما مضاعف شده است؛ ضمن این که محدودیت‌ها شغلی و تشویق مردم به عدم خروج از منزل در برهه‌ای و منع شخصی و روانی مردم برای حضور در برخی مکان‌ها و موقعیت های سابق خود باری روانی را ایجاد کرده است.
بر این اساس و در این مدت بسیاری از فعالیت‌هایی که نمود فرهنگی داشتند و یا زیرمجموعه حوزه فرهنگی بودند و متعاقب آن درآمدزایی داشتند و در حوزه اقتصاد گنجانده می‌شدند، تحت‌الشعاع قرار گرفت. همچنان که سینماها، تئاترها، فرهنگسراها، حوزه‌های ورزشی و... تعطیل شد و دیگر مردم حتی برای خرید روزنامه بیرون نمی‌روند یا اتفاقات بسیاری افتاده است چنان که کتاب‌ها دیگر مانند قبل بازار ندارند و کرونا بر تمام این‌ها اثر گذاشته است.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: یکی از مهمترین نمودهایی که در این داستان رخ داد بحث توریسم است؛ گردش مالی صنعت توریسم در دنیا ۶.۵ تریلیون دلار است؛ یعنی چیزی بیش از بیست برابر فروش سالانه نفت ما زمانی که نزدیک دو نیم و تا سه میلیون بشکه می‌فروختیم و این ارقام و عایدات مالی در این مدت دود شده است.
در حقیقت افرادی که این مبالغ را هزینه می‌کردند، برای فرهنگ هزینه می‌کردند. درست است که برای رفاه حال خود و برای گردش و سرگرمی و اوقات فراغت هزینه می‌کردند اما این موضوع به بحث فرهنگ کمک می‌کرد؛ یعنی فرد موضوعاتی را یاد می‌گرفت، با فرهنگ دیگران آشنا می‌شد، از سوی دیگر شهرها یا کشورهای مبدأ محصولات فرهنگی خود را می‌فروختند و فرهنگ خود را آموزش و به دیگران آگاهی می‌دادند. در همین جریان بچه‌ها می‌توانستند جامعه‌پذیر شوند و مسائل اجتماعی را یاد بگیرند، فرهنگ گذشته و تاریخ و جغرافیا را بیاموزند و این مباحث نرم‌افزاری و غیرمادی است و از سوی دیگر مباحث مادی هم شامل پول‌هایی بود که خرج می‌شد، مشاغل متعددی ایجاد و چیزهای متعددی ساخته می‌شد؛ سیستم حمل‌ونقل و مراکز بلیت‌فروشی و ... فعال و باز بود یعنی یک گردش عظیم مالی وجود داشت که به فرهنگ و اقتصاد فرهنگ یاری می‌رساند. موضوعی که کرونا آن را مختل کرد و تحت‌الشعاع قرار داد؛ و تقریباً این را به صفر رساند.
باید از هر تهدیدی فرصت ساخت
این استاد دانشگاه در ادامه و در پاسخ به این پرسش که فرهنگ در دوران مدرن چگونه می‌تواند خود را بازیابی و یا بازتولید کند، گفت: هر اتفاقی که می‌افتد اگر نتوانیم از آن بهره ببریم باخته‌ایم. دوران مدرن دورانی است که باید از هر تهدیدی فرصت ساخت که اگر این‌چنین نباشد ما در یک دور باطل محرومیت قرار می‌گیریم که مدام و مدام به لحاظ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی محروم و محروم‌تر می‌شویم.
یکی از ویژگی‌های دنیای جدید یا یکی از مؤلفه‌هایی که در دنیای جدید برجسته است، بحث دنیای مجازی و اینترنت است. اولاً که اساساً با لفظ دنیای مجازی مشکل دارم چرا که این دنیا عملاً دنیای حقیقی ما است؛ یعنی جدای از دنیای موجود ما نیست و ما باید در همین زمینه و متن، درباره آن صحبت کنیم.
وی افزود: اگر بتوانیم با زیرساخت‌هایی که داریم شرایط را بهتر، کامل‌تر و به‌روزرسانی کنیم، شرایط تغییر خواهد کرد؛ مثلاً همین سیستم گردشگری‌مان را تغییر دهیم و به دست‌اندرکاران آموزش تازه بدهیم، به نحوی که مردم را به تورهای مجازی ببریم یا محصولات مجازی در سایت‌ها و شبکه‌ها اجتماعی عرضه کنیم. در این مفهوم به‌جای این‌که آدم‌ها موقعیت‌ها و فضاها را به صورت حضوری ببینند، می‌توانند آنان را به واسطۀ فناوری نوین از طریق وب و در فضای سه‌بعدی درک کنند و از این رهگذر اقتصاد فرهنگ می‌تواند خودش را بازتعریف و بازتولید کند.
فرهنگ ازجمله مقولاتی است که در اتفاقات، بحران‌ها و مسائلی که رخ می‌دهد، دیرتر خودش را وفق می‌دهد و آن‌هم به دلیل ماهیت آن است. این‌که فرهنگ چه زمانی می‌تواند موضع اقتصادی خودش را به حالت اولیه برگرداند، بسته به این است که چقدر خودش را با شرایط وفق بدهد. مسئله این است که امروز دقیقاً هشت ماه است که درگیر کرونا هستیم و زیرساخت‌های فرهنگی ما (به‌جز دانشگاه و آموزش عالی که تا حدی خود را با شرایط وفق داده‌اند) و سایر قسمت‌ها از اسفند تا امروز کار خاصی انجام نداده‌اند.
اشتری یادآور شد: مثلاً در حوزه سینما یا تئاتر در این مدت چه کرده‌ایم؟ دست‌کم اگر کاری هم شده من به‌عنوان یک شهروند عادی اطلاع ندارم. مادامی‌که قدمی برنداشته‌ایم، چه انتظاری می‌توانیم از بهبود شرایط داشته باشیم؟
وی تاکید کرد: در این دوران کارهای بسیاری می‌شود انجام داد؛ اساساً نیازی نیست که به‌صورت فیزیکی در سینما حاضر شد. همچنان که سینمای خانگی این موضوع را برجسته ساخته است و این موضوع می‌تواند کمک‌کننده اقتصاد فرهنگ درزمینهٔ فیلم و سینما باشد. چاره‌ای نیست و به هر دلیلی همه نمی‌توانند همیشه به سینما بروند چراکه زمانی کرونا است و زمانی مشغله کاری یا مسائل فرهنگی و ... در نتیجه نیاز به بازتعریف برخی مسائل داشته و لازم است تا خود را به روز سازیم.
ما تا زمانی که زیرساخت و شیوه فکر کردن و روش کاری‌مان را تغییر ندهیم، شرایط همین است. همچنان که امروز بسیاری از رستوران‌ها و تالارها ورشکسته شدند چون نتوانستند روش جدیدی را در پیش بگیرند؛ درحالی‌که می‌توانستند از همان روز اول تا این لحظه بحث بیرون بری را در دستور کار خودشان قرار داده و از درآمد نیفتند.
گریزگاهی به نام «استارت آپ‌ها»
این متخصص حوزه استارت‌آپ که پیش از این در این حوزه به بررسی و پژوهش پرداخته، در پاسخ به این پرسش که کرونا چه اثراتی را بر استارت آپ‌ها تحمیل کرده است، بیان کرد: در اروپای غربی و امریکا نسل جدیدی از میلیونرها و میلیاردرها به وجود آمدند که در حوزه استارت آپ فعالیت می‌کردند؛ نوجوانانی که قرار بود در سن میان‌سالی به یک طبقه خاص مالی برسند الآن رسیده‌اند و زمینه‌ساز آن، بحث کرونا بود.
اساس استارت آپ در حوزه مجازی و اینترنت است ولی این بدان معنا نیست که استارت آپ هایی نداریم که در حوزه مجازی نیستند؛ استارت آپ های دیگر هم داریم اما آنها هم می‌توانند از این بستر (وب و فضای مجازی) برای رشد خود کمک بگیرند و مشخص است زمانی که ارتباط حضوری و فیزیکی حذف شود، حوزه مجازی رشد می‌کند. موضوعی که کرونا به شدت به آن سرعت بخشید.
وی افزود: به همین دلیل امروز اگر افرادی بتوانند در این شرایط این فرآیند را شکل بدهد که استارت آپی را راه‌اندازی کنند که فعالیت کالا یا خدماتی را عرضه کنند، قطعاً موفق خواهند بود. شاید بتوانیم بگوییم که امروز راه برون‌رفت از این بن‌بست اقتصاد فرهنگ برای ما همین بحث استارت آپ ها باشد.
اگر حوزه فرهنگی ما به سمت بهره‌وری از استارت آپ ها نرود یعنی استارت آپ های حوزه خدمات و فرهنگ رشد نکنند و اجازه سرمایه‌گذاری به آنها داده نشود این‌ها مهجور می‌مانند؛ همچنان که تا به امروز به همین شکل بوده و کمتر روی استارت آپ‌های حوزه فرهنگی کارشده است؛ بیشتر استارت آپ های ما در حوزه فنی هستند، اگر استارت آپ ها در حوزه علوم انسانی فرهنگ و خدمات رشد نکند، فرهنگ شکست می‌خورد و مشخص نیست که چه زمانی دوباره می‌تواند، بلند شود.