به گزارش روز شنبه گروه فرهنگی ایرنا، کتاب با پژوهش و دانشگاه پیوند عمیقی دارد، توجه به وضعیت کتاب و کتابخوانی در کشور یکی از مسائل مهمی است که دانشگاهیان به آن توجه ویژه‌ای دارند، علوم انسانی، به طور ویژه این فرصت را فراهم می‌کند که در حوزه کتاب در جامعه، پژوهش‌هایی صورت بگیرد. نگاهی به نظرات پژوهشگران، دانشگاهیان و دائره المعارف نویسان درباره هفته کتاب که دیروز به پایان رسید، داشته باشید.
چکیده تجربه انسانی، در کتاب نهفته است
سید کاظم موسوی بجنوردی، رییس دائره المعارف بزرگ اسلامی بیان کرد: اهمیت کتاب و کتابخوانی در این است که ما با کلمه فکر می‌کنیم و اگر کلمه نباشد قادر به تفکر نیستیم. هر کلمه مفهومی کلی است؛ در طول تاریخ بعد از ده‌ها هزار سال تجربه زیسته انسان شکل می‌گیرد. پس اساسا کلمه و کلام از قداست خاصی برخوردار است و ما تمام داشته‌هایمان را به‌صورت کلمه درآورده و می‌نویسیم.
او در ادامه، به عوامل مختلف کاهش فرهنگ مطالعه اشاره کرد: مهمترین عامل، مسائل معیشتی است. وقتی مردم در تنگنا باشند، مسئله مطالعه در اولویت بعدی آن‌ها قرار می‌گیرد و همه در فکر تأمین معاش هستند. دیگر موضوع، ارتباطات است. اگر ارتباطات ما محدود و محصور باشد مطالعه ما نیز کم می‌شود و آزادی برای انتخاب سوژه‌های مختلف از بین می‌رود.
رئیس مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی به بیان راهکارهایی برای افزایش مطالعه در جامعه پرداخت و گفت: باید فرهنگ کتاب و کتابخوانی تبلیغ شود تا اشاعه پیدا کند. همچنین باید جوانان را به این فهم برسانیم که اگر می‌خواهند، از خمودگی درآیند، عضو مفیدی در جامعه باشند و نگاه‌شان وسعت یابد، باید بخوانند و بخوانند. زیرا چکیده تجربه انسانی است که در کتاب نهفته است و می‌تواند ما را به توسعه برساند.
وی در ادامه بیان کرد: حتی این کتاب است که فضای ذهنی انسان را باز می‌کند؛ با مطالعه، بهتر می‌توان معاشرت و رفتار اجتماعی خود را با دیگران تنظیم کرد. در نتیجه فکر می‌کنم اکنون جوانان بیش از هر زمان دیگری نیازمند مطالعه هستند. ناگفته نماند، هر چه فضا بازتر بوده و تنوع در کتاب‌هایی که پدید می‌آید، بیشتر باشد، جوانان به مطالعه علاقه‌مندتر می‌شوند.
رییس دائره المعارف بزرگ اسلامی، با بیان این که کتب مرجع و دانشنامه‌ها از جمله کتاب‌هایی هستند که می‌تواند فرهنگ را تعمیق بخشد و حتی در گسترش فرهنگ مطالعه اثرگذار باشد عنوان کرد: ما که دانشنامه‌نویس هستیم، دانشنامه‌ها را حافظ فرهنگ ملی می‌دانیم؛ یکی از وظایف همه دایرةالمعارف‌ها این است که دانش‌های مختلف و مفاهیم گسترده را در میان مردم رواج دهند و در واقع به مثابه شناسنامه‌ای برای فرهنگ مردم هستند.
موسوی بجنوردی در پایان درباره کتابخوانی در قرنطینه گفت: حالا که به اجبار در خانه هستیم، پیشنهادم این است بیشتر مطالعه کنیم و کاش مردمِ ما، فولکلور بخوانند. فرهنگ فولکلوریک سرزمین ما، دنیای وسیعی بوده و حامل بار فرهنگیِ بزرگی است. ما از طریق فولکلور به فرهنگ و هویت ملی و ساختار ارزشی یک ملت پی می‌بریم.
کنش خواندن موجب تکثیر خرد و خردمندی در جوامع می‌شود
حمیدرضا شعیری، نشانه‌شناس، معناشناس، کارگردان تئاتر، منتقد ادبی و هنری و استاد تمام گروه زبان فرانسه دانشگاه تربیت مدرس، گفت: من فکر می‌کنم خواندن مساله ای است که جوامع بشری همواره در طول قرن ها با آن سروکار داشتند؛ خواندن یک کنش و یک امر تعاملی است که ما با جهان پیرامون برقرار می‌کنیم؛ خواندن یک عمل است و هر چه این کنش و عمل در جوامع بهتر و سرحال‌تر پیش برود آن جوامع فرهنگی تر و جوامعی مبتنی بر خرد هستند. کنش خواندن موجب تکثیر خرد و خردمندی در جوامع می‌شود و جوامعی که این خردمندی را دارند میزان اشتباه و خطا در آن‌ها کاهش پیدا می‌کند.
او با اشاره به این که امروزه در امر کتاب خواندن با بحران جدی روبه رو هستیم عنوان کرد: عمل کتاب خواندن در رقابت با فضاها یا انواع خوانش ها قرار گرفته است که از آن تحت عنوان کلی خوانش های مجازی یاد می‌کنیم. کتابخوانی محدود شده است اما نمی خواهم بگویم این کنش از بین رفته است و ناامیدانه به آن نگاه نمی‌کنم.
وی افزود: همیشه در این زمینه فراز و نشیب هایی وجود داشته است و من فکر می‌کنم کتابخوانی و امر خواندن همانند بسیاری از مباحث و مسائل دیگر تحت سایه شرایط اجتماعی و اقتصادی قرار می‌گیرد و دچار بحران می‌شود. یعنی اولین چیزی که ما انسان ها در شرایط بحرانی کنار می‌گذاریم یا از سبد مخارجمان حذف می‌کنیم کارها و فعالیت‌های فرهنگی است.
این نویسنده در ادامه اظهار کرد: یعنی به محض این که دچار بحران اقتصادی می‌شویم اولین چیزی که کنار گذاشته می‌شود فرهنگ و کنش فرهنگی است؛ منظور از این کنش فرهنگی به نمایشگاه رفتن، خرید کتاب و آثار هنری، تئاتر و سینما رفتن وغیره است؛ پس آثار سوء و صدمات اقتصادی و اجتماعی بر فرهنگ را نمی‌توان نادیده گرفت و کتابخوانی نیز از این آثار در امان نیست.
شعیری با اشاره به این که در رقابت با فضای مجازی عمل کتابخوانی گاهی صحنه را می‌بازد، گفت: از این رو که دسترسی به این فضا سریع بوده و متن ها کوتاه تر هستند و امکان انتخاب با کلیدواژه ها بسیار سریع تر است. همچنین شرایط گفت وگو نیز با سرعت ایجاد می‌شود، یعنی شما متنی را می‌خوانید و با نویسنده آن متن گفت و گو می کنید. این بحران تنها متوجه جامعه ما نیست و همه جوامع با آن روبه رو هستند و هر جامعه ای سعی می‌کند با توجه به شرایط خود راهکارهایی را پیدا کند.
او با بیان این که کتابخوانی در جامعه ما تبدیل به یک کنش ضروری نشده است، عنوان کرد: یعنی عمل کتابخوانی بیشتر بعد روشنفکری داشته و متاسفانه این ژست روشنفکری هیچگاه قطع نشده و همواره ادامه پیدا کرده است به همین دلیل فرهنگ کتابخوانی تعمیم پیدا نکرده است. به عنوان نمونه وقتی در فرانسه دانشجو بودم هنگامی که سوار مترو یا اتوبوس می‌شدم می دیدم هر شهروندی که سوار می‌شود کتاب، مجله یا روزنامه در دست می‌گیرد و شروع به خواندن می‌کند. از این رو به نظر من فرهنگ کتابخوانی تنها مخصوص خانه، تخت خواب و پشت میز نیست. این کتابخوانی فرهنگی عمومی است که تبدیل به یک هویت ملی شده است.
این استاد دانشگاه همچنین بیان کرد: یکی از اشتباهات ما نیز این بود که برخی آثار را تنها به این دلیل که منتشر شوند، چاپ کرده و به طور سازمانی آن را توزیع کردیم؛ این امر آسیب زیادی به همراه دارد. کتاب باید با توجه به علاقه، سلیقه، هویت فردی، منش‌ها و تمایلات فردی خریداری شود. در برخی موارد نیز از کتاب به عنوان کالای لوکس بهره گرفتیم و درواقع نوعی جنبه نمایشی به آن دادیم.
وی در ادامه با اشاره به این که برگزاری طرح‌های توزیع یارانه کتاب از طریق کتابفروشی‌ها (طرح‌های فصلی فروش کتاب) برای معرفی، نشر و کمک به مخاطبان کتاب یک فرصت محسوب می‌شود، گفت: در این شرایط مخاطب با قیمت کمتری به کتاب دسترسی پیدا می کنند. نکته این است که این طرح‌ها برای ترویج کتابخوانی مسکن هستند و داروی موثر همیشگی و با دوام نیستند؛ در دوره ای کمک می‌کنند تعداد بیشتری از افراد برای دیدن، خریدن و تهیه کتاب رجوع کنند.
وی افزود: برای این که کتابخوانی تبدیل به فرهنگ شود و ما به طور واقعی افراد کتابخوان داشته باشیم نیز به یک راهکار و برنامه‌ریزی فرهنگی از جانب مسئولان و تمام کسانی که در حوزه فرهنگ نقش دارند نیازمند هستیم؛ در واقع کنشگران فرهنگی باید وارد این حوزه شده و در این رابطه فعال عمل کنند تا مشکل را بیابیم و در پی برطرف کردن آن باشیم.
این منتقد هنری درباره راه هایی برای ترغیب و تشویق مردم برای مطالعه کتاب اظهار کرد: ما باید مشکل را ریشه ای حل کنیم. در فوتبال به این نتیجه رسیدیم که اگر می‌خواهیم فوتبالیست خوب داشته باشیم باید روی نوجوانان سرمایه‌گذاری کرد؛ در حوزه کتابخوانی باید از مدارس شروع کنیم، مدارسمان را تکنیکی و فنی کرده و آموزشمان را محدود کردیم به دنبال کردن یک هدف بسیار مشخص، خانواده ها و دانش‌آموزان را ترغیب کردیم به پیگیری یک هدف بسیار مشخص و این که فرزند شما باید به مرحله‌ای برسد که بتواند در تیزهوشان قبول شود یا در رقابت‌های المپیکی، کنکور و غیره موفق شود.
او در ادامه بیان کرد: بنده با این موارد مخالف نیستم ولی این‌ها روح خلاق و جاذبه اصلی به سمت انتخاب را از بین می‌برد. ما درواقع به جای این که به بچه ها بیاموزیم و تنها برای آن ها راهنما باشیم و اجازه انتخاب به آن ها بدهیم برایشان نسخه می پیچیم و راه موفقیت را برای آن ها تعیین می‌کنیم؛ با این شیوه تفکر که در آن انتخاب خلاق و آزادی عمل وجود ندارد و یک نگرش، میل و گرایش به محتوا یا کیفیت چیزهایی که با آن مواجه می‌شویم وجود ندارد نمی‌توان جامعه‌ای را متصور شد که در آن کتابخوانی به امری فرهنگی بدل شود.
شعیری در پایان گفت: اگر بخواهیم یک جامعه ای کتابخوان داشته باشیم و بحران کتابخوانی را حل کنیم باید از کودکان و مدارس شروع کرده و به دبیرستان ها برسیم؛ این تفکری که درباره دانش‌آموزان و فرزندان خود داریم مبنی بر این که آن‌ها را رقیب یکدیگر در حوزه آزمون‌ها بدانیم صحیح نیست و باید جامعه را از این تفکر آزمونی نجات دهیم و بگذاریم ذهن ها خلاقانه در مسیر رشد قرار بگیرند و تبدیل به کنشگران خلاق شوند و براساس ذوق، استعداد و آگاهی به سمت انتخاب بروند؛ یعنی بتوانند آگاهانه انتخاب کنند نه این که ما برای آن ها تصمیم بگیریم و برنامه موفقیت را در مسیری مشخص به آن‌ها بدهیم.
فرهنگ کتابخوانی باید در رسانه‌های رسمی و غیر رسمی تبلیغ و ترویج شود
محمدسعید ذکایی، استاد جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، با اشاره به اهمیت کتاب و کتابخوانی، گفت: در دنیایی که مشکلات و رنج ها فراگیرتر شده است ، کتاب می تواند دریچه ای باشد برای جامعه و به عواطف بشری هر جامعه ای تعادل بدهد. اندیشه ها را پالایش کند و خشونت و تنفر و کینه را از دنیای ما دورتر کند و فرصتی برای عمیق تر شدن در ارزش های انسانی بدهد.
وی افزود: در زمینه کاربردی نیز نقش کتاب باید به گونه ای باشد که در خدمت رفاه، عدالت جامعه باشد و فضایی برای توسعه جامعه فراهم کند و موجب ترویج کتاب و کتابخوانی شود.
عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در مورد اهمیت هفته کتاب، گفت: هفته کتاب جنبه ای نمادین برای توجه به اهمیت و جایگاه کتاب دارد. این مناسبت به نحوی یادآوری و تکریم برای کتاب و فراخوانی برای اهالی کتاب است.
ذکایی، اظهارداشت: هفته کتاب می تواند موجب حفظ پیوند ما با کتاب این مونس همیشگی، تاریخی و جاودان شود.
این استاد جامعه شناسی، تصریح کرد: هفته کتاب می تواند بهانه ای باشد برای ترویج کتاب و کتابخوانی و ایجاد برخی فرصت ها که به حوزه کتاب کمک می کند. که در این زمینه می توان به فرصت ها و فعالیت هایی همانند افزایش و تسهیل دسترسی به کتاب با تخفیف و معرفی آثار فاخر و ارزشمند، شرح و نقد این آثار اشاره کرد.
وی افزود: در این موقعیت که کتاب کمی گران شده و سختی ها و دشواری هایی در خرید کتاب وجود دارد و دانشجویان و دانش آموزان مقداری فضای مجازی را جایگزین کتابخوانی کرده‌اند، ضرورت دارد تهمیداتی به صورت نهادینه برای افزایش دسترسی به کتاب انجام شود.
وی با بیان این که نویسنده انگیزه و اشتیاق خود را با مخاطب و خواننده کتاب به دست می آورد، گفت: در حوزه کتاب یک چرخه وابسته به هم داریم از نویسنده تا مخاطب و در این زمینه سیستم تقاضا نقش بسیار مهم و اثرگذاری دارد. تقاضا می‌تواند علاوه بر تعیین میزان تیراژ یک کتاب، یک تولید خوب، فرصتی برای نقد و ارزیابی و مواجهه منصفانه و انتقادی را فراهم کند و به جامعه پویایی بدهد.
ذکایی با بیان این مطلب که یکی از دلایل پایین آمدن تیراژ کتاب برآمده از جایگزینی دیگر ارزش ها به جای ارزش کتاب است، گفت: گاهی حتی ما لازم است برای حفظ ارزش و جایگاه کتاب، به تظاهر کتاب بخریم و هدیه بدهیم تا بازار کتاب از این راکدی تاحدی خارج شود.
این استاد جامعه شناسی، تصریح کرد: فرهنگ کتابخوانی باید در رسانه های رسمی و غیر رسمی تبلیغ و ترویج شود و با ایجاد یک همگرایی رسانه های مکتوب در کنار دیجیتال قابلیت عرضه و مصرف داشته باشند. همه این چرخه در کنار هم می تواند نقش آفرین باشد و به بازار کتاب و فرهنگ مطالعه و کتابخوانی کمک کند و صنعت نشر را سرپا نگه دارد.
هفته کتاب موجب می شود مردم به خواندن کتاب بیشتر توجه کنند
داریوش مطلبی، معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، اظهار داشت: جشنواره ها و رویدادهای فرهنگی در همه دنیا یکی از مهمترین برنامه های دولت ها و سازمان های مردم نهاد است تا به وسیله آن توجه مردم را به حوزه خاصی جلب کنند. از این نگاه، هفته کتاب نیز نقش بسیار مهم و فعالی در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی، اطلاع رسانی و جلب توجه مردم به موضوع کتاب دارد.
معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، گفت: هفته کتاب که ۲۸ سال از عمر برگزاری آن می گذرد، یکی از مهمترین رویدادها در کنار نمایشگاه بین المللی کتاب تهران است که موضوع کتاب و کتابخوانی را در کانون توجه قرار می دهد.
وی افزود: سازمان ها و ارگان های مختلف کشور هم در طول این هفته تلاش می کنند با اجرای برنامه ها و فعالیت هایی بر اهمیت کتاب و کتابخوانی تاکید کنند و به صنعت نشر و فروش کتاب رونق ببخشند.
مطلبی تصریح کرد: همچنین صاحب نظران، پدیدآورندگان کتاب و نیز ناشران در این هفته به گفت و گو می نشینند و دیدگاه های خود را به اشتراک می گذراند و با یکدیگر تعامل می کنند.
وی با بیان این که هفته کتاب موجب می شود مردم به خواندن کتاب بیشتر توجه کنند، گفت: برنامه ها و نشست های هفته کتاب، فرصت مغتنمی است تا ناشران و فعالان این حوزه به بازاندیشی برنامه ها و سیاستگذاری خود بپردازند و شاهد رونق بیشتر بازار کتاب باشیم.
مطلبی گفت: همه فعالان در حوزه کتاب، نقش تاثیرگذاری دارند و اگر فقط ناشران به صورت مستقل تلاش کنند، نتیجه مطلوبی نخواهد داشت و بدون تلاش دیگران، صنعت نشر شاهد تحول نخواهد بود.
وی ادامه داد: همه فعالان از پدیدآورنده تا عرضه و مصرف کننده آثار، می توانند تحول و حرکتی در حوزه نشر ایجاد کنند.
این استاد دانشگاه، ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی را مهمترین هدف هفته کتاب، دانست و اظهار داشت: این هدف از طریق آگاهی رسانی و طرح ایده هایی در حوزه نشر صورت می گیرد و در این بین، رسانه های جمعی و مطبوعات به ویژه خبرگزاری نقش بسیار مهمی دارند. نقش خبرگزاری ها با توجه به اقبال بیشتری که از سوی مخاطبان دارند و دارای امکانات چندرسانه ای هستند، نقش بسیار پراهمیت تری دارند.
وی افزود: آنچه که در هفته کتاب انجام می شود از جمله برنامه ها و نشست ها و رویدادهای این هفته ضروری است توسط رسانه ها منتشر و در اختیار عموم قرار بگیرد تا مردم متوجه ارزشمندی کتاب شوند.
مطلبی گفت: ناشران و فروشندگان کتاب هم باید سعی کنند در هفته کتاب با بهره گیری از روش هایی کمک کنند، دسترسی مردم به کتاب و محتوای آن بیشتر شود.
هیچ چیز نمی‌تواند جای کتاب و کتابخوانی را پر کند
محمد علی رمضانی فرانی، استاد دانشگاه امام حسین (ع)، با اشاره به اهمیت هفته کتاب، بیان کرد: زیربنای رشد، ترقی، تکامل و توسعه، مبتنی بر دانایی است و دانایی مبتنی بر آموختن است، کتاب یکی از مهمترین ابزارهای انتقال و ثبت دانش است.
او افزود: با همه ابزارهایی که به وجود آمده است هیچ چیز نمی‌تواند جای کتاب و کتابخوانی را پر کند؛ کتاب میراث مکتوب تاریخ بشری است. میزان افزایش مطالعه موجب افزایش دانایی و در نتیجه خلق آثار بیشتر می شود.
وی ادامه داد: البته ابزارهای نوین به حوزه کتاب و نشر کمک هایی هم کرده است و امروزه امکان استفاده از کتاب های صوتی و الکترونیک را داریم. اما کتاب های کاغذی و چاپی ویژگی ها و جایگاه خاص خود را دارند.
رمضانی تصریح کرد: مطالعه کتاب در تفکر اسلامی و قرآنی نیز جایگاه ویژه ای دارد. در روایات ائمه معصومین هم احادیثی درباره کتاب و مطالعه آن داریم که بر اهمیت کتاب تاکید شده است.
وی گفت: برگزاری هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، اقدامی خوب و پسندیده است و می تواند برکاتی برای حوزه کتاب داشته باشد. لازم است در حوزه کتاب و کتابخوانی اقدامات بیشتری داشته باشیم تا خانواده ها با کتاب های رده های سنی مختلف بیشتر آشنا شده و به مطالعه کتاب تشویق و ترغیب شوند.
استاد دانشگاه امام حسین (ع)، اظهارداشت: توجه رسانه ها به رویدادهای حوزه کتاب همانند هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران و جایزه کتاب سال همانند جشنواره های مختلف هنری فجر نیست و این غصه برانگیز است. کتاب مادر آثار سینمایی و نمایشی است و رسانه ها نباید آن را نادیده بگیرند. به کتاب نیز باید به همان اندازه توجه شود که به فیلم و تئاتر توجه می شود.
وی افزود: همانطور که با برگزیده های جشنواره های هنری مصاحبه های متعدد می شود، لازم است با برگزیده های جایزه کتاب سال نیز مصاحبه شود و به جامعه معرفی شوند. چنین اقداماتی می تواند به ترویج و تشویق مردم به کتابخوانی کمک کنند.
رمضانی فرانی در پایان گفت: در این زمینه رسانه ها به ویژه سازمان صدا و سیما بسیار می تواند نقش آفرین باشد. در کنار رسانه ها که نقش اساسی در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دارند، باید به نقش خانواده ها در این زمینه نیز توجه شود.
هفته کتاب در یک نگاه
۲۴ آبان ماه در تقویم رسمی کشوردر سال ۷۲ شمسی به عنوان روز کتاب و کتابخوانی تعیین شد. در سال‌های گذشته هفته پایانی آبان ماه، هفته کتاب نامگذاری شد.
نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی ماه سال ۱۳۷۲ با پیام مقام معظم رهبری، برگزار شد.
همزمان با هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی همراه با نشست های مختلف و... با موضوعات چاپ و نشرِ و کتاب و ترویج کتابخوانی با هدف افزایش میزان سرانه مطالعه برگزار می‌شود.
براین اساس با مجموعه سیاستگذاری و برنامه ریزی های انجام گرفته سعی شده تا ترویج فرهنگ مطالعه به خصوص بین نوجوانان، هدف و محور اصلی این برنامه‌ها باشد از این رو بزرگداشت روز کتاب، کتابدار و کتابخوانی همه ساله در این ایام با شکوه هرچه تمام تر از سوی اهالی قلم، فرهیختگان، مسئولان و فعالان فرهنگی، اساتید، دانشگاهیان، دانشجویان، دانش آموزان، اصحاب نشر و چاپ و کتاب و... برگزار می شود.
امسال نیز همزمان با بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار دانایی؛ مانایی این رویداد بزرگ فرهنگی از شنبه ۲۴ آبان تا۳۰ آبان ماه جاری در سراسر کشور و بیشتر با محوریت فضای مجازی بواسطه شیوع ویروس کرونا برگزار شد.