به گزارش ایرنا، معماری تربت‌حیدریه در قدیم از یک سبک درونگرا، محتاط اندیش با رعایت حریم شخصی، تامین امنیت و به طور کلی ساختن خانه با کلی راز و رمزها و مخفی کاری‌ها، همراه بود که تنها اعضای خانه از محتویات درونی آن باخبر بودند.
هر چند و به طور مشخص هیچ پژوهشگری در این خطه دلیل علاقه به چنین سبک معماری را، مشخص نکرده است اما بر اساس شنیده ها و آنچه در کتب آمده است می‌توان از فقدان دولت مرکزی قوی و نیز نبود امنیت در ایران قدیم، به عنوان مهمترین دلایل انتخاب چنین معماری یاد کرد.
برونگرایی یا شفافیت در معماری نیز همچون دیگر نقاط ایران در تربت‌حیدریه از دهه ۷۰ خورشیدی آغاز شد که اکنون به تدریج این سبک معماری در حال گسترش و جایگزینی بر روی خرابه‌های معماری درونگرا است.
اما نابودی معماری درونگرا در تربت‌حیدریه از این حیث جای تامل دارد که به اعتقاد بسیاری از مدیران حوزه فرهنگی و معماری، مردم عصر جدید سبک معماری را از بسیاری باورهای اعتقادی و تاریخی خود جدا کرده و بر روی آن‌ها معماری بی‌هویت را جایگزین ساختند.
اما یک نکته را نباید از نظر دور داشت و آن این‌که شاید تاثیرپذیری از تحولات فرهنگی جهان، زمینه تغییر سبک زندگی در ایران را موجب شده و لذا امروز شهروندان از تغییر در معماری نیز استقبال می‌کنند.
اهمیت این ادعا زمانی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم امروزه کمتر شهروندی را می‌توان یافت هنگام ساخت یا خرید منزل به موضوعاتی چون زیبایی نمای بیرونی و درونی، وجود پنجره یا نورگیرهای بزرگ توجه نکند و اتفاقا آن گروهی که بر وجود دالان، کلون در، هشتی، صندوق‌خانه، لانه مرغ گوشه حیاط و لانه کبوتر زیر شیروانی و حتی وجود شیروانی تاکید داشته باشند، بسیار انگشت شمار هستند.
معماری سنتی، هویت بخش شهر است
در پیوند با این مباحث، رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، خانه های قدیمی این خطه را در هویت بخشی به شهر مفید دانست و گفت: خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهر هستند.
علی محمدی افزود: در گوشه و کنار شهر، فضاهایی وجود دارند که از سردر ورودی آن‌ها گرفته تا ستون و ایوان و تاقی‌های‌شان، همه و همه از لحظه‌های سپری شده بر مالکان آن حکایت‌های شنیدنی دارد که برای دانستن آن‌ها باید به سراغ‌شان رفت و سراپا چشم و گوش شد.
وی همچنین گفت: در گذشته سبک زندگی مردم بر تمام جوانب زیستی‌شان تأثیر می‌گذاشت، مانند معماری و خانه‌سازی که در آن حریم‌ها رعایت می‌شد و اهل خانه آرامشی داشتند که در خانه‌های امروز اثری از آن نیست.
محمدی اظهار کرد: خانه‌های قدیمی تربت‌حیدریه با درهای رنگارنگ با تزئینات گل و گیاه روی آن‌ها و با کلون‌های مجزا برای مردها و زن‌ها و سردرهای آجرکاری اجزایی هستند که مشخصه یک خانه با معماری ایرانی را تداعی می‌کنند.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه در ادامه گفت: در قدیم خانه برای مردم تربت‌حیدریه مطابق با آداب، رسوم، فرهنگ و نوع زندگی روزمره ساخته می‌شد و لذا خصوصیت‌ها و عناصری در آن لحاظ می‌شد که به خانه روح می‌بخشید، آرامش می‌داد و اهالی خانه در آن آسایش و شادابی داشتند.
محمدی افزود: بر همین اساس در این خطه خانه‌ها معماری و نیز ویژگی‌های خاص خود را داشتند مانند این‌که نمای بیرونی خانه‌ها آجری و ساده و تنها بخش دارای تزیین نمای بیرون، سردر خانه بود.
وی با بیان این‌که اوج هنر معماری درون خانه هویدا بود، گفت: حیاط‌ها حدود یک متر از سطح زمین پایین‌تر بود که دلایل گوناگونی مثل بهره‌گیری از تعدیل حرارت زمین، استحکام در مقابل زلزله، بهره‌گیری از خاک زمین برای ساخت و ساز خانه و دسترسی آسان به آب قنات را می‌توان برای آن برشمرد.
این کارشناس باستان‌شناسی همچنین گفت: در خانه های قدیمی تربت‌حیدریه، باور مردم به بایدها و نبایدها و حریم، به خوبی رعایت شده و این موضوع در معماری آن دوران به خوبی نمود داشت.
وی اظهار کرد: کنار در ورودی ۲ سکو با نام پیرنشین وجود داشت که کهن‌سالان هنگام عبور از کوچه می‌توانستند روی آن‌ها نشسته و نفسی تازه کنند.
محمدی افزود: وقتی فردی مقابل در ورودی خانه قرار می‌گرفت، با یک محوطه هشتی شکل مواجه می‌شد که هیچ دیدی به درون حیاط نداشت و این معماری خاص باعث می‌شد غریبه‌ها نتوانند درون منزل را نظاره کنند.
وی گفت: بعد از ورود به منزل، راه دسترسی مهمان به اتاق‌ها تفاوت داشت، یعنی مهمانی که نامحرم قلمداد می‌شد، بدون آنکه وارد حریم خانه شود، از یک راه دسترسی ویژه، به اتاق مهمان یا پنج‌دری وارد می شد و اعضای خانه نیز از یک راه دسترسی دیگر وارد اتاق‌های خودشان می‌شدند و این بدان معنا است که در قدیم رعایت حفظ حریم در خانه‌سازی مورد توجه خاص قرار داشت.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه در ادامه گفت: وضعیت معماری مطبخ یا آشپزخانه نیز به این شکل بود که با توجه به این‌که غریبه‌ها نباید درون آن را می‌دیدند، لذا از یک راه دسترسی دیگر برخوردار بود.
محمدی افزود: اهمیت این سبک معماری زمانی بیشتر مشخص می‌شود که همه بدانند اکنون خانه‌های جدید فاقد روح معماری هستند، معماری که با فرهنگ و اصالت مردم این سرزمین همخوانی ندارد و هرروز بر غلظت غربی شدنش افزوده می‌شود.
وی در ادامه گفت: متاسفانه امروز نه تنها دیگر از پیرنشین خبری نیست، بلکه حتی جای آن را موانعی قرار می‌دهند تا محل توقف رهگذران نباشد و عمدتا با نصب تابلو و یا هشداری تهدیدگونه مقابل منزل خود اعلام می‌کنند که پارک خودرو برابر با پنجری آن خواهد بود.
این پژوهشگر میراث فرهنگی در بخش دیگری گفت: در عهد قاجار مردم برای خانه‌هایشان اهمیت ویژه‌ای قایل و معتقد بودند منزلی که از واژه منزلت می‌آید، جایی برای آسایش جسمی و روحی انسان است و لذا برای زیباسازی آن معماری تدارک دیده بودند.
محمدی افزود: یکی از ویژگی‌های خانه‌های تربت‌حیدریه برخورداری از تزیینات گچ‌بری و آجرکاری بسیار زیبا بود که در هر خانه قجری بنا به وضعیت مالی صاحب منزل، اعمال می‌شد.
وی اظهار کرد: اما امروزه نوع مصالح، ورود خودرو به زندگی مردم و دیگر عوامل، زمینه تغییر در معماری را فراهم آورده و با تغییر شیوه زندگی مردم، معماری خود به خود متحول و البته روابط و مناسبات اجتماعی نیز با تحولات ادوار مختلف، تغییر یافته‌است.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه در ادامه گفت: این‌که چگونه می‌توان در معماری امروزی تغییر ایجاد و فرهنگ گذشته را وارد معماری جدید کرد، باید گفت برخی تغییر رویه‌ها قابل برگشت نیست یعنی دیگر نمی‌توان خانه‌ای ساخت که در آن پارکینگ نباشد چون ماشین نیاز روز جامعه کنونی است.
محمدی افزود: در عین حال می‌توان یکسری رفتارها و شیوه‌های معماری قدیم را در منازل کنونی نیز اجرا و احیا کرد.
وی اظهار کرد: به عنوان نمونه می توان دوباره در زیباسازی محیط درونی از سبک گچ‌بری‌های قدیمی استفاده کرد یا وسط حیاط، حوض آب ساخت و به نوعی تاریخ را وارد منازل کرده و فرهنگ غنی را به خانه‌ها بازگرداند.
وی گفت: چه بخواهیم و چه نخواهیم سبک زندگی در حال تغییر و تحول است اما باید به سمتی حرکت کنیم که فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی نیز از معماری خانه‌هایمان رخت برنبندد.
شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب‌غربی مشهد قرار دارد.