به گزارش گروه فرهنگی ایرنا، مالکیت یا حقوق فکری به حقوقی گفته می‌شود که به صاحبان آن حق بهره‌وری از فعالیت‌های فکری و ابتکاری انسان را می‌دهد و ارزش اقتصادی و قابلیت دادوستد دارد ولی موضوع آن شیء معین مادی نیست. حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی یا هنری یا مالکیت ادبی و هنری معروف به حق مؤلف یا حق تکثیر، حق اختراع، حقوق بر مشتری مانند سرقفلی حق تاجران و صنعتگران نسبت به نام، علائم تجارتی و صنعتی و اسرار تجاری معروف به مالکیت تجارتی و صنعتی از انواع مالکیت‌های فکری است.
اموال فکری از اموال منقول هستند که متضمن خلاقیت (ابتکار) و تخیل هستند و معمولاً به عنوان آفریده‌های فکری شناخته می‌شوند. حق تالیف و تکثیر (کپی رایت)، علائم تجاری، اسرار تجاری و حق اختراع‌ها از اقسام مالکیت فکری هستند.
مقررات مختلفی در ایران در مورد مالکیت فکری وجود دارد. «قانون ثبت علائم و اختراعات» مصوب ۱۳۱۰ و آئین‌نامهٔ اصلاحی آن مصوب ۱۳۳۸ به حق مخترع و مالکیت فکری در حوزهٔ صنعت و تجارت می‌پردازند. یک پیمان بین‌المللی معروف به «اتحادیهٔ پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی و تجارتی و کشاورزی» مصوب ۱۸۸۳، که ایران در سال ۱۳۳۷ به آن ملحق شده، از دیگر اسناد قانونی ایران در این زمینه‌است. در زمینهٔ حق مؤلف و هنرمند نیز قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ و آئین‌نامهٔ اجرائی آن مصوب ۱۳۵۰ در کنار «قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی» مصوب ۱۳۵۲ از منابع قانونی در حقوق ایران در این زمینه‌است.
از نظر جهانی اما جایگاه ایران در خصوص رعایت حقوق مالکیت فکری خوب نیست. نتایج گزارش شاخص بین‌المللی حقوق مالکیت (IPRI) که با بررسی وضعیت ۱۲۹ کشور جهان تهیه شده‌است، نشان می‌دهد، رتبه ایران در تأمین حقوق مالکیت فکری از جایگاه ۱۰۷ در سال ۲۰۱۲ به ۱۰۸ در سال ۲۰۱۵ تنزل یافته‌است.
این رویه معمولا در کشورهای در حالتوسعه به مساله ای عادی تبدیل شده است اما ایران برای نزدیک شدن به سطح جهانی در این زمینه همچنان در حال تلاش است. به همین منظور لایحه حمایت از مالکیت فکری، لایحه‌ای درباره مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط با آن با ۱۱۸ ماده در بخش‌های مختلف مانند تعاریف، حقوق پدیدآورندگان آثار قابل حمایت مانند آثار ادبی، هنری، کتبی، شفاهی، شعر، ترانه، سرود، تئاتر، موسیقی و تجسمی در تیرماه ۹۸ تقدیم مجلس شد این لایحه به انواع حقوق اعم از حقوق مادی شامل تکثیر، انتشار و حقوق معنوی مانند حق افشای عمومی اثر و حق حرمت اثر پرداخته است.
در مهر ۹۸ ماده ۶۶ این لایحه درباره حقوق مادی، ماده ۶۷ آن در رابطه با مدت حمایت، ماده ۷۰ درباره تکثیر ناپایدار، ماده ۱۰۴ درباره ثبت آثار، ماده ۱۰۸ درباره قلمروی اجرای این قانون، ماده ۱۱۷ درباره آیین‌نامه اجرایی قانون و ماده ۱۱۸ نیز درباره حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای در کمیسیون فرهنگی بررسی شد. اما این لایحه همچنان بر زمین مانده است.
سازمان جهانی مالکیت فکری ۲۶ آوریل (۶ اردیبهشت) را از سال ۲۰۰۰ برای توجه بیشتر به این مالکیت فکری روز جهانی مالکیت فکری نام گذاشته است.
حجت الله مرادخانی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به گسترش صنایع خلاق به حوزه رایانه و فناوری‌های پیشرفته، گفت: بازار صنایع خلاق به مجموعه آثار هنر و ادبی و محصولات فرهنگی محدود نیست، بلکه رسانه‌های جدید تا بازی‌های رایانه‌ای را هم شامل می‌شود. بازی‌های رایانه‌ای برنامه نویسی است و با کدهای رایانه‌ای و تصویرسازی گرافیکی تولید می‌شود، اما خلاقیت کدنویس و طراح آن است که باعث می‌شود این بازی در دنیا با استقبال مواجه شود. همچنین نرم‌افزارهای مسیریاب تلفن همراه زیادی به بازار جهانی آمدند، اما فقط یک یا دو نرم افزار به عنوان یک ایده خاص در جهان همه‌گیر شده است که تا یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار ارزش‌گذاری و فروخته شد.
یکی از کلیدواژه‌های مهم در قرن ۲۱ که بسیاری از عرصه‌های دانش، فناوری و توسعه را متاثر ساخته، مفهوم خلاقیت است. امروزه دیگر ارزش خلاقیت تنها به ابداع و خلق آثار جدید محدود نمانده است. در عرصه اقتصاد و صنایع خلاق، ارزش اقتصادی کالاهایی که در این حوزه تولید و عرضه می‌شوند، نه صرفا به واسطه ارزش مواد اولیه به کار رفته در آنها، بلکه برآمده از خلاقیت به کار رفته در آنها است.
خسارت به برندهای ملی هنرصنعت ایران
مرادخانی با اشاره به عدم عضویت ایران در سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) و ثبت برندهای صنایع دستی ایران گفت: اکنون دیگر نمی توانیم خودمان را رتبه اول فرش جهان بدانیم، بلکه پاکستان، افغانستان، چین ترکیه بسیار جدی وارد بازار شده و طرح های ایران را بومی سازی کردند. طرح های فرش ایرانی به راحتی در دنیا کپی می شوند، این موضوع صرفا خسارت مادی و معنوی یک هنرمند نیست، بلکه برند ملی یک هنر صنعت در حال خسران است.
پژوهشگر صنایع خلاق اظهار داشت: ما نه تنها در داخل کشور حقوق مالکیت صاحبان آثار رعایت نمی کنیم، بلکه برای حقوق مالکیت دیگران در سایر کشورها از کتاب و فیلم و نرم افزار و ...احترام قائل نیستیم و آثار آنها را کپی می کنیم. تا زمانی که قوانین را رعایت نکنیم در خارج از مرزهای ایران نمی توانیم ادعا و حقوق خود را پیگیری کنیم.
وی با اشاره به برخی طرح دعاوی حقوقی هنرمندان صنایع دستی برای مالکیت فکری آثار خود در داخل کشور، تصریح کرد: گاهی برای مالکیت فکری یک اثر برجسته هنری و صنایع دستی دو سه نفر مدعی می شوند و کار به دادگاه و شکایت می رسد، اما در نهایت هنرمندی که ذی حق است نه تنها به حقوق مادی و معنوی خود، بلکه به نتیجه مشخصی هم نمی رسد.
یک محصول سفالین را در نظر بگیرید، گلی که از ترکیب آب و خاک رس آماده می‌شود ارزش خاصی ندارد، اما هنر دست و ایده خلاق هنرمند سفالگر است که به یک ظرف سفالین تبدیل و با یک لعاب و طرح خاص گاهی به قیمتی بیش از ۱۰میلیون تومان هم به فروش می رسد. در این محصول نه اجناس و نه فناوری تولید آن خیلی عجیب و گران نیست، بلکه خلاقیت و ایده سفالگر آن را از نظر مادی و معنوی ارزشمند کرده است.
ضمانت اجرایی حقوق مالکیت فکری باید فراهم شود
مرادخانی بیان کرد: یک اثر موسیقیایی هم در حوزه صنایع خلاق قرار دارد؛ ابزار نت موسیقی در اختیار عموم جامعه است، اما یک آهنگساز یا نوازنده با ایده خلاقاته از آن هنرمندانه استفاده می‌کند و قطعه موسیقی را می‌نویسد که دنیا را تحت تاثیر خود قرار می دهد؛ برای حفاظت از حقوق مالکیت مادی و معنوی اثر و صاحب اثر باید علاوه بر قوانین مربوطه، ضمانت اجرایی هم فراهم شود.
پژوهشگر صنایع خلاق با بیان اینکه ارزش یک کتاب صرفا به قیمت کاغذ و هزینه چاپ آن نیست، تصریح کرد: جایگاه و ارزش معنوی و حتی مادی یک کتاب به خلاقیت و دانش و ایده نویسنده آن است که با استفاده از واژه‌ها، یک داستان و رمان و یا یک نظریه علمی را می‌نویسد و در مدتی کوتاه با اقبال مخاطبان عام و خاص، اقتباس فیلمنامه‌نویسان و سینماگران یا توجه مراکز علمی و دانشگاهی قرار می‌گیرد و آن اثر دارای ارزش مادی و معنوی می شود و علاوه بر کسب درآمد و ثروت، حقوقی هم برای صاحب اثر مترتب می کند.
مالکیت فکری باید به گفتمان و فرهنگ عمومی تبدیل شود
مرادخانی با اشاره به ضرورت و اهمیت فرهنگ سازی قانون کپی رایت در لایه های مختلف جامعه، تاکید کرد: اگر در فضای رسانه ای جست‌وجو کنیم، در این حوزه یک کلیدواژه دغدغه مند وجود ندارد. شاید باید روز جهانی مالکیت فکری ۲۶ آوریل (۶ اردیبهشت) فرا برسد تا یک گزارش‌ها و مطالبی در این باره کار شود. رسانه‌های جمعی باید به آموزش و نهادینه کردن فرهنگ رعایت مالکیت فکری به عنوان یک دغدغه اجتماعی،حقوقی و اقتصادی به صورت جدی بپردازند، آنرا گفتمان سازی و فرهنگ سازی کار کنند. رسانه‌ها باید نشان دهند هنرمندان سر این مسایل چه خساراتی مادی و معنوری خیلی کمک می کند، تولید گزارش و محتوای آموزشی و گفتو گو با کارشناسان و حتی صاحبان آثار، به این جریان فرهنگی بسیار کمک خواهد کرد.
پژوهشگر صنایع خلاق با بیان اینکه ظرفیت مزیت رقابتی ایران در بازار جهانی آثار و محصولات فرهنگی و هنری است، اظهار داشت: در بازار و تجارت فناوری فاصله زیادی با جهان داریم، اما در حوزه محصولات فرهنگی و هنری هنوز در رشته‌هایی مطلق حرف اول را می زنیم و اگر هم اینطور نباشد جز چند کشور اصلی هستیم و می توانیم بازار یداشته باشیم.
نبود قوانین مالکیت فکری و ضمانت اجرای آن مانع اصلی توسعه صنایع خلاق
مرادخانی گفت: نبود قوانین مالکیت فکری و تضامین لازم برای اجرایی شدن آن و همچنین ضعف زیرساخت‌های حقوقی از مهمتریت موانع در مسیر توسعه صنایع خلاق در ایران است که باعث دلسردی صاحبان ایده ها و افراد خلاق و نوآوری در این مسیر می شود.با همین پیش فرض ها باید مالکیت فکری شامل همه حقوق مادی و معنوی برای یک هنرمندان، نویسندگان و مولفان را واقعا رعایت کنیم و بستری برای ضمانت اجرای قوانین بوجود بیاوریم. اگر این کار انجام شود مطمئنا سایه نحس وابستگی به بلای اقتصاد تک محصولی از سر کشورمان برداشته می شود، ولی اگر فقط ژست گرفته و حرف بزنیم هیچ فایده‌ای نه برای هنرمندان و صاحبان آثار و نه برای برند ملی در محصولات شناخته شده ایران خواهد داشت.
او با اشاره به ثبت نشان جغرافیایی به عنوان یکی از طرح های مهم WIPO در چندین سال اخیر گفت: در این طرح وقتی یک محصول صنایع دستی یا هنری به نام یک منطقه جغرافیایی به ثبت جهانی می رسد به برندسازی بومی آن حوزه و شهر و منطقه برای آن هنر یا صنعت فرهنگی بسیار کمک می کند و برای آن هنر و هنرمندان در جهان به صورت جدی بازار اقتصادی بوجود می آید و توسعه می یابد. به طور مثال ثبت نشان جغرافیای منبت آباده شیراز به عنوان نشان جغرافیایی، ابعاد مختلف اقتصادی اجتماعی برای مردم منطقه خواهد داشت که با استناد به وجوه مختلف مالکیت فکری، متخصصان این حوزه خیلی بهتر می توانند به آن بپردازند.
پژوهشگر صنایع خلاق تصریح کرد: این قوانین یکی از تضمین های اصلی برای توسعه این صنایع در ایران است بالاخص صنایع دستی و اگر ما کمی جدی به این قضیه بپزدازیم خواهیم دید در نواحی شهری، در شهرها و روستاها بسترهای خوبی برای توسعه اشتغال و تولید ثروت به وجود می آید. در نواحی روستایی و در شهرهای دور از مرکز امکان سرمایه‌گذاری های هنگفت نداریم ولی صنایع بومی که عمده آنخا صنایع دستی هم هست به صورت آموزش سینه به سینه وجود دارد و فقط قوانین آموزشی از این دست با تقویت بازار این حوزه می تواند اشتغال پایدار آنها را تضمین کند و از طرف دیگر مهاجرت آنها به شهرهای بزرگ کم می شود.
حفاظت از مشاغل صنایع دستی ضامن امنیت ملی است
مرادخانی بیان کرد: تولیدکنندگان صنایع دستی حاملان زنده میراث هنری کهن ایران هستند و برای حفاظت از آنها باید تلاش کنیم، با همین قوانین مالکیت می توان امنیت شلغی آن ها را تضمین و بازار تجاری آنها را تقویت کرد. ضریب کیفیت و امید به زندگی آنها را افزایش و از مهاجرت آنها به شهرهای بزرگ و گسترش حاشیه نشینی جلوگیری کرد.
صنایع دستی در بحث های ملی و امنیت داخلی کشور هم تاثیر گذار است؛ روستایی که به علت بیکاری و کم آبی خالی از سکنه شود به هزار و یک دلیل دیگر به کانونی برای حضور اشرار و سوداگران و قاچاقچیان تبدیل می شود؛ حال اگر این روستاها را با مشاغل بومی حفظ کنیم تضمینی برای حفظ امنیت ملی در کشور است.
صنایع خلاق از عرصه‌های مهم تحقق توسعه پایدار است
مرادخانی، خلاقیت را مبنای ارزش اقتصادی کالاها دانست و گفت: در دو دهه اخیر گردش‌های مالی بزرگ در تجارت صنایع خلاق در جهان اتفاق افتاده و با وجود تمام نوسانات اقتصادی دنیا، روند رشد این حوزه مستمر و پیوسته است. طبق آخرین گزارش کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (آنکتاد) بازار حوزه از صنایع خلاق از ۲۰۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ میلادی به رقم ۵۰۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ رسیده و این تجارت با نرخ رشد متوسط بیش از ۷ درصد در این بازه زمانی (۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵) شرایط مطلوبی را محقق ساخته است.
مدرس دانشگاه، صنایع خلاق را یکی از عرصه‌های مهم برای تحقق اهداف توسعه پایدار دانست و افزود: صنایع خلاق حتی در زمان رکود اقتصادی ۲۰۰۹-۲۰۰۸ جهان متوسط رشد اقتصادی خود را همچنان حفظ کرد که نشانگر تاب‌آوری در شرایط بحران‌های اقتصادی و اجتماعی در جهان است و اکنون هم روند رو به رشدی در جهان دارد ؛ در حال حاضر کشورهای دارای اقتصاد در حال توسعه و همچنین توسعه یافته به طور جدی به این حوزه ورود کرده و سرمایه‌گذاری می‌کنند و برای محصولات صنایع خلاق گروه‌بندی کلی در جهان انجام شده و مراجع مختلفی مانند یونسکو و آنکتاد به این موضوع می‌پردازند.
پژوهشگر صنایع خلاق تصریح کرد: بسیاری از کشورهای جهان برنامه و سندهای توسعه‌ای متعددی در این زمینه تدوین کرده و سرمایه‌گذاری فراوانی هم انجام داده‌اند؛ این صنایع در کنار ارزش افزوده اقتصادی و سبز بودن، قابلیت‌های زیادی را مهیا می کنند تا زنجیره خلاقیت و ابداع بشری روند رشد و حرکت پیوسته‌ای داشته باشد و شرایط پایداری برای اشتغال و رشد اقتصادی مناطق کمتر توسعه‌یافته دنیا مهیا شود.