بنابر تجربیات خبرنگار آموزش و دانشگاه ایرنا، بحث‌های مربوط به فرآیند هدایت تحصیلی دانش آموزان پایه نهم تقریبا از اواسط اردیبهشت ماه مورد توجه قرار می‌گیرد، چراکه نقش و اهمیت زیادی در زندگی آینده و به نوعی سرنوشت نوجوانان و جوانان دارد.
هدایت تحصیلی برای انتخاب رشته دانش آموزان در دوره متوسطه دوم به معنای راهنمایی و مشخص کردن یک مسیر برای ادامه تحصیل در رشته های مختلف است تا بر اساس آن دانش آموزان بتوانند به صورت آگاهانه شاخه و رشته تحصیلی خود را انتخاب کنند.
هدف اصلی فرآیند تحصیلی رساندن دانش آموزان به سطحی از تمایزیافتگی است که خود به صورت کاملا آگاهانه و با توجه به استعدادها، توانایی ها و رغبت های آنها صورت می گیرد تا تصمیم گیری نهایی در تعاملی سه جانبه میان افراد، خانواده و مشاور صورت گیرد.
کارشناسان آموزشی معتقدند فرآیند آگاهانه هدایت تحصیلی از گرایش افراد به سمت مدرک گرایی و تحصیلات صرف دانشگاهی می کاهد تا افرادی با استعدادی مخصوص وارد محیط کسب
نمون‌برگ هدایت تحصیلی هم زمان با اعلام نتایج امتحانات ماه های خرداد و شهریور، برای همه دانش آموزان صادر می شود و پس از تایید مسئول ثبت نمرات، مشاور و مدیر مدرسه تا نیمه تیرماه همان سال برای قبولی‌های خرداد و همزمان با اعلام نتایج شهریورماه برای قبولی‌های شهریور در اختیار دانش آموز قرار می گیرد.
دانش آموزان در شاخه نظری به انتخاب رشته تحصیلی و در شاخه‌های فنی و حرفه ای و کاردانش به گروه تحصیلی هدایت می شوند. تعیین رشته در شاخه‌های فنی و حرفه ای و کار دانش بر اساس شیوه نامه ای است که وزارت آموزش و پرورش تهیه و ابلاغ می کند.
شیوه اجرای این طرح به گونه ای است که نمرات هر دو نوبت اول و دوم در پایه های هفتم، هشتم و نهم ملاک قرار داده می شود که طبق ضوابط موجود در آن، نوبت اول ضریب یک و نوبت دوم ضریب دو دارد و مجموع این ضرایب، ۳۵ درصد از کل فرآیند هدایت تحصیلی را در بر می گیرد.
۱۰ درصد از این ضرایب مربوط به نظر و علاقه دانش آموز، ۱۵ درصد استعداد و ۱۵ درصد آزمون‌های رغبتی، ۱۰ درصد نظر معلمان دوره متوسطه اول، پنج امتیاز خانواده و ۱۰ امتیاز هم مشاور مدرسه است.
از سوی دیگر در این فرآیند، در هر منطقه و شهرستانی که اطلاعات دانش آموزان در سامانه سناد تکمیل شود، پس از تایید رییس منطقه، فرم های هدایت تحصیلی صادر می شود و برای ثبت نام و انتخاب رشته در پایه دهم در اختیار دانش آموزان قرار می گیرد.
در واقع در فرآیند هدایت تحصیلی با ارائه خدمات راهنمایی و مشاوره به دانش آموزان کمک می شود تا براساس استعداد و علاقه شخصی اولویت‌های ادامه تحصیل آنها در شاخه و رشته‌های تحصیلی مشخص شود.
عملکرد تحصیلی دانش آموزان در فرآیند هدایت تحصیلی ۳۵ امتیاز دارد، یعنی کسب حداقل میانگین دروس تخصصی پایه های هفتم و هشتم و همچنین تمامی نمرات دوره متوسطه اول با ضرایب اختصاصی هریک در زمینه و رشته‌های تحصیلی براساس نمرات پایان ترم خرداد ماه اهمیت بسیاری در این فرآیند دارد.
همچنین دانش آموزان برای انتخاب رشته‌های نظری، فنی و حرفه‌ای و کاردانش باید حد نصاب میانگین سه ساله در برخی دروس را کسب کنند، بطور مثال برای انتخاب رشته ادبیات و علوم انسانی حد نصاب میانگین سه ساله درس زبان و ادبیات فارسی باید حداقل ۱۴، تعلیمات اجتماعی ۱۳ و زبان عربی نمره ۱۲ را کسب کنند.
دانش آموزان برای انتخاب رشته علوم و معارف اسلامی باید حد نصاب میانگین سه ساله در دروس تخصصی معارف اسلامی ۱۴، زبان عربی نمره ۱۴ و زبان و ادبیات فارسی نمره ۱۴ را کسب کنند.
همچنین دانش آموزان برای انتخاب رشته ریاضی در درس تخصصی ریاضی حداقل نمره ۱۴ و در درس علوم تجربی نمره ۱۳ را به عنوان حد نصاب میانگین سه ساله کسب کنند. انتخاب رشته تجربی نیز نیازمند کسب حد نصاب میانگین سه ساله نمره ۱۳ در درس ریاضی و نمره ۱۴در درس علوم تجربی است.
دانش آموزان علاوه بر رشته‌های نظری می توانند در چهار شاخه صنعت، هنر، کشاورزی و خدمات فنی و حرفه‌ای و کاردانش نیز رشته مورد نظر خود را انتخاب کنند که حد نصاب نمرات میانگین سه سال دروس تخصصی رشته‌های فنی و حرفه‌ای در جدول زیر عنوان شده است.
همچنین حد نصاب نمرات میانگین سه سال دروس تخصصی در رشته‌های کاردانش نیز به شرح زیر است.