آیا تاکنون به معنی تنوع زیستی فکر کرده اید؟ و اینکه چه اهمیتی برای انسان ها دارد؟ تنوع زیستی در ساده‌ترین تعریف به سطوح مختلف زندگی بر روی زمین، همچنین به گوناگونی زیستی آن اشاره دارد و از سه مفهوم مرتبط، تنوع ژنی، تنوع گونه و تنوع زیست بوم (اکوسیستم) تشکیل شده است که تمام اینها برای ادامه حیات بر روی کره زمین زنجیروار به هم متصل هستند.
امروزه بر روی کره زمین حدود دو میلیون گونه موجود زنده شناسایی و نامگذاری شده‌اند که دانشمندان حدس می‌زنند که این رقم تا حدود ۱۰ میلیون قابل افزایش باشد، البته نحوه زندگی انسان حیات این گونه ها را با خطر بزرگی به نام انقراض مواجه کرده است.
در واقع انسان با شکار بی رویه و غیرقانونی، تخریب زیستگاه و اثرات منفی که تغییرات اقلیمی را رقم زده است، زمان زندگی را برای برخی گونه ها کوتاه تر از حد طبیعی کرده و خطر جدی را برای سایر جانداران ایجاد کرده است، این روندی است که از سال های دور آغاز شده و همچنان ادامه دارد.
این شتاب باعث شده تا گونه های جانوری زیادی منقرض شوند، بر اساس آمار محققان مرکز علمی SLNSC در آمریکا، زندگی انسان پیامدهای غیرقابل جبرانی را بر محیط زیست دارد و معمولا موجب تغییر و نابودی زیستگاه‌ها می‌شود، به دلیل رشد سریع جمعیت انسانی، اکنون حیوانات هزار برابر سریع‌تر از آنچه در ۶۵ میلیون سال گذشته رخ می‌داد، در حال ناپدید شدن هستند. محققان پیش‌بینی می‌کنند در قرن حاضر ، روزانه ۱۰۰ گونه مختلف در زمین منقرض می‌شوند.
بر اساس آمار دیگری که در سال ۲۰۰۷ میلادی در گزارش برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد منتشر شد، روزانه ۱۵۰ گونه بر اثر فعالیت‌های انسانی در زمین منقرض می‌شوند.
صندوق جهانی طبیعت (WWF) نرخ انقراض گونه‌ها را سالانه معادل ۰.۰۱ تا ۰.۱ درصد تخمین زده است. اگر دست پایین این آمار یعنی ۰.۰۱ درصد رقمی واقعی باشد، به آن معنا خواهد بود که به عنوان مثال از مجموع تقریبی ۲ میلیون گونه مختلفی که بر روی کره زمین زیست می‌کنند، هر ساله بین ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ گونه برای همیشه منقرض و از صفحه روزگار محو می‌شوند. این آمار بسیار تکاندهنده است.
دانشمندان باور دارند که اکنون در ششمین عصر انقراض بزرگ زمین هستیم، نرخ انقراض کنونی بین ۱۰۰۰ تا ۱۰ هزار بار بیشتر از نرخ طبیعی است، پنجمین انقراض بزرگ زمین نزدیک به ۶۵ میلیون سال پیش یعنی زمانیکه دایناسورها برای همیشه از کره زمین ناپدید شدند، اتفاق افتاد.
با یک مطالعه می توان متوجه شد که در چند سال اخیر مثلا در ۵ تا ۶ دهه گذشته چه گونه های جانوری ارزشمندی را در دنیا از دست داده ایم از جمله می توان به ببر مازندران، پلنگ زنگبار، ببر جاوه، کرگدن سیاه آفریقایی غربی، بز کوهی پیرنه، بوآی نقب‌زن جزیره راند و وزغ طلایی اشاره کرد.
البته این پایان کار نیست چون تحقیقات دانشمندان نشان می دهد که در آینده ای نه چندان دور تعداد بیشتری از گونه های ارزشمند جانوری را از گوریل ها، کرگدن، لاک پشت های دریایی، شاخ دوکی (یکی از پستانداران نادر روی زمین)، نهنگ شکار اطلس شمالی، پلنگ آمور، تمساح پوزه باریک گنگی (گریال)، کاکاپو (پرنده‌ای بومی جزیره نیوزلند)، یوزپلنگ ایرانی (چیتای آسیایی) و واکیتا (گرازماهی کالیفرنیا) را از دست خواهیم داد و فقط نامی از آنها باقی می ماند که می توانیم برای فرزندان خود بازگو کنیم که به برخی را در ادامه اشاره می کنیم.
بر این اساس با توجه به وخامت اوضاع و اهمیت تنوع زیستی، هرساله روز جهانی تنوع‌زیستی در بهار (۲۲ ماه مه میلادی برابر با اول خرداد ۱۴۰۰ ) برگزار می شود که موجب افزایش آگاهی جهانی در مورد اهمیت حفاظت از تنوع‌زیستی جهانی شامل انواع مختلف گیاهان، جانوران، میکروارگانیسم‌ها و اکوسیستم های در برگیرنده آن می شود.
دبیرخانه کنوانسیون تنوع زیستی که یک معاهده بین المللی در این زمینه است هر سا به فراخور شرایط شعاری را برای این روز تعیین می کند که امسال شعار ما بخشی از راه حل هستیم را برای این مناسبت برگزیده است، شعاری که بر اهمیت نقش انسان در گره‌گشایی از معضلات تنوع زیستی تاکید می کند. این شعار به عنوان تداوم جنبش تولید شده در سال گذشته تحت عنوان راه حل های ما در طبیعت است انتخاب شد که به عنوان یک یادآوری است که تنوع زیستی پاسخ چندین چالش توسعه پایدار است و راه حل های کاربردی و اصولی در زمینه آب و هوا، مسائل بهداشتی، امنیت غذایی، بحران کمبود آب شیرین و معیشت پایدار را ارائه می دهد.
و اما وضعیت ایران چگونه است؟
کیومرث کلانتری معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع‌زیستی سازمان محیط‌زیست در پیامی به مناسبت روز جهانی تنوع زیستی گفته بود که ایران به دلیل شرایط جغرافیایی، برخورداری از تنوع آب و هوایی، وجود منابع آبی عظیم دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب از تنوع گونه‌ای بالایی برخوردار است. براساس آخرین بررسی ها حدود ۱۳۰۰ گونه جانوری مهره دار اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب های داخلی، حدود ۳۰ هزار گونه جانوری بی مهره و ۸ هزار گونه گیاهی (فقط گیاهان عالی) شناسایی شده است.
وی افزود: بدون شک کشور ما در منطقه جنوب غرب آسیا و خاورمیانه نیز جایگاه بالایی دارد. ایران با قرار گرفتن در غرب منطقه پاله آرکتیک، یکی از شناخته شده ترین مراکز مهم تنوع زیستی و میراث طبیعی به دلیل محل تلاقی و اتصال نواحی عمده جغرافیایی گیاهی است. حفاظت از تنوع زیستی در کشور ما با انتخاب و اولویت گونه های شاخص بویژه گونه های گوشتخوار که زیستگاه و محدوده زندگی بزرگی دارند، می تواند سودمند باشد، هرچند ارزیابی دقیق وضعیت تنوع زیستی ایران با توجه به اینکه شاخص های ملی تنوع زیستی کاملا مشخص نشده اند، تا حدودی مشکل است، اما اگر به مقایسه وضعیت محیط زیست ایران با بسیاری از کشورها بپردازیم برتری تنوع زیستی و عملکرد موفق سازمان مشخص می شود. تنها یک مثال کوچک در این زمینه جمعیت پلنگ است که در کشور ترکیه تقریبا از بین رفته است، اما در کشور ما در بسیاری از نقاط حتی استان تهران دیده می شود.
کلانتری گفت: اما متاسفانه در طول دو دهه گذشته و به استناد اطلاعات موجود، فعالیت های انسانی به تخریب نگران کننده اکوسیستم ها، حذف ژن ها، گونه ها و قابلیت های زیستی منجر شده اند و با توسعه بی ضابطه و مغایر با اصول توسعه پایدار و مدیریت سبز در مناطق شهری، بخش کشاورزی و صنعت، تهدیدات و فشار غیر متعارف و غیر قابل قبولی بر این ذخایر زیستی وارد آمده است. تهدیدات انسانی بر روی تنوع زیستی در طول ۵۰ سال گذشته سرعت بسیار بیشتری نسبت به تمامی تاریخ حیات بشر داشته است.
به گفته وی قطعا تبعات و پیامدهای از بین رفتن تنوع زیستی و اختلال در عملکرد اکوسیستم ها منجر به کاهش و یا حتی عدم توانایی آنها برای ارائه خدمات و تامین نیازهای بشر خواهد بود. طبق اعلام سازمان ملل متحد، سه چهارم محیط زمین و حدود ۶۶ درصد محیط دریایی توسط فعالیت‌های انسانی تغییر یافته است و آخرین گزارش ارائه شده توسط پلت فرم سیاست بین المللی علوم بین دولتی در مورد تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم (IPBES)، اظهار می‌دارد که بیش از یک میلیون گونه جانوری و گیاهی در معرض خطر انقراض قرار دارند.
در ایران نیز گونه های جانوری و گیاهی در معرض انقراض قرار دارند و یا منقرض شده اند که به برخی از آنها می پردازیم.
شیر ایرانی، گونه‌ای منقرض شده
شیر از نیرومندترین و مشهورترین پستانداران ایران و جهان، مدتی است که نسلش در ایران از بین رفته است، مناطق جنگلی، بوته زارها و علفزارهای نزدیک به آب واقع در نواحی جنوب زاگرس و خوزستان زیستگاه شیر ایرانی بوده است. در گذشته پراکندگی وسیعی در مناطق جنوب و جنوب غربی ایران، از جنگل‌های اطراف رودخانه کرخه، دز، کازرون به طرف مسجد سلیمان، رامهرمز، بوشهر، کازرون تا دشت ارژن واقع در غرب شیراز است.
تا سال ۱۳۲۲، دسته‌های ۲ تا ۵ تایی شیر ایرانی در بیشه‌زارهای جنوب شوش دیده می‌شد اما از سال ۱۳۲۱ که آخرین شیر ایرانی در شمال غربی دزفول شکار شد دیگر اطلاعات دیگری مبنی بر مشاهده این حیوانات ثبت نشده است.
ببر ایرانی یا ببر مازندران
ببر ایرانی یا ببر مازندران در جنگل‌های مازندران می‌زیسته که امروزه منقرض شده است، آخرین ببر که در مازندران به آن شیر سرخ می‌گفتند در سال ۱۳۳۸ در جنگل گلستان در منطقه گرگان به دست یک شکارچی محلی شکار شد.
شکار بی رویه، خشک کردن نیزارها و مرداب‌ها برای کشاورزی، باغداری، ساخت و ساز و از میان رفتن جنگل‌های جلگه‌ای سبب نابودی نسل ببر در ایران شده است.
یوزپلنگ ایرانی
بر اساس گفته کارشناسان یوز ایرانی که جزو تیره‌ای خاص از یوزپلنگ در غرب آسیاست رو به انقراض است به طوری که طبق نظریه کارشناسان محیط زیست تخمین زده می‌شود کمتر از ۶۰ قلاده یوز ایرانی در تمام ایران زیست کند.
پلنگ ایرانی
هنگامی که نام پلنگ ایران (Persian Leopard) برده می‌شود منظور زیرگونه Panthera pardus saxicolor است. اعتبار این زیرگونه در سال‌های اخیر تأیید شده است. اعضای این زیرگونه عمدتاً در ایران به سر می‌برند اما در کپه‌داغ و ترکمنستان، قفقاز، تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، بخشی از ترکیه، افغانستان و شاید کردستان عراق نیز حضور دارند.
البته دامنه پراکنش کامل آن را به طور دقیق نمی‌دانیم زیرا به رغم آنکه پلنگ از بسیاری جهات جانوری مهم به شمار می‌آید، متاسفانه اطلاعات لازم درباره پراکندگی و تغییرات درون گونه‌ای آن وجود ندارد، فقط می دانیم گسترش جغرافیایی نسبتاً وسیعی دارد که ایران در مرکز آن قرار می‌گیرد اما محدود به ایران نمی‌شود. آن طور که رکوردهای شکارچیان نشان می‌دهد پلنگ ایران اگر بزرگ‌ترین زیرگونه نباشد یقیناً یکی از بزرگ‌جثه‌ترین زیرگونه‌های پلنگ در دنیا است.
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) گاهی در فهرست سرخ خود برای بعضی زیرگونه‌ها رتبه‌ای بالاتر از گونه مربوطه در نظر می‌گیرد، برای مثال گونه پلنگ را آسیب‌پذیر (vulnarable) و زیرگونه پلنگ ایرانی را در خطر انقراض (endangered) طبقه‌بندی می‌کند.
سیاه گوش ایران
سیاه گوش یا لینکس با نام علمی Euracian lynx از راسته گوشت‌خواران و در زمره ۴ گربه‌سان کوچک ایرانی گونه ای در خطر انقراض است، دست و پایی بلند و دمی بسیار کوتاه با نوک پهن و سیاه رنگ و یک دسته مو به طول ۴ سانتی متر روی گوش‌ها دارد که به دلیل داشتن جثه‌ای بزرگ و خال‌های روی بدنش، معمولاً با پلنگ اشتباه گرفته می‌شود.
غذای مورد علاقه آن معمولاً بچه‌های گراز، شوکا، مرال و پستانداران کوچک است. این گونه به صورت انفرادی زندگی می‌کند و به دلیل روزگرد بودن، برخلاف دیگر گربه‌سانان شبگرد، بیشتر در معرض تهدید و خطر قرار دارد. پراکندگی آن در ایران، در مناطقی از آذربایجان شرقی و غربی شروع می‌شود و تا نواحی زنجان، قزوین و جنوب گرگان ادامه می‌یابد.
گربه پالاس
نام این گربه نیز در لیست قرمز انقراض قرار گرفته است، به نسبت جثه‌اش از تمام گربه‌های دیگر موهای بلندتر و پرپشت‌تری دارد. به اندازه یک گربه اهلی اما از آن پرتر و دست و پاهایش کوتاه‌تر است.
به راحتی از صخره‌ها بالا می‌رود. تا ارتفاع ۴۸۰۰ متری دیده شده و به ندرت در نواحی جلگه‌ای حضور می‌یابد. تک زی و شب گرد است اما به هنگام غروب و صبح زود نیز فعال است. روزها می‌خوابد و نقش و نگار و رنگ‌بندی اش اجازه می‌دهد که به آسانی با محیط اطرافش یکی شود. زیرگونه ایرانی آن در تهدید است. در ایران تاکنون از مشهد و سرخس و خوش ییلاق شاهرود و نیز سواحل رود ارس در آذربایجان غربی گزارش شده است.
گوزن زرد ایرانی
خطر انقراض نسل گوزن زرد ایرانی، دوست‌داران محیط زیست و حیات‌وحش را به‌شدت نگران کرده است. شوری آب جزیره اشک دریاچه ارومیه، پساب سمی شرکت‌های نفتی در چغازنبیل، تخریب زیستگاه‌ها در دشت ارژن و زباله‌های شهری و بیمارستانی از مهم‌ترین دلایل در خطر انقراض قرار گرفتن نسل گوزن زرد ایرانی به شمار می‌رود.
روباه بلانفورد یا شاه روباه
این روباه کمی از روباه قرمز (معمولی) کوچکتر، در صورت دو نوار سیاه و بسیار مشخص دارد که از چشم‌ها به طرف بینی امتداد یافته‌اند. دمی بسیار بلند و پرمو که رنگ موهای انتهای آن به سفیدی دم روباه معمولی نیست. گوش‌ها بزرگ و در قاعده بسیار پهن هستند که در معرض انقراض قرار دارد.
زیستگاهش استپ‌های کوهستانی و مناطق نیمه بیابانی است. در ایران در مناطق شرق خراسان، کرمان، فارس، رباط پشت بادام یزد و اصفهان مشاهده شده است و پراکنش جهانی آن بلوچستان پاکستان، افغانستان، ترکمنستان است.
عادات این حیوان احتمالاً شبیه سایر روباه‌هاست. این روباه بسیار بازیگوش و باهوش است. می‌تواند مدت‌ها باسرعت ۵۰ کیلومتر در ساعت بدود. شب فعال (nocturnal) است و با آنکه تنها یک جفت انتخاب می‌کند (MONOGAMOUS) ولی تنها به شکار می‌رود. همه چیزخوار است. معمولاً از حشرات و میوه ها تغذیه می‌کند.
روباه کرساک یا روباه ترکمنی
جثه این روباه کوچکتر اما دست و پایش بلندتر از روباه قرمز است. مشخصه اصلی این روباه دم نسبتاً کوتاهی است که برخلاف سایر گونه‌ها به زمین نمی‌رسد.
زیستگاهش مناطق استپی خشک ونیمه بیابانی است، معمولاً وابسته به نقطه خاصی نبوده و اکثرا در حال حرکت هستند و از لانه های سایر جانوران که در راه می‌بینند استفاده می‌کند، در ایران فقط در نواحی ترکمن صحرا زندگی می‌کند اما پراکنش جهانی آن در ترکستان، مغولستان، افغانستان، شمال منچوری، چین تا تبت است.
به علت با ارزش بودن پوستش، شکارچیان با استفاده از وسیله نقلیه موتوری آن را تعقیب و شکار می کنند به همین علت به‌شدت کاهش یافته و خطر انقراض آن را تهدید می‌کند.
روباه شنی یا روباه روپل گونه ای آسیب پذیر
این روباه کوچکتر از روباه قرمز اما گوش‌ها بزرگ‌تر است. رنگ پشت گوش‌ها برخلاف روباه قرمز سیاه نیست و معمولا به‌رنگ پشت بدن یعنی زرد متمایل به نارنجی است. در دو طرف صورت دو نوار قهوه‌ای متمایل به سیاه دیده می‌شود که از دو طرف چشم‌ها به گوشه دهان امتداد یافته‌اند.
زیستگاهش بیابان‌های سنگی و زمین‌های بایر، از استپ‌ها تا خارستان‌ها و بیشه‌زارهای پراکنده است، در مناطق حاشیه کویر مرکزی، سیستان و بلوچستان، فارس، خوزستان، بندر عباس و جزیره قشم زندگی می‌کند، در شمال آفریقا، عربستان، افغانستان نیز پراکندگی دارد.
البته این پایان کار نیست این جیوانات تنها بخشی از آنچه انسان توانسته بفهمد بر می گردد چه بسا در طول تاریخ گونه های بیشتری را از دست داده باشیم که هیچ وقت متوجه نشدیم و نخواهیم شد، البته با این روندی که انسان در پیش گرفته قطعا در آینده شاهد نابودی گونه های بیشتری خواهیم بود که فقط می توان گفت این شرایط برای زندگی انسان و حتی سلامت بشریت فاجعه بار است.
۹۰۱۴