در سال های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی که کشور درگیر جنگی نابرابر شده بود و تمام توان و نیروی عناصر انقلابی در مساله جنگ مصروف می‌شد، اختلاف های میان ابوالحسن بنی صدر رییس جمهوری وقت و مجلس بالا گرفت تا اینکه، مجلس موضوع عدم کفایت سیاسی بنی صدر را به بحث گذاشت و آن را تصویب کرد. به همین دلیل با عزل بنی صدر کشور آماده برگزاری انتخابات ریاست جمهوری شد.
ثبت‌نام کاندیداها و دیدگاه شورای نگهبان
در دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری حدود ۷۱ داوطلب ثبت نام کردند. در این دوره هم به مانند دوره نخست انتخابات، امام خمینی(ره) بر نظر خود مبنی بر عدم تصدی مناصب اجرایی توسط روحانیون باقی بودند و هیچ یک از روحانیون ثبت نام نکردند. البته تا یک روز مانده به اعلام نهایی اسامی نامزدها، اخباری مبنی بر ثبت نام برخی روحانیون در مطبوعات درج می شد.
در این دوره برای نخستین بار شورای نگهبان وظیفه بررسی صلاحیت نامزدها را بر عهده گرفت. آیت الله جنتی از اعضای شورای نگهبان در تبیین این امر گفت: «مساله مذهبی بودن، قضیه این است که باید پایبند به مذهب باشند، یعنی چیزی که روش های او را تنظیم می کند، در زندگی به او برنامه بدهد، مذهب باشد. هر کجا که مجاز است، اقدام بکند، هر جا که مجاز نیست، خودداری کند. این معنای مذهبی بودن است. عمده اینها از جنبه فقدان قید سیاسی رد شدند. سیاسی بودن امری است که ورزیدگی سیاسی و سوابق کاری سیاسی لازم دارد... یکی از راه های بررسی این مسأله دقت در سوابق کاری اینهاست. بسیاری از اینها در کاری بوده اند که تماس با سیاست نداشته است یک نفر که سابقه سیاسی نداشته باشد، نه قبل از انقلاب و نه بعد از انقلاب، چطور می تواند به عنوان یک نفر سیاسی معرفی شود».
آیت الله جنتی در پاسخ به پرسشی در خصوص تدوین ضوابط آیین نامه ای برای بررسی صلاحیت ها اظهار داشت: «در درجه اول معیار ما همان ۱۰ قیدی است که در اصل ۱۱۵ قانون اساسی آمده است اما این که از کجا باید این قضیه را احراز کرد، البته ممکن است در آینده آیین نامه ای برای آن تدوین شود. ولی من معتقدم آیین نامه احتیاج ندارد. ما الان برای تشخیص هر کدام معیار مشخصی داریم».
تایید صلاحیت‌ها
سرانجام پس از بررسی های لازم، شورای نگهبان از میان ۷۱ کاندیداها در ۲۱ مرداد ۱۳۶۰ خورشیدی صلاحیت عباس شیبانی، علی‌اکبر پرورش، حبیب‌اللّه عسکراولادی و محمدعلی رجایی را تأیید و رسماً اعلام کرد. به‌دنبال ابلاغ تأییدیه شورای نگهبان در اطلاعیه‌ای توسط وزارت کشور، فعالیت‌های تبلیغاتی نامزدهای ریاست‌جمهوری رسماً شروع شد.
عباس شیبانی
عباس شیبانی متولد ۱۳۱۰ خورشیدی در تهران بود. او فعالیت سیاسی خود را از جبهه ملی آغاز کرد و در ۱۳۳۵ خورشیدی به اتهام راه اندازی تظاهرات اعتراض آمیز دستگیر و از دانشگاه اخراج شد اما با حمایت آیت الله بروجردی آزاد و به مشهد رفت و در کنار محمدتقی شریعتی به فعالیت پرداخت.
شیبانی یک سال بعد با دستگیری سران مقاومت ملی روانه زندان قزل قلعه شد. در ۱۳۳۹ خورشیدی در شکل گیری جبهه ملی دوم نقش موثری ایفا کرد. پس از آن همراه با مهندس مهدی بازرگانان، یدالله سحابی و آیت الله محمود طالقانی در نهضت آزادی به فعالیت پرداخت و عضو شورای مرکزی و هیات اجرایی آن شد و در سال های ۱۳۴۱ و۱۳۵۱ خورشیدی دستگیر و زندانی شد.
شیبانی پس از انقلاب یکی از اعضای موسس حزب جمهوری اسلامی بود. وی همچنین عضو شورای انقلاب، عضو مجلس خبرگان قانون اساسی و نماینده مردم تهران در مجلس دوره اول شورای اسلامی شد.
وی به عنوان یکی از کاندیداهای دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری تایید صلاحیت شد و برنامه اصلی خود را «هماهنگ سازی قوای سه گانه» می دانست. وی در آن مقطع انگیزه خود را برای شرکت در انتخابات فرمان امام(ره) و وجوب اطاعت از آن اعلام کرده بود.
علی اکبر پرورش
علی اکبر پرورش در ۱۳۲۱ خورشیدی در اصفهان متولد شده بود. وی تحصیلات حوزوی را تا مقدمات و دانشگاهی را تا مقطع فوق لیسانس کارآموزی دبیری به پایان رسانده بود و در کنار تدریس به فعالیت سیاسی پرداخت و «تشکیل جلسات مذهبی، تشویق محصلین به مطالعه کتب مذهبی و خلاصه کردن کتاب‌ها، تشکیل کنفرانس در هنرستان، حضور در تحصن، حضور در راهپیمایی‌های اخلال‌گرایانه» و... از محورهای مبارزاتی او در دوران نهضت اسلامی بود.
پرورش پس از پیروزی انقلاب به نمایندگی مردم اصفهان در مجلس اول شورای اسلامی انتخاب شد و عضو هیات رییسه مجلس نیز بود. وی به عنوان یکی از اعضای حزب موتلفه اسلامی در دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری تایید صلاحیت شد.
حبیب الله عسگراولادی مسلمان
حبیب الله عسگراولادی مسلمان در ۱۳۱۱ خورشیدی در تهران متولد شد. وی دروس رایج را تا دیپلم و علوم حوزوی را تا مقطع سطح فرا گرفت.
عسگر اولادی ابتدا به فداییان اسلام پیوست و بعد از بنیان گذاران هیات های موتلفه اسلامی شد. بعد از اعدام انقلابی حسنعلی منصور، دستگیر و به حبس ابد محکوم شد اما در ۱۳۵۶ خورشیدی آزاد شد.
وی پس از انقلاب اسلامی در دوره اول مجلس به عنوان نماینده مردم انتخاب شد و با تأسیس کمیته امداد امام خمینی(ره) در این نهاد فعالیت کرد.
عسگر اولادی به عنوان یکی از اعضای حزب موتلفه اسلامی در دوره دوم انتخابات ریاست جمهوری تایید صلاحیت شد. او در ۲۱ تیر ۱۳۶۰ خورشیدی در دوران رقابت های انتخاباتی، هدف ترور ناموفق قرار گرفت.
محمدعلی رجایی
محمدعلی رجایی در ۱۳۱۲ خورشیدی و در قزوین به دنیا آمد. وی بعد از تحصیلات ابتدایی و بعد از ۲ سال شاگردی در بازار تهران با درجه گروهبانی به صورت پیمانی پنج ساله به استخدام نیروی هوایی درآمد که بعد از کسب مدرک دیپلم از ارتش استعفا داد و معلم شد.
رجایی بعد از گرفتن مدرک لیسانس دبیری ریاضی در شهرهای ملایر، خوانسار و گلپایگان به تدریس پرداخت و پس از قبولی در مقطع فوق لیسانس رشته آمار به صورت حق التدریس در مدرسه ملی کمال در تهران و قزوین و بعد دوباره در مدارس مختلف تهران به تدریس پرداخت.
وی در آغاز راه فعالیت سیاسی نخست با گروه فدائیان اسلام و آیت الله کاشانی آشنا شد و بعد به عنوان عضو حزب نهضت آزادی با آنان همکاری کرد. رجایی در ۱۳۵۳ خورشیدی بازداشت و مدت ۱۴ ماه توسط کمیته مشترک ضد خرابکاری بازجویی شد تا اینکه در ۱۳۵۷ خورشیدی پس از طی کردن چهار سال از محکومیت پنج ساله خود آزاد شد و بلافاصله پس از آزادی فعالیت سیاسی علیه رژیم را پی گرفت و با شرکت در انجمن اسلامی معلمان، هسته اولیه یکی از فعال ترین بازوهای اجرایی انقلاب را تشکیل داد.
پس از پیروزی انقلاب، رجایی نخست وزیر آموزش و پرورش دولت موقت شد. بعد از استعفای مهندس بازرگان، به حکم شورای انقلاب در عنوان خود باقی ماند و در نخستین دوره مجلس به نمایندگی از طرف مردم تهران به مجلس راه یافت و بعد از ریاست جمهوری بنی صدر، به عنوان نخست وزیر انتخاب شد و پس از عزل بنی صدر به عنوان یکی از کاندیداهای دومین دوره انتخابات تایید صلاحیت شد.
رجایی از حمایت یکپارچه روحانیت سراسر کشور برخوردار بود. همچنین حزب جمهوری اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جامعه روحانیت مبارز تهران، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، جامعه اسلامی دانشگاهیان، خانه کارگران، دفتر تحکیم وحدت و نهضت زنان مسلمان از رجایی حمایت می کردند.
نتیجه انتخابات
سرانجام انتخابات دومین دوره ریاست جمهوری در ۲ مرداد ۱۳۶۰ خورشیدی با حضور گسترده مردم برگزار شد و در ۶ مرداد نتیجه انتخابات اعلام شد. در این دوره انتخابات حدود ۲۲ میلیون و ۴۳۹ هزار و ۹۳۰ تن واجدین شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد، حدود ۱۴ میلیون و ۵۳۲ هزار و ۸۲۶ تن در انتخابات شرکت کردند که آراء کاندیداها به این ترتیب اعلام شد.
محمدعلی رجایی با ۱۲ میلیون و ۷۷۰ هزار و ۵۰ رای
عباس شیبانی با ۶۵۸ هزار و ۴۹۸ رای
علی اکبر پرورش با ۳۸۹ هزار و ۶۴۶ رای
حبیب الله عسگراولادی مسلمان با ۲۴۹ هزار و ۴۵۷ رای
آراء باطله ۴۶۵ هزار و ۱۷۵ رای
تنفیذ حکم ریاست جمهوری
حکم ریاست جمهوری محمد علی رجایی در ۱۱ مرداد توسط امام خمینی(ره) تنفیذ شد که در این حکم آمده بود: امیدوارم که در حفظ این امانت الهی و مسوولیتی که ملت بر عهده ایشان گذاشته است با تمام توان کوشش نموده و از آن پاسداری نمایند و وفاداری به پیمان خود در مقابل خداوند مقتدر حاضر و ناظر و ملت حاضر در صحنه و مراقب احوال و اوضاع باشند و به فرمان خدا با تمام جدیت عمل کرده و در عمل به حق از کسی و از ملامت بدخواهان نهراسند و در نظارت بر قوای ثلاثه، طرف حق را در نظر بگیرند و در خدمت به خلق خدا، خصوصا توده های مستضعف، احساس غرور و سرافرازی نمایند، که اینانند وفاداران به اسلام و هواداران جمهوری اسلامی و امید است در این موقع که دشمنان خارج و داخل دست به دست هم داده تا جمهوری اسلامی را به تباهی کشند، قشرهای مختلف ایران از علما، متفکران و محققان گرفته تا قوای مسلح و از دهقانان، کارگران، کارمندان و کارفرمایان تا بازرگانان، بازاریان، عشایر و سرحدنشینان، هم فکر و هم صدا با رییس جمهوری محترم و دولت و مجلس و سایر ارگان های اسلامی، دست جنایت کاران و خائنان را قطع و در تیشید (تقویت و تحکم) و تأیید جمهوری اسلامی کوشا بوده و در ساختن ایرانی مستقل و آزاد فداکار باشند و با وحدت کلمه به کشور خود و مرد محروم آن خدمت کنند.
رجایی در ۱۲ مرداد ۱۳۶۰ خورشیدی به عنوان رییس جمهوری در مجلس حاضر شد و در حضور آیت الله اردبیلی، رییس دیوان عالی کشور و اعضای شورای نگهبان، پس از ادای سوگند، متن سوگندنامه را امضا کرد.
منابع؛
*فوزی، یحیی؛ تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، ۱۳۸۰- ۱۳۵۷، تهران، چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۷
* سیدجوادی، سید فرید؛ روایت انتخابات، بررسی هشت دوره انتخابات ریاست جمهوری، تهران، تسنیم اندیشه، ۱۳۸۴
*صالح، سید محسن؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم فعالیت‌ها از ۱۳۸۴- ۱۳۵۷، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵
*مظفر، محمدجواد؛ اولین رئیس جمهور، پنج گفتگو درباره اولین انتخابات ریاست جمهوری ایران، تهران، کویر، ۱۳۷۸
*خواجه سروی، غلام رضا؛ رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲
*عیوضی، محمدرحیم؛ مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵
*عظیمی دولت آبادی، امیر؛ منازعات نخبگان سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷