مبارزه های ملت ایران در برابر استبداد رژیم پهلوی با رهبری امام خمینی(ره) از ۱۳۴۱ خورشیدی ابعاد گسترده تری یافت در این برهه تاریخی، معمار بزرگ انقلاب با سخنرانی های افشاگرانه خویش در برابر رژیم طاغوت ایستادند. این رهبر فرزانه به دنبال رویدادهایی همچون تصویب لایحه کاپیتولاسیون و حمله نیروهای سازمان امنیت و اطلاعات کشور (ساواک) به مدرسه فیضیه قم و کشتار طلبه ها، به طور گسترده تری با همراهی روحانیان و مردم آگاه به مبارزه های خویش ادامه دادند، امام خمینی(ره) در سخنانی در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی در مدرسه فیضیه که آغازی بر نهضت انقلابی و قیام پانزدهم خرداد بود، نشان دادند که در مبارزه علیه استبداد محکم و استوار هستند.
سرانجام مبارزه های امام خمینی(ره) سبب شد تا رژیم وقت ایشان را دستگیر کند که این مهم اعتراض گسترده مردم شهرهای تهران، قم، اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز را در پی داشت. به یقین قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نقش انکار ناپذیر و درخشانی در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کرد. رخداد مهمی که معادله های رژیم پهلوی را درهم شکست و منشاء تحولات گسترده ای شد که نشان از آغاز دوره جدیدی از گذار در جامعه ایران داشت.
در این خصوص پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به گفت وگو با «محمد حسن رجبی» مورخ و پژوهشگر تاریخ پرداخت که در ادامه متن آن آمده است:
ایرنا: به نظر شما چه زمینه‌های ایجاد شد که به وقوع قیام ۱۵ خرداد در ایران منجر شد؟
رجبی: در خصوص زمینه ها و اهداف قیام ۱۵ خرداد باید به چند عامل مهم توجه کرد: ۱- وابستگی روزافزون همه جانبه سیاسی، نظامی و اقتصادی ایران به آمریکا و از دست رفتن استقلال سیاسی و اقتصادی کشور، ۲-روابط روزافزون امنیتی، اقتصادی و سیاسی ایران و آمریکا پس از کودتای ۲۸ مرداد، ۳- نفوذ روزافزون بهائیان در دربار که کارگزاران آمریکا و رژیم صهیونیستی به شمار می رفتند، دولت و ارتش و اِشغال مناصب کلیدی سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی کشور و دشمنی آشکار آنها با ایرانیان مسلمان، ۴- تلاش سازمان یافته رژیم پهلوی با هدایت رژیم صهیونیستی در ایجاد شکاف میان ایران و کشورهای اسلامی به وِیژه عربی و اسلام زدایی از فرهنگ و جامعه و در سه کلمه تغییر هویت ملی ایرانیان، ۵- به فساد کشاندن اقشار جامعه به ویژه زنان و جوانان و ترویج مواد مخدر و دور کردن آنها از ارزش های دینی به منظور بی خبری آنها از سرنوشت جامعه و کشور.
ایرنا: کدام یک از اقشار جامعه در قیام ۱۵ خرداد حضور داشتند؟
رجبی: گروه های اجتماعی متعددی شامل پیشه وران، کسبه، بازاریان، کارگران، گروه وسیعی از دانشجویان دانشگاه ها و نیز طلاب حوزه های علمیه و تهیدستان شهری اقشار فعال در این نهضت بودند.
ایرنا: به نظر شما مهم ترین دستاوردهای این قیام چه بود و چه پیامدهای به دنبال داشت؟
رجبی: ۱- رهبری سیاسی امام(ره) و افسانه جدایی دین از سیاست که ده ها سال توسط رژیم پهلوی تبلیغ و ترویج می شد، پایان داد و مبارزات سیاسی و مذهبی گذشته را که به رهبری روحانیت انجام گرفته اما به پیروزی نرسیده بود به حد کمال رساند. مبارزه امام(ره) نه صرفاً ضد استبدادی مانند نهضت مشروطه و نه صرفاً ضد استعماری مانند نهضت ملی بود. بلکه مبارزه ای بود که همزمان استبداد و استعمار و از آن مهمتر استکبار و کفر دوران جدید را هدف قرار داد ۲- اگرچه انتقاد امام(ره) در آغاز غائله انجمن های ایالتی ولایتی متوجه دولت بود اما با نامه هایی که به محمدرضا پهلوی می نوشتند، پای وی را که سعی می کرد از معرکه دور باشد به میان کشید، پس از اعلام رفراندوم امام مخاطب اصلی خود را محمدرضا پهلوی دانستند و آن را که مافوق دولت و مجلس بود، مورد انتقاد قرار دادند. تا پیش از این تاریخ، سیاستمداران و مبارزان سیاسی یا جرات مخالفت با رژیم پهلوی را نداشتند یا اصولاً به براندازی او معتقد نبودند و با طرح شعار شاه باید سلطنت کند نه حکومت و وفاداری به قانون اساسی به وجود شاه مشروعیت می دادند و حال آن که امام، محمدرضا پهلوی را عامل تمام فسادهای داخلی و خیانت های بیگانگان می دانستند، محمدرضا پهلوی که تا آن زمان خود را طرفدار اسلام معرفی می کرد و با تظاهر به مذهبی بودن کم و بیش پایگاهی در میان مردم به دست آورده بود، پس از واقعه ۱۵ خرداد نقاب ریا را از چهره خود برداشت و ماهیت ضد اسلامی و ضد مردمی خود را آشکار کرد. ۳- مخاطبین امام(ره) توده های مسلمان انقلابی بودند که هیچ گاه ایمان به احزاب و جمعیت های سیاسی غیر مذهبی نداشتند و آنها نیز علاقه ای به دست یابی به این توده نشان نمی دادند و حال آن که سخن امام فریاد دل آنها بود که از دل بر می آمد و بر عمق جانشان می نشست و انقلاب، شوری در آنها به وجود می آورد و آنها را به میدان مبارزه و شهادت طلبی می کشاند. حاملان پیام امام(ره) روحانیون بودند که احترام و جایگاه ویژه ای نزد مردم داشتند و همان ها بودند که ندای امام را تا دورترین شهرها و روستاها به گوش مردم شهری و روستایی رساندند. ۴- نهضت امام سرآغاز جهت گیری انقلابی مبارزه مردم به قصد براندازی رژیم بود که طبعاً بی ثمر بودن فعالیت های احزاب و جمعیت های سیاسی محافظه کار و ناتوانی آنها را در درک و رهبری مبارزه آشکار ساخت ۵- امام(ره) آمریکا را عامل بدبختی ها و گرفتارهای مردم ایران و مخالف اسلام، قرآن و روحانیت معرفی کردند در حالی که بسیاری از سیاستمداران لیبرال امید کسب قدرت و تشکیل دولت بر سر نزدیکی به آمریکا به رقابت با یکدیگر برخاسته بودند و مورد ششم اینکه امام خمینی(ره) وجود صهیونیزم را خطر بزرگی برای مسلمانان و دوستی شاه و رژیم صهیونیستی و در دست گرفتن استقلال و اقتصاد کشور توسط عمال صهیونیست ها که همان بهاییان بودند، فاجعه بزرگ و لکه ننگ پاک نشدنی برای رژیم ایران عنوان و محمدرضا پهلوی را دست نشانده آن کشور معرفی می کردند.
ایرنا: به نظر شما نظام شاهنشاهی از پیامدهای این قیام آگاه بود و دلیل این اشتباه را در چه می دانید؟
رجبی: رژیم محمدرضا پهلوی تصور می کرد که تبلیغات فرهنگی ضد دینی که از آغاز سلطنت پدرش آغاز شده بود، نسل جدید کشورش را از باور و ایمان دینی تهی و به دور ساخته و با فشارها و تنگناهایی که برای روحانیون پدید آورده بود، آنها را برای همیشه به حاشیه رانده شده اند و پایگاهی در میان اقشار اجتماعی ندارند یا در میان اقشار محروم روستایی و شهری که کم و بیش نفوذ دارند که با تهدید مشت آهنین ساواک و ارتش جرات هیچ گونه حرکت مخالفی نخواهند داشت و حال آن که ایمان اسلامی و علاقه مندی به مقدسات و شاعر دینی در طول صدها سال در میان مردم ریشه کرده بود و روحانیت که حامیان و مروجان این فرهنگ بودند و در همه نهضت های ضد استبدادی و ضد استعماری در دفاع از استقلال و تمامیت کشور و قطع دست بیگانگان و دفاع از جان، مال و نوامیس مردم پیشگام بودند. رژیم محمدرضا پهلوی تصور می کرد، پس از سرکوب سنگین قیام خونین گوهرشاد در زمان رضاخان و سپس واقعه مدرسه فیضیه، روحانیت برای همیشه از مخالفت با رژیم پهلوی دست کشیده اما قیام ۱۵ خرداد در شهرهای مانند تهران، قم، شیراز و ورامین نهضتی را به وجود آورد که رژیم محمدرضا پهلوی را آشفته کرد.
ایرنا: آیا قیام ۱۵ خرداد بسترساز پیروزی انقلاب اسلامی بود؟
رجبی: به طور قطع این قیام بسترساز انقلاب اسلامی بود، گرچه پس از تبعید امام(ره) وقفه ای در مبارزه ضد استعماری و ضد استبدادی پدید آمد اما در غیبت ۱۵ ساله ایشان از کشور امام با صدور پیام ها و اعلامیه هایی همچنان اقشار گوناگون مردم کشور را به اتحاد با هم در مبارزه علیه رژیم محمدرضا پهلوی دعوت می کردند از آن گذشته گروه قابل توجهی از روحانیون رهرو راه امام و نیز گروهی از روشنفکران مذهبی با ایراد سخنرانی و نگارش کتاب هایی به تببین ابعاد گوناگون اندیشه اسلامی پرداختند و اسلام انقلابی را به عنوان ایدئولوژی پویا در برابر اندیشه های مارکسیستی، ناسیونالیستی و فاشیستی معرفی کردند که در پرورش نسل مسلمان انقلابی تاثیر بسزایی داشت.