خشکسالی و کم آبی برای هریک از ما ایرانیان به واسطه تجربه ، مطالعه کتاب ها ، شنیده ها و وجود قنات ها در سراسر کشور ، موضوع تازه ای نیست اما آنچه در این دهه های اخیر چاشنی این پدیده طبیعی شده ، تغییر اقلیم است که انسان به عنوان عامل اصلی این پدیده خطرناک شناخته شده و هر روز به واسطه آسیب دیدگی لایه های جو «ازون » بر شدت خشکسالی ها افزوده شده یا حداقل نامنظم شدن بارش ها را در پی داشته است.
گاهی پس از چند سال کم بارشی ، سیل های مخرب مانند سیل های ۲ فصل بهار سال های ۹۷ و ۹۸ در مناطق مختلف کشور سرازیر می شود یا اینکه مانند سال آبی زراعی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ آسمان بر زمین بخیل شده و بارش ها آنقدر نیست تا بتوان حداقل سدها را پر از آب نگه داشت.
وصف حال خشکسالی ها و آثار مخرب آن برای حیات گیاهی ، جانوری و انسان ها در این سال ها فراوان شرح داده شده ، اما آنچه در این میان بیش از هر چیز جای نگرانی دارد ، حفارهای متعدد در گوشه و کنار کشور از جمله مناطق مختلف استان البرز برای استفاده غیر مجاز از سفره های زیر زمینی است، حرکتی که بیش از هر چیز بیانگر بی توجهی به وضعیت آبخوان ها و بارش های کشور و البرز است.
حفاری چاه های آب آن هم در باغ ویلاهای غیر مجاز استان البرز خود موضوعی است که باید از جهات مختلف به آن پرداخت ، چاه هایی که به قیمت نابودی سفره های زیر زمینی تمام می شود و اگر چه در ۲ سال اخیر با حکم قضایی و همکاری دستگاه های اجرایی بسیاری از این ساخت وسازها تخریب و چاه های غیر مجاز آنها مسدود شده است اما هنوز تعداد زیادی از این بناها و چاه ها باقی مانده است.
اظهارات نگران کننده متولیان امور آب استان البرز از آن حکایت دارد که آبدهی برخی چاه های غیرمجاز به اندازه چند حلقه چاه آب در یک شهر پرجمعیت مانند کرج یا فردیس است که افراد متخلف با حفر این چاه ها افزون بر دست درازی به آبخوان ها گاهی به آب فروشی یا هدر دادن آب ها در قالب آبیاری غرق آبی منجر می شود.
اینکه هنوز بخش عمده ای از اراضی کشاورزی و باغی استان البرز با روش سنتی آبیاری غرق آبی انجام می شود خود موضوعی است که باید به طور مفصل به آن پرداخت هرچند دراین سال ها اقداماتی نیز برای توسعه آبیاری نوین در مزارع استان انجام شده است .
کثرت جمعیت و در کنار آن برداشت بی رویه آب از سفره های زیر زمینی استان البرز برای مصارف کشاورزی ، باغداری و باغ ویلاها، تهدیدی بزرگ در شرایط خشکسالی و کم بارشی است که با فقط با انسداد چاه های غیر مجاز می توان تنش آبی را مهار کرد.
با این اوصاف بی دلیل نیست که از عبارت «جرعه آب» برای منابع آبی استان البرز یاد کرد چرا که میزان دسترسی به این سفره ها از حدود ۲۰ تا ۴۰ متر در دهه ۷۰ اکنون به بیش از ۳۰۰ متر رسیده و شاکف برداشتن زمین در دشت های استان مانند شهرستان های نظرآباد، اشتهارد و ساوجبلاغ خود گواهی بر این مدعا است .
وضعیت آبی استان البرز
استان البرز با گسترده ای حدود پنج هزارو ۸۰۰ کیلومترمربع و بیش از سه میلیون نفر جمعیت دارای ۲ سد و تعدادی رودخانه دائمی و فصلی است که حدود ۸۰ درصد آب شرب ، کشاورزی و صنعتی استان از سفره های زیر زمینی تامین می شود.
طبق گزارش ها وجود تعداد زیادی چاه آب غیر مجاز و برداشت های بی رویه از سفره های زیر زمینی در استان البرز مهمترین تهدید برای سفره های زیر زمینی و فرونشست زمین در این استان
یاد شده است.
هرچند که دستگاه های متولی مانند شرکت آب منطقه ای استان البرز اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از حفر چاه های غیر مجاز در سال های اخیر انجام داده اما به موازات افزایش ساخت وسازها در اراضی باغی و کشاورزی و منابع طبیعی، حفاری چاه های غیر مجاز به معضلی بزرگ برای آبخوان های استان تبدیل شده است.
اینکه دراستان کم وسعت ، میزان برداشت از منابع آبی در سطحی باشد که سطح دسترسی به سفره های زیر زمینی را بیشتر کند، خود خطری بزرگ برای آینده اکوسیستم استان و نسل ها به شمار می رود.
در این سال ها شرکت آب منطقه ای استان البرز با به کارگیری روش های مختلف و تشکیل تیم های نظارتی اقدامات گسترده ای برای انسداد چاه های غیرمجاز انجام داده و به موازات آن طرح های عظیمی مانند پروژه تغذیه مصنوعی دشت های هشتگرد و نظرآباد و فردیس به سرانجام رسانده اما این اقدامات به تنهایی کافی نیست بلکه باید سطح مشارکت مردم و احساس خطر نسبت به آینده
منابع آبی منطقه در فرهنگ عامه ساکنان این استان نهادینه شود.
اگرچه برخی دستگاه های متولی مانند شرکت آب منطقه ای و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اقدامات پیشگیرانه برای حفظ سفره های زیر زمینی انجام داده اما به نظر می رسد باید سایر دستگاه های اجرایی مانند سازمان جهاد کشاورزی پای کار بیایند و با ترویج شبکه های آبیاری نوین و کشت محصولات کم آب بر به مهار تنش آبی کمک کنند.
تغییر اقلیم و کاهش بارندگی سبب شده تا تنش آبی به یک موضوع فراگیر در کشور و جهان تبدیل شود و باید به تناسب این وضعیت اقدامات فراگیر، همه سونگر ، علمی و عملی انجام داد.
سفره های زیر زمینی در واقع ذخایر آبی برای هر منطقه در زمان و شرایط بحرانی بوده و نباید به هر قیمتی دست به نابودی آنها زد.
امروزه روش های مختلفی برای آبیاری مزارع ، باغ ها و فضاهای سبز در جهان و کشور مرسوم شده که باید در گام نخست به این شیوه های اصولی متوسل شد .
بازچرخانی پساب ها و فاضلاب های سطحی و صنعتی مهمترین راهکارها برای استفاده در بخش کشاورزی و صنعتی بوده ضمن آنکه کشاورزان وباغداران باید به سمت روش های نوین آبیاری مانند قطره ای و بارانی تشویق شوند و محققان و مروجان در کنار کشاورزان و باغداران اسلوب و روش های علمی آبیاری را ترویج کنند.
نکته حائز اهمیت اینکه بخشی از منابع آبی زیر زمینی استان البرز مانند دشت اشتهارد به واسطه شرایط کویری شور بوده و قابلیت استفاده مناسب برای کشاورزی و شرب ندارد .
بر همین اساس نباید اقدامات سختگیرانه برخی دستگاه های اجرایی مانند شرکت آب منطقه ای البرز را مورد نکوهش قرار داد و آن را یک حرکت غیر علمی و غیر اصولی پنداشت.
با اینکه بخش کشاورزی و تولید نقش موثری در تامین مواد غذایی مردم دارد اما با استفاده از روش های علمی و اصولی می توان کشاورزی توسعه محور را برمدار آبیاری نوین مدیریت کرد .
بستن چاه های غیر مجاز و بخشیدن جان دوباره به آبخوان ها
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای البرز می گوید: با بستن چاه های غیرمجاز آبخوانها جان دوباره می گیرند.
بیوک رحیمی معاون گفت : حفر چاه های غیرمجاز و برداشت‌های غیرقانونی و بی‌رویه از آبخوان ها، سفره‌های زیرزمینی را به سوی بحران پیش می برد.
وی ادامه داد: در راستای اجرای تکالیف شرکت آب منطقه ای البرز طرح احیا و تعادل بخشی و برنامه سازگاری با کم آبی در استان البرز به اجرا درآمده است.
رحیمی بیان داشت: مقابله با حفر چاه های غیرمجاز در دستور کار معاونت حفاظت و بهره برداری و مدیران امورآب در شهرستان های استان البرز قرار دارد.
وی از برخورد قاطع با متخلفان حفر چاه های غیرمجاز خبر داد و گفت: سال گذشته با هماهنگی و همراهی دستگاه قضایی و نیروی انتظامی استان ۵۴ دستگاه حفاری غیرمجاز در البرزتوقیف شد.
همچنین در این مدت با انسداد ۵۰۲ حلقه چاه غیرمجاز۱۲.۵ میلیون مترمکعب از برداشت های غیر مجاز آب از سفره های زیر زمینی استان کاسته شده است .
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای البرز اظهارداشت: ۲۰ گروه گشت و بازرسی در سطح استان مشغول پایش و ردیابی تخلفات آبی هستند و با هماهنگی مراجع ذیربط به طور جدی با متخلفان آبی برخورد خواهد شد.
طرح تغذیه مصنوعی برای نجات آبخوان ها
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان می گوید: طرح تغذیه مصنوعی دشت های هشتگرد و نظرآباد از سال ۱۳۸۰ در ۲ فاز و با هدف انتقال آب های جاری و رودخانه کردان به سفره های آب زیر زمینی استان البرز و پیشگیری از آثار تخریبی سیلاب ها به اجرا درآمده است.
داود نجفیان افزود : این پروژه با تغذیه ۸.۵ میلیارد متر مکعب آب در سال، نقش مهمی در تعادل بخشی منابع آب زیر زمینی استان بخصوص دشت هشتگرد و نظرآباد دارد که سال گذشته به بهره برداری رسید.علاوه بر آن، کمک به کنترل سیلاب های رودخانه کردان در فصول پر بارش، از دیگر اثرات این پروژه است.
وی گفت : فاز نخست این طرح بین سال های ۸۰ تا ۹۲ زیر نظر شرکت آب منطقه ای استان تهران اجرا شد اما فاز دوم پروژه از سال ۹۲ تاکنون زیر نظر شرکت آب منطقه ای البرز اجرا شده است.
نجفیان بیان داشت : مطالعات این پروژه به علت برداشت های بی رویه آب و بیلان منفی سفره های آب زیرزمینی به سبب گسترش روز افزون فعالیت‌های کشاورزی ، باغداری ، صنعتی ، کارگاهی و توسعه سکنی‌گزینی همراه با ازدیاد جمعیت در دستور کار قرار گرفت .
وی افزود : ساماندهی رودخانه کردان از نظر کنترل فرسایش و حفاظت کناره‌ها در سواحل راست و چپ و حذف موانع مزاحم و بحزان زا در طول مسیر رودخانه ، پاکسازی منطقه از نخاله ها و باقیمانده سازه های تخریب شده و فرسوده و تصرفات غیرمجاز از بستر رودخانه ، ایمن سازی و زیباسازی پشت سازه های حفاظت سواحل برای استفاده مردم و اشتغالزایی برای روستائیان و سایر قشرها از اهداف اجرای این پروژه است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان البرز در عین حال ابراز نگرانی شدید از وضعیت سفره های آب زیر زمینی استان گفت:در واقع ذخیره های آیندگان استان در زمان کنونی به مصرف رسیده و اگر فرهنگ سازی لازم در زمینه مصرف و مقابله با حفر چاه های غیر مجاز صورت نگیرد تنش آبی البرز تشدید خواهد شد که در آن صورت فاجعه بار است.
همچنین طرح تغذیه مصنوعی دشت فردیس یکی دیگر از اقداماتی است که مراحل تکمیلی خود را می گذارند. با افتتاح این طرح سالانه بیش از ۶۰ میلیون متر مکعب آب به سفره های زیر زمینی استان البرز تزریق می شود.
با این اوصاف اجرای این پروژه ها اقدامی موثری برای نجات سفرهای زیر زمینی و جلوگیری از هدر رفت سیلاب ها بوده که توسعه آنها در سایر مناطق استان البرز از جمله شهرستان اشتهارد ضروری است.
نکته پایانی
اجرای پروژه های متعدد آبخیزداری و آبخوان های در شرایط کنونی برای نجات سفره های آب زیرزمینی اقدام موثری به شمار رفته که کارشناسان امور آب بر توسعه این پروژه ها تاکید دارند.
نکته حائز اهمیت در خصوص مهار تنش آبی در البرز ، مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان به آن اشاره دارد که انسداد چاه های غیر مجاز ، فرهنگ سازی برای مصرف بهینه آب در بخش های شرب ، کشاورزی ، صنعت و دیگر مصارف است.
به گفته نجفیان ، اگر مردم به خصوص کشاورزان و باغداران مصارف آب را مدیریت کنند و در بخش شرب نیز به استانداردها توجه شود ، می توان به ذخیره آب برای آیندگان در استان البرز و سایر مناطق کشور امیدوار بود.
در این حال برخورد قاطع با عوامل حفاری چاه های غیر مجاز که تعداد آنها در البرز بیش از ۱۱ هزار حلقه برآورد شده ، مهمترین اقدام برای مدیریت منابع آبی است .
ایجاد شبکه جامع آب در استان البرز با نام «رینگ سراسری» طرحی مطلوب و ارزشمند است که اکنون توسط دستگاه های اجرایی در دست اقدام قرار گرفته است.
اگر این طرح که بخشی از آن اجرایی شده در اسرع وقت محقق شود می توان در بخش شرب و صنعت وضعیت آبی استان را مدیریت کرد و مناطقی مانند اشتهارد که با بحران کم آبی مواجه بوده از این وضعیت نجات می یابند.
انسداد چاه های غیر مجاز و مدیریت آب در بخش کشاورزی گام اساسی برای عبور از تنش آبی در شرایط خشکسالی در البرز است .