حجت الاسلام محمد رضایی آدریانی به مناسبت سالروز میلاد امام هشتم در گفت وگو با خبرنگار معارف ایرنا اظهار داشت: امام رضا (ع) همچون امام صادق (ع) فرصت برگزاری جلسات علمی را نداشت. اگر چند ۱۰ هزار حدیث از ائمه داشته باشیم، آمار احادیث امام رضا (ع) در حدود دو هزار روایت است و بسیاری از این روایات مربوط به سفر سه ساله آن حضرت به ایران است.
وی افزود: اگرچه این سفر تحمیلی برای امام رضا (ع) یک تهدید بود ولی آن حضرت این تهدید را به فرصت تبدیل کرد و جدای از مباحث سیاسی، هنگامی که امام هشتم ولایت عهدی را با آن شرایطی که در تاریخ آمده، پذیرفت، مامون طی یک ماه جلسات مناظرات علمی را با حضور علمای ادیانی (غیر اسلامی) و دانشمندان اسلامی برگزار کرد. البته سطح این جلسات به ویژه در بخش برون اسلامی به مباحث اعتقادی و کلامی اختصاص داشت و در بخش درون اسلامی مباحث اعتقادی و فقهی شامل روش شناسی مباحث علمی و همچنین مسائل بین فرقه ای مطرح شد.
این کارشناس تاریخ اسلام اضافه کرد: امام رضا (ع) در این جلسات به مباحثی همچون اصول اعتقادی تشیع اشاره می کند. یعنی اصول اعتقادی را از دیدگاه پیامبر و مکتب اهل بیت بیان کرده و قرآن را با روش تفسیری در مکتب اهل بیت مطرح می کنند. آن حضرت اصول و مبانی امامت را در این مناظرات تبیین می کنند. در واقع در این جلسات مناظره که به صورت رسمی و با حضور علما برگزار می شود، امام از طریق تریبون رسمی خلافت که تا کنون بر علیه اهل بیت بود، مبانی فکری و علمی شیعه را در جهان اسلام منتشر کردند.
وی درباره بازتاب مناظرات در جهان اسلام آن روز گفت: روایت معروفی در بحث امامت داریم که مربوط به ویژگی های امام معصوم است و این روایت مربوط به زمانی است که امام رضا (ع) را به عنوان ولی عهد معرفی کرده بودند. امام رضا (ع) در همان جلسه که جمعی از علما حضور داشتند، ویژگی های نظام امامت را بیان کرده و از شاگردان خود می خواهند تا این روایت را در جامعه بیان کنند یا به یکی از یارانش می فرماید که در مرو جلسه تشکیل دهد و به بیان این مسائل بپردازد.
بذر تشیع در ایران در زمان امام رضا (ع) کاشته شد
رضایی با اشاره به زمان و مکان برگزاری مناظره امام رضا (ع) با دانشمندان ادیان مختلف گفت: این مناظره در جامعه ای بیان شد که مترقی ترین جامعه تمدنی جهان اسلام یعنی جامعه ایرانی بود. این القای تخصصی علمی در متمدن ترین قسمت جغرافیای اسلام صورت گرفت تا این حضور امام و بیانات آن حضرت از تریبون رسمی یک فرصت تاریخی برای تحول مذهبی در ایران شود. به عبارت دیگر شاهد جهشی برای تشیع و تحولی فرهنگی برای جامعه ایرانی بودیم و امام رضا (ع) با مدیریت علمی توانستند بذر تشیع ایرانی را در این سرزمین بکارند.
وی درباره شخصیت علمی امام رضا (ع) گفت: امام هشتم به عالم آل محمد (ص) مشهور هستند. البته تفاوتی میان علم ائمه وجود ندارد ولی تجلی علمی هر امام با توجه به شرایط زمان و مکان ممکن است متفاوت باشد. مثلا امام سجاد (ع) علوم را با ابزار دعا ارائه می کردند. چون در زمانی قرار داشتند که زمان مناسبی برای القای معارف به صورت مستقیم نبود. در برابر آن، صادقین هستند که چون فرصت نهضت علمی برای آنان فراهم شد، به صورت مستقیم به القای علوم و تربیت شاگرد پرداختند.
این کارشناس مذهبی ادامه داد: در اینجا باید دوره ۲۵۰ ساله امامت معصومین را درنظر بگیریم و این دوره را مرحله بندی کنیم که دوران امام رضا (ع) بین سال های ۱۸۳ تا ۲۰۳ هجری و معاصر با دو خلیفه مقتدر و مشهور عباسی یعنی هارون و مامون بود. البته امین هم مدتی خلافت داشت. با نگاه اهل سنت به این دو خلیفه درمی یابیم که اوج درخشش تاریخی جریان خلافت و اوج تمدنی جریان خلافت بودند. یعنی اوج درخشش خلافت اسلامی مربوط به دوره خلافت مامون است که مناطق وسیعی از نظر جغرافیایی را در برمی گرفت و برای اسلام و اهل سنت جریان سازی فکری و فرهنگی کرد. مثلا مامون نهضت ترجمه را پایه گذاری کرده و به علمای آن زمان بها داد.
وی افزود: البته بعضی مورخان معتقدند بخشی از این تلاش های فراگیر علمی و فرهنگی در مقابل مکتب سازی اهل بیت بود. در واقع هدف مامون این بود که طرح جدیدی را در خلافت ایجاد کند. چون دوران خلافت بنی امیه جوابگوی مردم نبود و بنی عباس با شعارهای جدید بر سر کار آمد و با ایجاد نهضت ترجمه تلاش کرد تا امام رضا (ع) را به عنوان ولیعهد قرار دهد و علمای اهل سنت و تشیع و زیدیه را زیر طرح جدید خلافت هضم کند.
رضایی ادامه داد: در این شرایط امام را باید از دو منظر نگاه کرد. یکی این که امام رضا (ع) همچون امام صادق (ع) مدرسه مستقلی نداشت. چون درگیری های خلافت میان مامون و امین وجود داشت و نظارت شدید و رقابت این دو در مدینه باعث شد تا امام مدرسه ای تشکیل ندهد. از طرف دیگر امام در این شرایط تربیت شدگان امام صادق و امام کاظم را در مناطق فعال تقویت کرد. یعنی از جهت علوم و مسائل جدید آنان را تامین می کرد ولی جلسه ای برای آنان تشکیل نمی داد.
نگاهی به مدیریت علمی امام رضا(ع)
وی افزود: احمد بن ابی نصر بزنطی یکی از یاران امام خدمت حضرت رسید و گفت در موارد مشابه چه کنیم. امام یک نکته کلیدی به او فرمود که «علینا القاء الاصول و علیکم تفریع الفروع» یعنی ما اصول و مبانی را می گوییم و شما بر اساس این اصول کلی، به استخراج فروع بپردازید. به عبارت دیگر امام رضا (ع) روش اجتهادی را به یاران خود آموزش می داد. چون مبانی علمی و ساختار علمی این سیستم در زمان صادقین تعریف و طراحی شده بود و حالا زیر نظر ائمه تجربه اجتهادورزی شکل می گیرد که امام رضا (ع) آن را هدایت می کردند.
این کارشناس تاریخ اسلام اضافه کرد: امام شاگردان را در بستر هجرت تاریخی یعنی آن سفر تاریخی تمدنی تربیت و این تهدید را به یک فرصت تبدیل و شاگردان علمی را در جای جای جهان اسلام فعال کردند؛ به طوری که مدرسه های علمی کوفه، بغداد و قم در آن زمان تقویت می شدند. البته قم تا زمان امام رضا (ع) شیعه عاطفی احساسی فرهنگی بود و نه شیعه مکتبی.
وی افزود: یکی از شاگردان امام رضا (ع) به نام زکریا بن آدم است که امام به او توصیه می کنند که در قم بماند. زکریا چند سفر برای دیدن امام به مدینه می رود و بعد از ارتقاء مقامات علمی، امام می فرماید که در قم ساکن شود. زکریا به امام نامه می نویسد که سطح علمی قم پایین است و جوانان قم مرا اذیت می کنند ولی امام در جواب می فرماید که ماموریت تو در قم است و در آنجا بمان.
رضایی با اشاره به سابقه تاریخی شهر واسط که میان بصره و کوفه بنا شده، اظهار داشت: حجاج این شهر را میان کوفه و بصره با دشمنی اهل بیت پایه گذاری کردند و بعد از سقوط بنی امیه که بصره به تدریج با گرایش های شیعی تقویت می شد، امام رضا (ع) یکی از یارانش به نام عبدالحمید واسطی را مامور کردند که در واسط مستقر شود. یعنی شهری که دشمن اهل بیت در آن است و به سختی می توان ارتباط برقرار کرد. عبدالحمید نیز به امام نامه می نویسد تا جابجا شود ولی امام تاکید می کند که در واسط بماند. در واقع امام رضا(ع) شاگردان علمی نسل قبل که تربیت یافته امام صادق (ع) و کاظم (ع) هستند را در جغرافیای جدید مستقر کرده و آنان را از نظر علمی فرهنگی فعال می کنند.