مسأله اعتیاد یکی از مشکلات بزرگ در جوامع امروزی است که به عنوان آسیب و معضل اجتماعی، روان شناختی، پزشکی، اقتصادی و فرهنگی با پیچیدگی های خاص خود حاکمیت ملی، امنیت و استقلال کشورها را متأثر می سازد. امروزه در زمینه پیشگیری از گرایش به مواد مخدر در نوجوانان بیشتر کشورها پیشگیری کیفری را کنار گذاشته اند و به بحث پیشگیری اجتماعی گام نهاده اند که مستلزم همکاری و مشارکت نهادهای جامعه مدنی از قبیل سازمان های مردم نهاد و برنامه های اجتماع محور است. در قوانین جاری کشور ما نیز، اشاره های مستقیم و غیرمستقیم فراوانی به ضرورت انجام اقدامات پیشگیرانه در حوزه های مختلف از جمله اعتیاد شده است. تصویب و ابلاغ سیاست های کلی نظام در امر مبارزه با مواد مخدر در مهر ١٣٨٥ خورشیدی از طرف مقام معظم رهبری گام مثبت دیگری بود که در زمینه تدوین اسناد قانونی به منظور، پیشگیری از اعتیاد برداشته شد.
پیشگیری از اعتیاد در حقیقت به معنای پیشگیری اولیه از فرایند منجر به اعتیاد، شامل گرایش به مصرف، مصرف آزمایشی، مصرف گاه گاهی، سوءمصرف و وابستگی است. بر همین اساس با توجه به اهمیت موضوع، باید گفت که در ایران تاکنون راهکارهای مبارزه با این پدیده خانمان سوز بیشتر سخت افزاری و مبارزه های نظامی و انتظامی را دربرمی گرفته در حالی که کشوری مانند ایران آن هم با توجه به فرهنگ غنی و ظرفیت‌های خاص خود نیازمند مبارزه نرم افزاری با این پدیده است که اجتماعی کردن یکی از شیوه های این مبارزه و راهکاری جهانی به شمار می رود که از خانواده و جامعه آغاز می‌شود. اجتماعی کردن و مسوولیت پذیری به معنای درونی کردن یک موضوع محسوب می شود که باید از خانواده شروع و در سیستم آموزشی بخشی از سرفصل ها شود. از این رو کنفرانس بین المللی مبارزه با اعتیاد و قاچاق مواد مخدر در ۱۹۸۷ میلادی در شهر وین به منظور ابراز عزم سیاسی ملت‌ها در امر مبارزه با پدیده خانمان‌سوز و شوم مواد مخدر تشکیل شد و در آن سندی با عنوان C.M.O به تصویب کشورهای شرکت کننده رسید و ۲۶ ژوئن برابر با پنجم تیر را به عنوان روز جهانی مبارزه با مواد مخدر نام نهادند. این سند خط مشی همه‌جانبه اقدامات در امر کنترل مواد مخدر را از طرف کشورهای شرکت‌کننده مشخص و آنان را متعهد کرد تا اقدامات بین‌المللی در خصوص مبارزه با قاچاق مواد مخدر را قاطعانه دنبال کنند. دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، شعار «حقایق درباره مواد مخدر را به اشتراک بگذاریم تا زندگی‌ها را نجات دهیم» را برای ۲۰۲۱ میلادی برگزید.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز جهانی مبارزه با مواد مخدر به گفت وگو با «حمیدرضا خوشنام» درمانگر اعتیاد و فعال آسیب‌های اجتماعی پرداخت و آسیب های این معضل اجتماعی را از زوایای مختلف بررسی کرد.
کاهش آسیب اعتیاد با همکاری سازمان های مردم نهاد
حمیدرضا خوشنام با اشاره به تنوع و گستره فعالیت‌های سازمان های غیردولتی، گفت: تعاریف مختلف و متنوعی برای سازمان های مردم نهاد ارایه شده است، حمایت و مشارکت فعال سازمان های مردم نهاد و تشکل های مردمی و غیردولتی در عرصه درمان اعتیاد و کاهش آسیب، موجب تحقق اهداف نظام و انقلاب در بخش درمان، بازتوانی و حمایت های اجتماعی از معتادان و خانواده های آنان شده و دستاوردهای زیادی مانند سلامت اجتماعی و به تبع آن امنیت و رفاه اجتماعی را برای جامعه به ارمغان آورده است. این اقدام ارزشمند با توجه به ظرفیت وسیع بخش خصوصی در کشور، بیانگر وقوع تحولاتی شگرف در عرصه درمان، بازتوانی و کاهش آسیب معتادان از نظر کمی و کیفی است. اتخاذ راهبرد کاهش تقاضای مواد مخدر و اجرای برنامه های درمان معتادان و پیشگیری از اعتیاد موجب تحقق اهدافی همچون تضعیف حلقه ارتباطی میان معتادان و قاچاقچیان، مهار رشد اعتیاد در کشور، مهار شیوع بیماری ایدز و هپاتیت، کاهش جمعیت زندانیان مواد مخدر، کاهش جرایم و بزهکاری اجتماعی و جلوگیری از بی سرپرستی خانواده های در معرض خطر می شود.
پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر
این کارشناس آسیب های اجتماعی، یکی از مهمترین اهداف مبارزه با مواد مخدر در کشور را در طول دهه چهارم انقلاب به خصوص سال های اخیر، جلوگیری از ورود افراد جدید به چرخه ویرانگر اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان‌ها دانست و اظهار داشت: تحت پوشش قرار دادن حدود ۲۰ میلیون تن از جمعیت کشور در قالب اجرای برنامه های پیشگیری به تفکیک گروه‌های سنی، سطوح و محیط های مختلف اجتماعی نشان دهنده جهش بزرگ به وجود آمده در عرصه کاهش تقاضای مواد مخدر در کشور بوده که همسو با سیاست های جهانی و برخاسته از نگرش انقلابی- اسلامی در کشور است. ستاد مبارزه با مواد مخدر بر اساس اعتبارات اختصاص یافته در این بخش ضمن تمرکز برنامه ها و فعالیت های پیشگیرانه توانسته تا جنبش فراگیر پیشگیری از اعتیاد را در جامعه راه اندازی کند. برون داد حاصل از این جنبش نرم افزاری در کشور تحقق ۱۵۷ درصدی اهداف کمی مندرج در برنامه چهارم توسعه است. ایجاد جنبش نرم افزاری در عرصه مبارزه با مواد مخدر در نتیجه تقویت و توسعه تحقیقات بنیادی، پژوهش های کاربردی، آینده پژوهشی و تولید پشتوانه های علمی، تغییر نگرش در انجام مبارزه از عملیاتی به اطلاعاتی- عملیاتی از جمله عملکرد مبارزه با مواد مخدر، پیامدها و آثار اجتماعی مطلوب در سطح جامعه است.
ابعاد مبارزه با مواد مخدر
خوشنام، پدیده قاچاق و اعتیاد به مواد مخدر را پیچیده و چند وجهی دانست و گفت: مبارزه با مواد مخدر نیازمند عزم ملی و بین المللی است. این پدیده دارای ابعاد اقتصادی، جامعه شناسی، روان شناسی، مددکاری و مشاوره اجتماعی، عملیاتی، انتظامی و ... است. بنابراین ضروری به نظر می رسد با استفاده از نظر صاحب نظران و متخصصان این رشته ها به صورت منسجم و نظام مند نسبت به انجام بررسی و پژوهش های علمی به عنوان پایه های برنامه ریزی دراز مدت و میان مدت از سوی دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر اقدام لازم به عمل آید.
دلایل گرایش نوجوانان به مصرف مواد دخانی و مخدر و راهکارهای پیشگیری از این معضل
این درمانگر اعتیاد، درباره آسیب‌های مواد دخانی و مخدر، اظهار کرد: نوجوانی دوره‌ای است که با تغییرات شناختی، زیستی و روانشناختی همراه است و بسیاری از افراد در این دوره رشد، درگیر رفتارهای پرخطر از قبیل مصرف مواد دخانی مانند سیگار و سایر مواد می‌شوند. پژوهش‌های مختلف نشان داده است که شیوع استعمال سیگار در نوجوانان و جوانان در حال افزایش است. در ایران نیز مصرف مواد دخانی از شایع‌ترین موارد مصرف در میان دانش‌آموزان ایرانی است. علت‌های مختلفی برای گرایش به مصرف مواد وجود دارد که از مهمترین آن‌ها می‌توان به سابقه مصرف الکل در خانواده، رویدادهای استرس زای زندگی، رفتارهای پرخطر همسالان، عزت نفس پایین، پیوند ضعیف میان والدین و فرزندان، مهارت حل مسأله ضعیف و خودکارآمدی پایین، افسردگی، اضطراب و خودکنترلی ضعیف اشاره کرد. وابستگی به دخانیات امری پیچیده با دلایل متعدد است که به ابعاد شخصیتی فرد و گروه‌های اجتماعی و اقتصادی مرتبط است.
وی در ادامه اظهار داشت: خانواده نخستین و مهمترین نقش را در اعتیاد نوجوانان و جوانان به سیگار دارد، پس از خانواده اطرافیان و دوستان دارای نقش پر رنگتری هستند. سرگرم کردن نوجوانان به ورزش، مطالعه، سرگرمی‌ها و تفریح‌های مفید و نشاط آور بهترین و موثرترین راه جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر محسوب می‌شود. پایین بودن سطح سواد سلامت در جامعه و خانواده و گسترش باورهای غلط می‌تواند انگیزه و گرایش به مصرف مواد مخدر را افزایش دهد. مواردی از جمله اینکه مصرف دخانیات اعتیاد و وابستگی نیست یا سلامت فرد را به خطر نمی‌اندازد و زمینه‌ساز بیماری‌های دیگری از نظر جسمی و روانی نیست از باورهای غلط رایج در جامعه است. باید توجه داشت که گروه‌های نوجوان و جوان، گروه‌هایی هستند که به دنبال تخلیه هیجانات خود هستند و گاهی به غلط تصور می‌کنند با مصرف سیگار و مواد مخدر صنعتی مانند گل و شیشه هیجانات شان تخلیه می‌شود، لذت می‌برند یا به آن ها خوش می‌گذرد.
آموزش‌های خودمراقبتی از دوران کودکی
خوشنام در پایان با تاکید بر اینکه آموزش‌های خودمراقبتی باید از خانواده و درون مدارس به کودکان داده شود، تصریح کرد: نهادهای مختلف از خانواده و آموزش و پرورش تا رسانه و دانشگاه، همه و همه در انتقال این آموزش‌ها نقش دارند. درمان‌های مورد نیاز این حوزه از جنس آموزش‌های روانشناختی مثل آموزش مهارت‌های زندگی و سبک زندگی سالم است و می‌توان با ارایه آموزش‌های روانشناختی و تغییر سبک زندگی مصرف‌کنندگان دخانیات، رفتارشان را تغییر داد؛ همچنین برای پیشگیری از مصرف مواد مخدر و دخانی در سایر افراد باید سبک و مهارت‌های زندگی از دوران کودکی آموزش داده شود. مهارت خودآگاهی، تصمیم‌گیری، حل مساله، ارتباطات، نه گفتن، تفکر خلاق، مدیریت استرس و مدیریت خشم که آموزش این مهارت‌ها متناسب با گروه سنی باید از کودکی و توسط نهادهایی، چون خانواده، مهدهای کودک، مدرسه و … انجام شود و هر چه قدر از این موضوع مهم چه توسط خانواده و چه توسط حاکمیت غفلت شود، در آینده شاهد بیشتر شدن آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد به مواد مخدر خواهیم بود و جامعه‌ای افسرده همراه با آسیب‌های اجتماعی فراوان را خواهیم داشت.