تاریخ کشورمان سرشار از اتفاقاتی است که اصفهان نقش تعیین کننده ای در شکل گیری آنها داشته است، از قیام مشروطه تا انقلاب شکوهمند اسلامی و هشت سال دفاع مقدس، نقش بی‌بدیل اصفهان همیشه در تاریخ پرافتخار کشورمان جلوه‌گری می‌کند.
اصفهان بدلیل نقش حیاتی خود در تمام مقاطع، از جایگاه ویژه ای در تاریخ کشور برخوردار است و ۱۴ مرداد سالروز صدور فرمان مشروطیت، فرصتی برای بازخوانی نقش تاریخی این خطه در انقلاب مشروطه است.
به عقیده کارشناسان، مشروطیت شهر اصفهان بخصوص در دوره اول آن، با تعبیر و تفسیر شریعت‌خواهانه، همراه و جنبش عدالت‌خانه و انقلاب مشروطه در اصفهان و بختیاری حرکت اصیلی است که رنگ مذهبی و ملی آن از همه شهرهای کشور بیشتر و عمیق‌تر بود و مردم این دیار در مبارزه با استعمار خارجی بخصوص استعمار انگلیس بیشترین هوشیاری ملی را از خود بروز دادند.
رییس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان در این پیوند به ایرنا گفت: انقلاب مشروطه در شرایطی رخ داد که ایران بر دو پایه نظام سنتی شاهنشاهی قاجار مبتنی بر نظام ایلاتی، اقتصاد کشاورزی مبتنی بر دیوانسالاری ایرانی و نظام مالیات گیری استوار بود.
مسعود کثیری افزود: مشروطه با زیر پرسش بردن حکومت مطلقه شاه قاجار، مبانی اصلی پایایی نظام قاجاریه را متزلزل کرد و با تضعیف شاه و حکومت مرکزی، امکان ابراز مخالفت های سرکوب شده و انتقادهای بیان نشده را فراهم آورد و همچنین به نیروهای شهرستان هایی مانند اصفهان، تبریز و بختیاری به تهران، فرصت و مجال بروز و ظهور داد.
کثیری افزود: یکی از نتایج مشروطه در ایران این بود که دسته‌های فکری گوناگون و گروه های قومی- زبانی وارد کارزار سیاسی کشور شدند و در برهه‌های مختلف نهضت مشروطه به پیروزی آن کمک کردند.
وی ادامه داد: اصفهان و ایل بختیاری اگرنه بیشتر دست‌کم به همان اندازه شهرهایی مانند تهران و تبریز، در پیروزی انقلاب مشروطه سهیم بودند.
کثیری تصریح کرد: زمانی که تبریز توسط روس‌ها اشغال شده و بیم نابودی نهضت مشروطه می‌رفت، قوای بختیاری با درخواست علمای اصفهان، عمّال حکومتی ساکن در اصفهان را بیرون ریخته و پس از تصرف کامل شهر، به فرماندهی "سردار اسعد بختیاری" به سوی تهران حرکت کردند.
رییس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان ادامه داد: همزمان با حرکت قشون از اصفهان به تهران، از گیلان نیز مجاهدین به رهبری "سپهدار اعظم تنکابنی" و "یپرم خان ارمنی" بسوی تهران حرکت کردند و دو قوای شمال و جنوب (گیلان و اصفهان) در این زمان یکی شده و وارد تهران شدند و پس از جنگی سخت، بریگاد قزاق و قشون محمدعلی‌شاه را شکست داده و رسما انقلاب مشروطه را به پیروزی رساندند.
وی اظهار داشت: زمینه ساز انقلاب مشروطه در اصفهان، قیام مردم این شهر علیه حکومت اقبال‌الدوله حاکم مستبدِ محمدعلی شاه و تقاضای کمکِ آیت‌الله نورالله نجفی اصفهانی و آقانجفی اصفهانی از ایل بختیاری برای پیوستن به مجاهدینِ شهر اصفهان بود.
کثیری یاد آور شد: ملحق شدن بختیاری ها به مجاهدین اصفهانی باعث فتح این خطه شد و اقبال الدوله حاکم اصفهان به کنسولگریِ روس پناهنده شد و پس از آن، قشونِ بختیاری برای فتح تهران بسوی شمال کشور حرکت کردند.
رییس مرکز اسناد و کتابخانه ملی اصفهان تاکید کرد: فتح اصفهان، یکی از عواملِ مؤثر در سقوطِ محمدعلی شاه قاجار و پایانِ دورهٔ استبدادِ صغیر بود.
عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان نیز به ایرنا گفت: بررسی ابعاد رویداد بزرگ تاریخی نهضت مشروطه، کار دشواری است و هنوز با گذشت سال‌ها درس هایی نهفته و رمز و رازهای بسیاری در بررسی روند مشروطه خواهی در شهرهای مختلف ایران وجود دارد.
موسی نجفی افزود:یکی از مراکزی که نقش محوری در روند کلی مشروطه ایران داشت، شهر اصفهان و به تبع آن ایل "بختیاری" است که در کنار تبریز و تهران، نقش کلیدی در انقلاب مشروطه داشت.
وی ادامه داد: روند مشروطه در اصفهان از نظر عقیدتی و سیاسی، دو دوره عمده را شامل می‌شود در دوره اول از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری که دوران ریاست و پیشوایی مرحوم آیت‌الله حاج آقا نورالله اصفهانی بود و ریاست ایشان بر "انجمن مقدس ملی اصفهان" باعث شد، مهمترین اهرم سیاسی شهر در دست روحانیت قرار گیرد.
وی تاکید کرد: اصفهان نقش مهم و بسزایی در حضور روحانیت در انقلاب مشروطه داشت، تا جایی که نویسندة لائیکی مانند احمد کسروی با حمله به روند مشروطیت در اصفهان، آن را "مشروطه اسلامی" نامیده است.
وی ادامه داد: دوره دوم مشروطه اصفهان، از ۱۳۲۷ تا کمی قبل از شروع جنگ اول جهانی یعنی سال ۱۳۳۲ هجری قمری است که به‌روایت تاریخ، خوانین قدرتمند بختیاری به درخواست آیت‌الله نورالله نجفی اصفهانی و آقانجفی اصفهانی وارد عرصه شدند.
وی تاکید کرد: در آن دوران، نشریات اصفهان نیز در تکوین روند مشروطیت اصفهان نقش آفرین بودند و مطبوعات این شهر به تبعیت از روند مشروطیت در کشور، از فضیلت آزادی و نکوهش استبداد البته با ابزار و تفسیرهای شریعت‌خواهانه، نفی استعمار روس و انگلیس و سلطه بیگانه،مردم‌گرایی و ملت‌دوستی می نوشتند.
وی یاد آور شد: این قسمت از مشروطیت اصفهان، بسیار پررنگ بود و در مقایسه با سایر شهرهای ایران، نوعی "درجه آگاهی و اصالت" بیشتری را نشان می‌دهد.
نجفی تاکید کرد: آگاهی‌دادن از اخبار سایر شهرها و تفسیر اخبار مجلس شورای ملی و پایتخت و نوشتن در باره تحولات سایر کشورهای جهان در کنار مقالات مذهبی و ملی در تفسیر انواع حکومت و سیاست و بحث از ریشه‌ها و جوانب عقیدتی و فکری مسائل سیاسی و اجتماعی و مدنی از مواردی بود که نشریات اصفهان در آن دوران به آن می پرداختند.
وی تصریح کرد: مشروطیت شهر اصفهان با تعبیر و تفسیر شریعت‌خواهانه همراه بود و قیام "تحریم دخانیه" که اصفهانی ها در این واقعه، در ایران پیشتاز بودند موید این مطلب است و انتشار پیام های تلگرام علما توسط نشریات آن زمان، زمینه ساز این آگاهی بود.