شیوه زندگی عشایری بر سه مولفه، کوچ، دام و مرتع استوار است. خشکسالی‌ها عموما اثرات قابل توجه و گاه جبران ناپذیری بر کاهش تولید علوفه و خوراک دام عشایر و به تبع آن اقتصاد و معیشت این قشر سختکوش می‌گذارد. در این شیوه زندگی به دلیل وابستگی شدید به مراتع برای تعلیف دام، خسارات سنگینی متوجه جامعه عشایری می شود، خسارتی که جبران آن نیازمند حمایت و پشتیبانی است.
هم اکنون ۱.۵ درصد از کل جمعیت ایران را عشایر تشکیل می‌دهند اما آنان تولید ۲۵ درصد مواد پروتئینی به ویژه گوشت قرمز و محصولات لبنی، حدود ۴۰ درصد صنایع دستی و ۲۸ درصد دام سبک کشور را در اختیار دارند.
ساختار جامعه عشایری مبتنی بر ایل و عشیره است و بر خلاف پیدایش تمام پدیده‌های نوظهور در دنیای مدرن، همچنان این ساختار بکر در جامعه آنان پا برجا مانده و مهمتر از آن فرهنگ اصیل کار و کوشش در این ساختار پایدار است.
در این میان عشایر خراسان رضوی به عنوان یکی از استان‌های دارای مرز مشترک با ۲ کشور، از اهمیت و نقش فراوانی برخوردارند.
عشایر این استان در قالب ۳۵ طایفه با دارا بودن ۹۹۰ هزار راس دام و تولید سالانه ۱۷ هزار تن فراورده‌های دامی شامل شیر، روغن، پشم، کرک و کود حیوانی و ۴۱ هزار و ۸۰۰ مترمربع صنایع دستی شامل گلیم، قالیچه، فرش و تابلو فرش نقش بسزایی در اقتصاد خراسان رضوی دارند.
شمار دانش‌آموزان عشایر خراسان رضوی نیز بیش از پنج هزار و ۹۶۸ نفر است که در ۱۹۴ مدرسه ویژه عشایری تحصیل می‌کنند.
۲۳ شهرستان و منطقه خراسان رضوی دارای مدارس عشایری هستند و ۲ مدرسه شبانه روزی عشایری نیز در این استان فعالیت دارند.
خطه خراسان رضوی با برخورداری از اقلیم خشک و نیمه خشک اگرچه حدود ۲ سال بارندگی خوب را پس از ۱۷ سال تجربه خشکسالی در کارنامه خود ثبت کرد اما امسال در شرایطی که حتی در پاییز گذشته پیش بینی درستی در این زمینه انجام و اعلام نشده بود یک بار دیگر وارد بحران خشکسالی شده است که عواقب آن به شدت این خطه را مورد تهدید قرار داده است.
به گفته متولیان امر این استان با کاهش ۶۷ درصدی بارشها طی سال جاری در مقایسه با مدت مشابه پارسال مواجه است و تمامی شهرستان‌های استان در سال زراعی جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش بارندگی داشته‌اند.
کاهش تولید در تمامی بخش ها از جمله زراعی، باغی و دام و طیور در این استان نخستین آثار و پیامدهای ناشی از خشکسالی است که در کنار دیگر مسائل پیش از این از جمله تورم، بر جامعه عشایری نیز فشار فراوانی وارد کرده است.
خسارت پنج هزار میلیارد ریالی به عشایر
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی گفت: پدیده خشکسالی ظرف یکسال اخیر پنج هزار میلیارد ریال خسارت تنها در بخش تولید علوفه برای عشایر این استان به بار آورده است.
محمد نبوی‌فرد افزود: مطابق با آخرین آمار هواشناسی از اول مهرماه تا اسفند ۹۹ این استان با متوسط بارندگی ۷۲.۷ میلیمتر نسبت به دوره آماری ۳۲ ساله ۴۲.۴ درصد کاهش و نسبت به سال زراعی قبل تا این تاریخ ۵۲.۴ درصد کاهش بارندگی داشته است.
وی ادامه داد: این میزان کاهش بارندگی خسارات فراوانی به مراتع، باغ ها و زمین‌های زراعی متعلق به عشایر استان وارد کرده است.
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی گفت: طبق نظر کارشناسان منابع طبیعی، کاهش هر میلیمتر بارندگی موجب کاهش یک کیلوگرم علوفه خشک از هر هکتار مرتع می شود، لذا با توجه به کاهش ۷۹.۹ میلیمتری باران در سال زراعی جاری نسبت به سال گذشته، برآورد می شود ۷۹.۹ کیلوگرم علوفه خشک در سطح هر هکتار از مراتع کاهش یابد.
وی افزود: با توجه به گستره حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار هکتاری مراتع عشایر استان، میزان کاهش علوفه در سال گذشته حدود ۱۲۸ هزار تن برآورد می‌شود و با توجه به گرانی علوفه در سال جاری این کاهش، فشار مضاعفی بر عشایر استان وارد می‌کند.
نبوی‌فرد ادامه داد: اگر متوسط قیمت علوفه خوش خوراک مرتعی ۳۵ هزار ریال در نظر گرفته شود، خسارت وارده به عشایر حدود چهار هزار و ۴۸۰ میلیارد ریال خواهد بود.
وی گفت: پدیده خشکسالی به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر دامپروری اثر می‌گذارد و عمده اثرات مستقیم خشکسالی و تضعیف شدید پوشش گیاهی مراتع با کمبود و افزایش قیمت علوفه و تاثیر آن بر سلامت دام سبک بروز می کند که این امر آثاری منفی بر تولید مثل دام مولد و ارزش اقتصادی کل دامپروری دارد.
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی، فقر شدید مراتع و الزام به تغذیه دستی دامها، نیاز شدید به انواع علوفه و نهاده، زیان اقتصادی شدید خانواده‌های عشایر این استان به دلیل افزایش سرسام‌آور هزینه‌ها همزمان با کاهش ارزش دام در بازار مصرف، عرضه و تقاضای نامتوازن، افت کیفیت علوفه مرتعی، گرانی انواع نهاده‌های دامی و بدهی سنگین عشایر ناشی از اجبار آنها به تهیه مقدار غیرمتعارف انواع نهاده‌های دامی با نرخ سنگین را بخشی از پیامدهای خسارتبار خشکسالی بر کار و زندگی عشایر خراسانی برشمرد.
وی افزود: مشکل تامین آب شرب دام و افزایش هزینه آن، گسترش ارسال بره‌های پروارنشده به کشتارگاه، کاهش بهره‌وری در مدیریت گله به واسطه ناتوانی اقتصادی عشایر، اجبار به حذف بره‌های ماده به عنوان دام مولد و تعدد مهاجرتهای جبری عشایر به حاشیه شهرها از دیگر تبعات و خسارات خشکسالی بر زندگی عشایر است.
نبوی‌فرد همچنین به فعالیت تولیدی بخشی از عشایر خراسان رضوی در کشتزارها و باغهای این استان اشاره و بیان کرد: ۱۱ هزار هکتار زمین زراعی و باغی در سطح خراسان رضوی متعلق به عشایر است که این قشر سالانه سه هزار و ۳۰۳ تن محصولات باغی و ۱۹ هزار و ۸۹ تن محصولات زراعی در چهارچوب کار و کشت بر روی این مزارع و باغها تولید و روانه بازارهای مصرف می‌کنند.
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی همچنین کاهش نزولات آسمانی در حوزه زراعی و بطور خاص در کشت آبی و دیم را موجب سبز نشدن مطلوب بذرهای کشت شده ذکر و بیان کرد: میزان خسارت وارده به عشایر این استان نیز، با توجه به مساحت عرصه زراعی در اختیار و حجم میانگین تولیدات آنها ۱۹ میلیارد ریال برآورد می‌شود.
کاهش شدید علوفه مورد نیاز عشایر
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی با بیان اینکه تداوم خشکسالی، برداشت علوفه از مراتع در اختیار عشایر این استان را نسبت به پارسال ۱۲۸ هزار تن کاهش داده، اظهار کرد: گستره مراتع در اختیار عشایر خراسان رضوی یک میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار است که بروز خشکسالی به شدت به مراتع طبیعی استان آسیب زده است.
وی به کاهش ۸۰ میلیمتری بارندگی امسال در خراسان رضوی نسبت به مدت مشابه پارسال اشاره کرد و افزود: هر میلیمتر کاهش بارندگی موجب کاهش یک کیلوگرم علوفه در هر هکتار مرتع می‌شود.
نبوی‌فرد با بیان اینکه این وضعیت در حالی است که عشایر دامدار این استان ۱۰ درصد از کل دام سبک استان را در اختیار دارند، اظهار داشت: پارسال ۸۵ هزار تن علوفه بین عشایر این استان توزیع شد که در صورت افزایش ظرفیت انبارداری این میزان تا ۱۲۰ هزار تن قابل افزایش است.
نبوی فرد افزود: هم‌اینک عشایر خراسان رضوی با توجه به وضعیت موجود مراتع و ظرفیت انبارداری استان، با کمبود حدود ۱۰۰ هزار تن خوراک دام مواجه هستند.
وی ادامه داد: تامین علوفه مورد نیاز دام های عشایر و جبران کسری آن نیازمند چهار هزار و ۴۸۰ میلیارد ریال اعتبار است.
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی همچنین خسارت ناشی از خشکسالی در جامعه عشایری استان را هفت هزار و ۳۲۰ میلیارد ریال اعلام کرد.
وی گفت: آبرسانی به عشایر این استان نیز که هر سال با استفاده از هفت هزار سرویس سیار انجام می‌شد، به خاطر تداوم خشکسالی امسال نیازمند چهار هزار و ۴۵۰ سرویس آبرسانی دیگر است.
نبوی فرد افزود: تامین و تخصیص ۶ هزار و ۴۹۰ میلیارد ریال اعتبار برای تامین آب و علوفه مورد نیاز عشایر خراسان رضوی، امسال از سازمان مرکزی درخواست شده است.
خرید حمایتی دام عشایر
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی گفت: با توجه به خشکسالی بی سابقه امسال و کاهش شدید علوفه مرتعی برای تعلیف دامهای سبک، به منظور حمایت از جامعه عشایری، که ۲۵ درصد گوشت قرمز، معادل سالانه ۲۰۰ هزار تن آنرا تولید می‌کند، مقرر شد یک میلیون راس از دام مازاد عشایر توسط شرکت پشتیبانی امور دام ایران با نرخ متوسط هر کیلوگرم ۴۵ هزار تومان خریداری و به ازای هر کیلوگرم دام زنده سه کیلوگرم جو دولتی تحویل آنان شود.
نبوی فرد افزود: سهمیه خراسان رضوی از این رقم خرید ۱۰۰ هزار راس دام از عشایر تعیین شده است.
وی بابیان اینکه تاکنون ۱۵ هزار راس دام به صورت حمایتی از عشایر استان خریداری شده است، ادامه داد: ۱۱ هزار و ۱۷ راس از این تعداد به نام خراسان رضوی ثبت شده و رکورد خوبی را برای استان به همراه داشته است که البته باید روند اجرای این طرح شتاب بیشتری بگیرد.
مدیرکل عشایر خراسان رضوی گفت: تاکنون در مجموع ۴۴۳ تن گوسفند زنده در این طرح خریداری شده که در این قالب باید هزار و ۳۲۰ تن جو نیز با نرخ دولتی به عشایر استان تحویل شود که امیدواریم هرچه زودتر این پرداخت ها انجام گردد.
افزایش ظرفیت آبرسانی به عشایر
وی با اشاره به آثار خشکسالی و افزایش نیاز آب عشایر در این بخش به ضرورت تامین آب مورد نیاز عشایر با توجه به کمبود منابع آبی اشاره و بیان کرد: اداره‌کل عشایر خراسان رضوی پیش تر سالانه هفت هزار دستگاه تانکر هر یک با ظرفیت ۱۲ هزار لیتر آب را توسط ناوگان آبرسان برای عشایر تامین می‌کرد.
وی ادامه داد: تداوم پدیده خشکسالی موجب شد چهار هزار و ۴۵۰ دستگاه تانکر دیگر به حجم خدمات جاری آبرسانی به عشایر افزوده شود که بر این اساس به ۵۵ میلیارد ریال اعتبار جدید برای آبرسانی سیار به مناطق عشایری فاقد دسترسی به این مایه حیات نیاز است.
مدیرکل عشایر خراسان رضوی گفت: علاوه بر افزایش درخواست آبرسانی، پدیده خشکسالی منجر به خشکیدن چاههای مالداری در مناطق عشایری استان شده است، لذا ۵۴ میلیارد ریال اعتبار نیز برای کف‌شکنی و مرمت ۱۸۰ حلقه چاه مالداری نیاز است تا بتوان آب مورد نیاز دام های عشایر را تامین کرد.
صدور سه هزار کارت تردد برای عشایر
نبوی‌فرد با اشاره به صدور حدود سه هزار کارت تردد دام برای سهولت در خدمات‌رسانی به عشایر استان، اظهار کرد: به منظور جلوگیری از قاچاق دام و سهولت در خدمات‌رسانی به عشایر استان، تاکنون این تعداد کارت تردد برای عشایر استان صادر شده است.
وی با بیان اینکه شناسایی دامداران و تردد دام عشایر بر اساس سامانه آماری مرکز ایران پالایش و انجام می‌شود، افزود: در آبان‌ماه سال گذشته نتایج سرشماری ثبتی مبنای عشایر کوچنده در اختیار امور عشایر استان قرار گرفته است که این آمار در سامانه وجود دارد.
مدیرکل امور عشایر خراسان رضوی یادآور شد: برای کسانی که در سامانه ثبت نام شده‌اند کارت تردد صادر شده که ملاک هویتی عشایر است و از قاچاق دام جلوگیری و خدمات‌رسانی به عشایر تسهیل و عشایر واقعی از غیرواقعی را متمایز می‌کند.
وی اظهار کرد: در همین راستا تعداد ۶۵۶ هزار و ۹۵۰ رأس دام عشایر هویت بخشی و پلاک‌گذاری شده‌اند.