به گزارش ایرنا،پس از قدرت گرفتن صفویان در حدود سال ۸۸۰ و انتخاب شیعه به عنوان مذهب رسمی در ایران تلاش وافری برای بزرگداشت واقعه کربلا و برگزاری آیین‌های عاشورایی صورت گرفت؛ از جمله آنها می‌توان به مراسم نخل‌گردانی اشاره کرد که امروزه با قدمتی ۴۰۰ ساله در نقاط مختلف از شمال تا جنوب کشور برگزار می‌شود.
اردبیل که به عنوان خاستگاه اصلی صفویان به دارالامان و دارالارشاد شهره شده و در طول سال میزبانی آیین‌های سوگواری حضرت امام حسین و سایر ائمه اطهار (ع) را نظاره‌گر است، سالیان سال مردمانش از چند هفته مانده با نصب پرچم‌های مشکی، سبز و قرمز و برپایی هیات‌های عزاداری در نقاط مختلف خود را برای استقبال از محرم آماده می‌کنند.
اگرچه امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا و قرار گرفتن استان اردبیل در میانه موج پنجم همه‌گیری کووید- ۱۹ همه آیین‌های عاشورایی قابل برگزاری نبوده و برخی آیین‌ها نیز به صورت نمادین و با جمعی محدود به اجرا درآمده‌اند، اما هیچ یک از ژرفای شور مردمان این دیار حسینی نکاسته است.
مراسم عزاداری ماه محرم و صفر استان اردبیل از چند هفته گذشته در مناطق مختلف این استان آغاز شده و تلاش مسئولان و دست‌اندرکاران هیات‌های مذهبی بر این است که این آیین‌ها با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی ستاد ملی مقابله با کرونا انجام گیرد.
آغاز محرم، از تشت‌گذاری تا قارقارا
دوست‌داران خاندان عصمت و طهارت (ع) از هشتم ذی‌الحجه با برپایی مراسم شب شهادت مسلم ابن عقیل (ع) به پیشواز محرم رفته و از عصر بیست و ششم نیز با برپایی مراسم سنتی تشت‌گذاری در مسجد جامع که در منطقه راسته اصلی مجموعه بازار تاریخی اردبیل قرار دارد، عزاداری‌ها را به طور رسمی آغاز می‌کنند.
عزاداران سیاه‌پوش از روز ۲۷ ذی‌الحجه در قالب آیین تشت‌گذاری که سال ۱۳۹۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان اثری معنوی در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است، در محله‌های شش‌گانه همراه با نوای جانگداز شاعران حسینی و مداحان اهل بیت (ع) به نوحه‌سرایی و سینه‌زنی می‌پردازند.
در قالب این مراسم دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی در مسجدها و تکیه‌ها به یاد لب‌تشنگان نهر فرات مشکی را پر از آب می‌کنند و همراه با تشتی مسی که به طور معمول بر دوش ریش سفیدان محله حمل می‌شود، چند دور در مسجد می‌گردانند.
سپس عزاداران با زنجیرزنی و سینه‌زنی تشت را در مکان خاصی در داخل مسجد قرار می‌دهند که با شمع‌های روشن و تصاویر ائمه معصومان (ع) جلوه داده شده است.
نوحه‌خوانان طی این مراسم اندر احوالات حضرت اباالفضل (ع) مرثیه می‌خوانند که در این میان سروده‌ای بیش از سایرین رواج دارد:
گلمیشوک تشت آپاراق سو توکوب احسان ایلیه‌ک، کربلا تشنه‌لرین یاد ائدیب افغان ایلیه‌ک (آمده‌ایم تشت ببریم تا آن را برای احسان کردن پرآب نموده و به یاد تشنگان کربلا فغان سردهیم)
آب این تشت‌ها نزد مردم منطقه از تقدس خاصی برخوردار است، به طوری که بیماران و حاجتمندان در مراسم حضور یافته و در پایان برای شفا و تبرک اندکی از آن می‌نوشند.
البته موضوع به اینجا ختم نمی‌شود و از جمله اهالی شهرستان خلخال بنابر رسمی دیرینه در آستانه ماه محرم آیینی را به اجرا درمی‌آورند که به نوعی اعلان رسمی آغاز ماه محرم و عزاداری‌ها است.
بر اساس این رسم درختی بلند از باغستان هر روستا انتخاب می‌شود و پس از قطع آن از سوی اهالی به میدان روستا و شهر یا مجاور مسجد اصلی محل انتقال می‌یابد و با برافراشتن این درخت که همراه با نوحه‌خوانی و عزاداری است، آغاز عزاداری‌های ماه محرم اعلام می‌شود.
این درخت که در بین مردم محلی قارقارا نام گرفته است، از گونه‌های بلند انتخاب و با پارچه‌های مشکی تزیین می‌شود که مردم نذورات خود را نیز به تنه آن سنجاق می‌کنند.
هر سال کسی که نسبت به اهدای درخت تمایل دارد، از پیش اعلام آمادگی می‌کند تا اهالی برای بریدن درخت که با مراسم خاصی از سوی بزرگان و معتمدان روستا یا شهر صورت می‌گیرد، آماده شوند.
پس از قراردادن درخت در میدان اصلی شهر یا روستا، هر فردی حاجتی داشته باشد، پارچه‌ای به درخت می‌بندد و خواسته خود را از دستگاه امام حسین (ع) طلب می‌کند.
سینه‌زنی و زنجیرزنی
عزاداری در اردبیل صفا و نسخ خاص خود را دارد؛ به طوری که دهه نخست ماه محرم به جز روزهای اول، نهم و جمعه ده روز اول ماه هر روز به عزاداری یک محله از محله‌های شش‌گانه در سطح شهر شامل سرچشمه، عالی قاپو، گازران، پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی اختصاص می‌یابد.
ایام محرم دسته‌های عزاداری هر محله و شعب آن با توجه به موعد مقرر و با در دست داشتن پرچم‌های سیاه ویژه هر محله در مسیرهای از پیش تعیین شده به مقصد بازار در سطح شهر اردبیل به راه می‌افتند و با فغان و نوایی حزن‌آلود قلب‌های زلال عشاق را هوایی کرده و رهگذران را برای دقایقی هم که شده با خود همراه می‌کنند.
گروه طبل و شیپور در حالی که لباس متحدالشکلی بر تن دارند و ریتم‌های ویژه عزاداری می‌نوازند، در جلوی صف حرکت می‌کنند و سپس بیرق و علم مخصوص هر محله حمل می‌شود؛ در پشت سر آن و جلوی سینه‌زنان یا زنجیرزنان نیز ریش سفیدان محله حرکت می‌کنند.
این دسته‌ها وقتی به مقابل مسجد محله‌های دیگر می‌رسند، از سوی ریش سفیدان آن محله که پرچم مخصوص خود را حمل می‌کنند، مورد استقبال قرار می‌گیرند و پس از پایان مراسم عزاداری و ترک آن مسجد تا محلی مشخص از سوی ریش سفیدان بدرقه می‌شوند.
پس از پایان عزاداری محله‌های شش‌گانه، در شب تاسوعا هیات‌ها و دسته‌ها در مسجد محله‌های مجاور تا پاسی از شب عزاداری می‌کنند؛ به طوری که در این شب، عزاداری اهالی که شور زاید الوصفی پیدا می‌کند، گاه تا پخش اذان صبح هم ادامه می‌یابد و دل‌ها را هوایی می‌کند:
ای اهل حرم میر و علمدار نیامد، سقای حسین سید و سالار نیامد
دل خون شد و از معرکه دلدار نیامد، از علقمه با دیده خونبار نیامد
سقای ادب جلو ایثار نیامد، صد حیف که آن یار وفادار نیامد
این قافله را قافله سالار نیامد، عباس‌ترین حیدر کرار نیامد
علمدار نیامد، علمدار نیامد ... .
شمع‌گردانی
شمع‌گردانی یا "شمع پایلاماق" رسمی دیرین و در واقع آغاز رسمی آیین تاسوعا در اردبیل به شمار می‌رود که از صبح روز تاسوعا آغاز می‌شود و تا شامگاه ادامه دارد.
عزاداران حسینی در قالب این آیین به صورت انفرادی یا دسته‌های کوچک عزاداری به یاد شهدای کربلا نسبت به روشن کردن ۴۱ شمع در مقابل ۴۱ مسجد شهر اقدام می‌کنند.
اگر این عمل به‌صورت گروهی انجام شود، اغلب برای هر دسته یک نفر سر گروه برگزیده می‌شود که این فرد در پیشاپیش دسته حرکت می‌کند و رجزخوانده و با صدای بلند آه حسن، وای حسین می‌گوید.
هنگامی که عزاداران سیاه‌پوش به مسجدی برسند، پس از فرستادن صلوات چند قطره از آب تشت‌های تعبیه شده را به‌عنوان شفا در داخل شیشه‌ای که همراه خود آورده‌اند، می‌ریزند و یک شمع در محل مورد نظر یا سقاخانه روشن می‌کنند.
'بی‌جا دگل بو کوچه و بازاری دولاندوک، شمع الده دوتوب تشت قباقینده دایاندوک' (بی‌خود نیست که این همه کوچه و بازار را گشته و با در دست گرفتن شمع در مقابل تشت‌های مقدس ایستادیم) شعر سوزناک و تاثیرگذار قدیمی است که عزاداران هنگام برپایی مراسم سنتی پخش شمع به یاد لب تشنگان نهر فرات و نیز خیمه‌های اهل بیت امام حسین (ع) و یاران ایشان در شامگاه تاسوعای سال ۶۱ هجری ترنم می‌کنند.
ریشه برگزاری این آیین مشخص نیست؛ برخی آن را نمادی از ۴۰ منزل‌گاه سید الشهدا (ع) و یارانش تا کربلا می‌دانند و عده‌ای بر این باور هستند که در گذشته تعداد ۴۱ باب مسجد در شهر اردبیل وجود داشت و از این رو عزاداران با روشن کردن یک شمع در مقابل هر مسجد در مجموع ۴۱ عدد شمع روشن می‌کرده‌اند که در سال‌های بعدی نیز این روال ادامه یافته است.
تعزیه‌گردانی و شبیه‌خوانی
همزمان با عاشورای حسینی علاقه‌مندان و ارادتمندان اهل بیت (ع) از صبح در نقاط مختلف اردبیل گردهم می‌آیند تا هنرمندان با برپایی آیین‌های تعزیه‌گردانی و شبیه‌خوانی فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران ترسیم کنند.
آیین سنتی شبیه‌خوانی روز عاشورا در نقاط مختلف استان اردبیل به طور معمول در میدان‌ها یا مقابل مسجدها در سه نوبت سپیده دم، ظهر و شامگاه با شکوه خاصی به اجرا درمی‌آید و گروه‌های عزادار در گذر از خیابان‌ها از سوی بانیان تکیه‌های بزرگ، خانواده‌های شهدا یا صاحبان نذر با چای، شیر، شربت یا سایر خوراکی‌های نذری پذیرایی می‌شوند.
مراسم شاخسی (شاه حسین) در بیشتر نقاط شهر به ویژه محوطه مسجدها برگزار می‌شود؛ به طوری که مردم دور میدان شبیه‌خوانی حلقه می‌زنند و دیدن صحنه‌های نمادین شهادت حضرت امام حسین (ع) و اسارت اهل بیت ایشان (س) گاه رود زلال چشمان عزاداران را برای دقایقی جاری می‌کند.
پس از اتمام مراسم عزاداری، نماز ظهر به یاد نماز ظهر عاشورا به جماعت اقامه می‌شود و پس از آن سفره‌های احسان و اطعام در حسینیه‌ها، تکیه‌ها، مسجدها و خانه‌ها گسترده و از عزاداران حسینی پذیرایی مفصلی صورت می‌گیرد.
البته در بدعتی تازه از سال ۱۳۹۰ مراسمی در عصر عاشورا به صورت اجتماعی بزرگ در میدان عالی قاپو اردبیل برگزار می‌شود و در قالب آن مداحان برای چند ساعت به ترتیب به نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی می‌پردازند که با در نظر گرفتن جمعیت، می‌توان گفت که با استقبال چندانی روبه‌رو نمی‌شود.
اگرچه در سایر نقاط پس از برگزاری شام غریبان پرونده عزاداری‌ها بسته می‌شود، اما در اردبیل چنین نیست و روزهای ۱۱ تا ۱۳ محرم نیز مراسم عزاداری ادامه دارد؛ به طوری که روز ۱۲ محرم از صبح تا ظهر تعزیه‌داری و مراسم دفن نمادین شهدای کربلا از سوی عزاداران مسجد اعظم در محله‌های شش‌گانه اجرا می‌شود و عزاداری تا اربعین حسینی در برخی مسجدها و خانه‌ها ادامه پیدا می‌کند.