موسیقی کتولی‌ گلستان، میراثی که باید حفظ شود

به گزارش ایرنا، هنر در طول تاریخ بشری یکی از پایگاه های مهم عاطفی در زمان بروز حوادث بزرگ به ویژه رویدادهای غم بار برای انسان بوده و موسیقی به عنوان یکی از هنرهای متعالی کاربردی خاص برای درمان زخم های درون آدمی داشت.

موسیقی ایران نیز همچون دیگر هنرهای این مرز و بوم تاریخ پرفراز و نشینی را پشت سر گذاشته و برشانه گذشتگان نشسته است و بر همین اساس همواره بلند قامت جلوه می کند.

تاریخ باستانی موسیقی ایران چون افسانه های پررمز و راز، معدن اسرار هنری ناشناخته است که ضرب آهنگ ها و ترنم زیبای آن نشان از تنوع و گستردگی موسیقی این سرزمین دارد.

از جمله این آوازها، موسیقی کتول است که اگر چه به ساکنان منطقه ای به همین نام در گلستان امروزی نسبت داده می شود اما در مورد خاستگاه آن و البته بخش های مختلف آن نظرات متعددی مطرح شده است.

کتولی، امیری، نجما و صنم از جمله آوازهای تغزلی است که هر یک وضع و حال عاشق و معشوق و ماجرای دلدادگی را بیان می کند که در بخش هایی از آن مسائل اجتماعی، فرهنگی، عرفانی و عشق به ائمه اطهار (ع) دیده می شود.

موسیقی حماسی کتول

منطقه کتول در بخش مرکزی گلستان با توجه به برخی ویژگی های فرهنگی و زبانی نسبت به سایر مناطق این استان و همجواری با روستاهای ترکمن نشین و ارتباط با نوارندگان و شعرخوانان این منطقه با اقوام کرد و ترک شمال خراسان و همچنین حضور گسترده سیستانی ها در روستاهای اطراف، از نظر موسیقی به شدت تحت تاثیر اقوام فوق قرار گرفت.

موسیقی حماسی این منطقه نیز از گوناگونی شگفتی برخوردار است که به عنوان نمونه دهل در اجرای قطعات موسیقی جایگزین "دسرکوتن" شده و برخی قطعات حماسی موسیقی سایر اقوام نیز به این منطقه راه یافته است.

گرچه سرنانوازی کتول رو به فراموشی است اما سه قطعه سرداری، سواری و کشتی گیری هنور در نواز ساز هنرمندان این منطقه شنیده می شود.

در بخش آوازی موسیقی کتول هم در بسیاری از راسته مقام ها و کله‌کش‌ها به مضامینی بر می خوریم که حاکی از رقابت و رویارویی اهالی کتول با اقوام چادرنشین صحراهای اطراف کتول بوده و دارای جنبه حماسی است.

موسیقی آوازی - تغزلی

کتولی یکی از آوازهای موسیقی سازی و آوازی محسوب می شود که در میان مردم این منطقه سینه به سینه تداوم یافته است.

جمشید قلی نژاد محقق و پژوهشگر موسیقی گفت: آواز کتولی به بیات دشتی و حجاز ابوعطا شباهت دارد و بیشتر در حین راه رفتن یا کارکردن معمول است و به همین خاطر از ویژگی های "جان، جانا، هی و ای" که گویای تازه نفس کردن خواننده است استفاده می‌شود.

وی معتقد است: برخی این آواز را به کتول در منطقه علی آباد استان گلستان نسبت می دهد و عده ای دیگر معتقدند که این آواز هنگام چراندن گاو کتول خوانده می شد.

موسیقی آوازی مازندران که منطقه کتول گلستان را شامل می شود به تغزلی، حماسی و آیینی تقسیم می شود و هر یک از این بخش ها با توجه به شرایط تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر دوره ویژگی خاصی دارد.

کتولی، امیری، نجما و صنم از جمله آوازهای تغزلی است که هر یک وضع و حال عاشق و معشوق و ماجرای دلدادگی را بیان می کند که در بخش هایی از آن مسائل اجتماعی، فرهنگی، عرفانی و عشق به ائمه اطهار (ع) دیده می شود.

در بخش هایی از این موسیقی آوازی عشق به طبیعت، دام و زمین نیز وجود دارد و شیفتگی روستاییان به عناصر تعیین کننده زندگی کشاورزی و دامپروری در گفت و گوی آنان با این عناصر مجسم می شود.

قرائت اشعار و آوازخوانی در گلستان با توجه به وضعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی و شیوه های کار جریان دارد.

فرهنگ عامیانه کاربرد ترانه ها که با مفاهیم عالی همچون دلداگی، عشق، رنج، اندوه، جدایی، همبستگی، پایداری در مقابل سختی کار و ستم حاکم و تلاش و امید برای بقا همراه است، جزیی از زندگی مردم این منطقه به شمار می رود.

کتولی بخوندم مه یار کتوله     کتولی بخوندم مه منزل دوره
کتولی بخوندم بورم ولایت      شه یارجم دارمبه شیرین حکایت
.....
کتولی بخونم یارم کتول است        کتولی بخونم خانه ام دور است
کتولی بخونم بروم به ولایت   از یار خودم حکایت های شیرین دارم

اجزای موسیقی کتول

منطقه کتول شرقی‌ترین مناطق تبری‌زبان و از اصلی‌ترین بلوک استرآباد قدیم محسوب می‌شود که نزدیکی و همجواری با ترکمن صحرا و خراسان به غنای فرهنگی و هنری آن افزوده است.

اساس ساختار موسیقی مقامی کتولی بر پایه‌ سه مقام آوازی به نام‌های هرایی، راستِ مقام و کلّه‌کش استوار است.

خنیاگران کتولی از دیرباز این سه مقام را بر اساس سلیقه و ذوق فردی و با اتکا به سنت بداهه با توجه به چگونگی بلندی و یا کوتاهی جملات آن به هنگام اجرا می نواختند.

این مقام های سه گانه سرچشمه مقامات دیگری شدند که به نام پدید آورندگانشان موسوم بودند مانند علی‌محمد صنم، مقام یحیی گالش و یا مقام حسنخانی که وجه تمایز آن‌ها در اجرای پرشتاب‌ و سریعتر آنان است.

راست ِ مقام‌ها پرشتاب‌تر ، سریع‌تر و کوتاه‌تر و هرایی‌ها و کلّه‌کش‌ها کشیده‌تر و سنگین‌تر و طول جملات آنان از راستِ مقام‌ها و بلندتر است بنابراین هرایی مقدمه و پیش درآمد آهنگ‌های کتولی و پس از آن راست مقام‌ها و سپس کلّه‌کش‌ها اوج موسیقی کتولی به شمار می روند.

بخش دیگری از موسیقی آوازی کتولی منظومه‌هاست که منظومه‌های عباس مسکین و عباس گالش از معروف‌ترین آنها به شمار می‌رود.

آخرین بخش از موسیقی آوازی کتولی ریز مقام‌هاست که از مقام‌های اصلی گرفته شده اما در زمان حاضر بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده‌ است.

ریزمقام ها خود به ۲ دسته تقسیم می شود که دسته اول در ادامه راستِ مقام‌ها و کلّه‌کش‌ها خوانده می‌شود و دسته‌ دوم شامل ترانه‌هایی است که فقط به وسیله‌ زنان اجرا می‌شود و جشن‌ها به ویژه عروسی‌ها را در بر می‌گیرد مانند لاله لاله، های چینی‌ام ‌و  حنا حنا و نیز آهنگ‌هایی مثل سرگریه که به عزاداری‌ها مربوط می‌شود.

در زمان حاضر از ریزمقامات بومی کتولی فقط تعداد معدودی در یادها مانده است و بر خلاف سایر ریزمقامات مناطق، برخی نام های قدیمی این بخش از موسیقی به فراموشی سپرده شده و همه آن ها نزد هنرمندان این مناطق با عنوان کلی ریزمقام شناخته می‌شود.

سیداحمد حسینی پژوهشگر و فعال موسیقی کتولی گفت: موسیقی کتولی منظومه‌خوان‌های معروف بسیاری چون عیسی فیوج و پدرش را داشته که از نقالان و منظومه‌خوان‌های برجسته این استان هستند اما اکنون گرچه منظومه‌خوانی همچنان رایج است ولی طبیعتاً به نسبت گذشته کمتر اجرا می‌شود.

مهاجرپذیری منطقه‌ کتول به اعتقاد کارشناسان امر راه را برای سازهای گوناگون در موسیقی این سرزمین باز کرد،نی کتولی به عنوان اصلی ترین ابزار موسیقی این منطقه از نظر ساختمان تلفیقی از للـه وای مازندرانی و یدّ بَقُم ترکمنی است .

بلندی این ساز نشانگر زندگی کتولی‌ها در کوهستان و زندگی بر پایه‌ی دامپروری و کشاورزی است و نی، کشمکش چوپانان با طبیعت را بازگو می‌کند.

عباسعلی فرهادی از کارشناسان موسیقی گفت: میان آواهای برآمده از دست و تلنگر که با جان و روان مردمان سرزمین کتول پیوند ناگسستنی دارد ارزش ترانه‌های کتولی بر همگان روشن است.

وی بیان کرد: در کتول قدیم تا امروز از مردمان ساکن کوهستان و روستاها تا شهر به کار بردن ضربه ها و برآوردن آواهای دلخواه از پشت تَشت و لگن و دایره تا هر در و تخته ای که می‌تواند خالق آوائی شود ، شادی دلخواهی می گیرند که سرمایه پایکوبی های دلپذیر می گردد.

فرهادی ادامه داد: با اطمینان می توان گفت که جذاب‌ترین بخش موسیقی آوازی کتولی را مجموعه ترانه های دل انگیزی تشکیل می دهد که از دیرباز بر زبان توده مردم این مرز و بوم جاری بوده است.

هر یک از این ترانه‌ها و زیبایی‌های نهفته در آن، ریشه در طبیعت ناب و برگرفته از ویژگی های قومی ، فرهنگی و اجتماعی کتول دارد و مایه ی اصلی آن‌ها از محیط پیرامون روستاها و نیز از احساس ، عاطفه ، عشق و محبت به یار و دیار و معشوق است.

تلاش برای ثبت ملی موسیقی کتولی

مدیران حوزه فرهنگ و هنر  گلستان در تلاش هستند تا موسیقی کتولی را به عنوان یکی از پویاترین موسیقی‌های بومی و فولکلور استان به ثبت ملی برسانند.

مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گلستان با ذکر نامی از چهره های ماندگار و استادان موسیقی دیار علی آباد کتول، از جمله زنده یاد شیرعلی شکری، زنده نام علی‌اصغر اصلانی‌کتولی (اکبرکتول)، جواد معززی، سید مجتبی حسینی، قربانعلی‌اصلانی، سید احمد حسینی، علی حسین قنبری، محمدرضا برزگر و بسیاری از استادان و فعالان موسیقی کتول گفت: با همکاری میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به دنبال ثبت ملی موسیقی کتول به نام استان گلستان هستیم.

عادله کشمیری با اشاره به اینکه علی آباد کتول از نظر جغرافیایی شرقی ترین و از اصلی ترین بلوک استرآباد قدیم محسوب می شود، گفت: اساس ساختار موسیقی کتول متکی بر سه مقام آوازی به عنوان هرایی، راسته مقام و کله کش است، هر چند این سه مقام خود دارای انواع دیگری نیز هستند که به حس مجریان و چگونگی بلندی یا کوتاهی جملات آن به هنگام اجرا بستگی دارد.

وی ادامه داد: خنیاگران کتولی از دیرباز با حضور در برنامه های متعدد ملی و بین المللی، هنر ناب و اصیل موسیقی کتولی را به نمایش درآورده اند که جلوه‌ای از این اصالت و قدمت را می توان به آهنگ‌ها و آلبوم های موسیقی متعدد منتشر شده و کتاب هایی چون "دستور دوتار کتولی" به قلم سید احمد حسینی، "اورشم" به قلم محمدرضا برزگر و توجهات متعدد استاد هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی ایران ساکن در گلستان اشاره کرد.

مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گلستان با اشاره به منظومه ماندگار «عباس گالش» که چون میراثی موسیقایی در استان به یادگار مانده است، اظهار داشت: با پیگیری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و هماهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری گلستان مراحل ثبت ملی موسیقی کتولی به نام علی آباد کتول استان گلستان آغاز شد.

همچنین فرماندار علی آباد کتول هفته گذشته در مراسم اهدای نشان هنری درجه ۲ کشوری به محمدرضا برزگر هنرمند و پژوهشگر عرصه موسیقی این شهرستان گفت: استاد برزگر از افتخارات شهرستان و استان در عرصه موسیقی کتولی است و برای شادمانی همه هنرمندان تسریع در روند ثبت موسیقی کتولی به نام علی آبادکتول خواستار هستیم و از اداره کل ارشاد انتظار داریم این امر را با جدیت بیشتری دنبال نمایند.

مجتبی جمالی اظهار داشت: پس از بهبود شرایط کرونا و در راستای معرفی ظرفیت و توانمندی شهرستان در حوزه موسیقی محلی و به یمن ثبت ملی موسیقی کتولی به نام شهرستان علی آباد کتول ، جشنواره استانی یا ملی موسیقی محلی نواحی در این شهرستان برگزار خواهد شد.

در اشعار و ملودی های گلستان خصیصه های اقلیمی و طبیعی منطقه به وضوح دیده می شود و عناصر زنده و ملموس طبیعت، ناهمواری ها، کو، جنگل، دریا، دامپروری و کشاورزی در هنرهای مختلف نمود دارد.

گلستان به دلیل همجواری با برخی اقوام و طوایف داخلی و خارجی از فرهنگ های مختلفی تاثیر پذیرفته  و به همین خاطر موسیقی این منطقه چه از نظر ساختاری و چه از نظر ویژگی های قومی پرتعداد و گوناگون است .

گستردگی جغرافیایی گلستان، مقامات و ریزمقامات را با توجه به فرهنگ و موقعیت جغرافیایی منطقه، مشخص و مجزا کرده و همجواری و اختلاط با قومیت های مختلف در موسیقی هر ناحیه تاثیر گذاشته است.

از آن جا که شعر و موسیقی این استان موجب رشد و تعالی یکدیگر شده، نگاه نو در شعر می تواند بر غنای موسیقی بومی بیفزاید و به خلق آثار جدیدی منجر شود.