مرد جوان وقتی خبرنگاران دوربین به دست را دید، همچنان که داشت پتوهای خیس خورده و پر از تاید را لگد می کرد، دستی به سبیل تاب خورده اش کشید و در جواب ما که گفتیم آیا آب را می توان نوشید؟ بالای منبر رفت و در وصف آب گفت: بله آقا، آب گوارای قنات است که از دل کوه آمده، بهترین آب معدنی است، اما هرچه بالاتر باشد تمییزتر است. در کنارش زنی جوان ایستاده بود، پاچه شلوارش را تا مچ پا بالا زده بود و داشت در تشت دیگری به همسرش کمک می داد. قلیان و فلاسک چایشان را زیر سایه کنار دیوار گذاشته بودند تا شاید اگر باز خسته شدند، دمی بگیرند و خستگی‌ای به در کنند.
چند خیابان آنسوتر اما مراسم همچنان دایر بود؛ مراسم اعلام راه اندازی مرکز قنات استان کرمان در بنای تاریخی و قدیمی در گوشه دیگر شهر جوپار. آنطور که مسئولان گفتند نخستین مرکز بومی قنات ایران است که به شکل هیات امنایی در استان کرمان که سه قنات ثبت جهانی و چند قنات ثبت ملی دارد راه اندازی شده است. چند دقیقه قبل از آن بود که رئیس مرکز کرمان شناسی از سخنرانان مراسم داشت گلایه هایش را آرام و دلسوزانه فریاد می کرد؛ از سال ها مکیدن خون زمین، شقه شقه کردن آن (حفر چاه ها) و هشداری که روزی شاید همین زمین تصمیم سازانی که بلای کنونی را بر سرش آورده اند در خود ببلعد.
به گزارش ایرنا این سخنان سید محمدعلی گلابزاده اگرچه ترسناک و هشداردهنده اما امیدوارانه نیز بود چون معتقد بود هنوز برای احیای قنات ها و حل مشکلات آب در این سرزمین فرصت هست.
صحبت بر سر قنات و ضرورت نجات آنها در حالی است که بسیاری از مناطق ایران از جمله کرمان دچار تنش شدید آبی و در برخی نقاط بحران آب هستند و برای حل مشکل به انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان نیز متوسل شده اند؛ موضوعی که رئیس مرکز کرمان شناسی اجرای آن را نفی نمی کند اما آن را چندان مناسب و علمی هم نمی داند، راهکار بهتری از نگاه خویش ارائه می دهد و معتقد است همانطور که نیاکان ما بسته به اقلیم منطقه، آب را تامین و در مصرف مدیریت می کردند، ما هم باید همان کار را انجام دهیم.
گلابزاده برای آنکه قیاس انتقال آب از دریای عمان با احیای قنات ها را باورپذیرتر و ملموس تر نشان دهد، عملکرد قنات ها را مانند عملکرد کلیه ها در بدن تشبیه می کند و انتقال آب از دریای عمان را مانند استفاده از دستگاه دیالیز می داند.
تاریخ و عظمت کرمان
اگرچه سخنان رئیس مرکز کرمان شناسی در این مراسم از ابعاد مختلفی درباره قنات ها حائز اهمیت است و به آن هم می پردازیم اما وی در ابتدای سخنانش، به نقل از مشتسرق (خاورشناس) فرانسوی ژان اوبَن (۱۹۲۷ـ۱۹۹۸) چنین گفت: کسی که تاریخ کرمان را بدرستی بخواند مانند آن است که تاریخ همه جهان را خوانده باشد. گلابزاده سپس جمله مستشرق فرانسوی را اینگونه تحلیل کرد: این سخن از دو بعد قابل تحلیل است، نخست اینکه تاریخ کرمان همواره اسطوره پایداری و مقاومت بوده.
وی ادامه داد: هنوز گردوغبار سُم سطوران اسکندر بر پیشانی قلعه دختر شهرمان(کرمان) سنگینی می کند، هنوز فغان مردم کرمان از ناستوده ای چون محمود افغان به اندوه می رسد و هنوز کرمان چشم‌خانه تاریخ است با آن حرکت خان قاجار.
بهترین نوع ساخت و ساز
گلابزاده افزود: تحلیل دیگر سخن ژان اوبن این است که کرمان و کرمانی ها همراه و همپای صحرادلان دیگر کویر در ایران‌زمین طرحی نو از زندگی درانداختند و با آنچه داشتند و از سرمایه های خودشان بود زندگی را سامان دادند.
«با همین خاکی که جانمایه خطه ماست، خانه های خشتی و گِلی ساختیم، سقف ها را با کاهگل اندود کردیم که به باور همه اقلیم شناسان جهان بهترین نوع زندگی و ساخت و ساز به شمار می رود؛ با همین خاک و گل، بادگیرهایی ساختیم که خنکای نسیم را ارمغان داد و یخدان هایی احداث کردیم که در هُرم نفس خورشید تابستان، لب های داغ ما را طراوت می بخشید».
اندیشه ای برتر از نیاکانمان؟
وی با اشاره به عملکرد نیاکانمان در کرمان در احداث قنات گفت: در همین سرزمین خشک کویری قنات هایی را ایجاد کردیم که آب را از کوهستان ها گرفتیم و به زیر زمین بردیم که قطره ای از آن خشک نشود؛ آب آنها را برای مصرف شرب و کشاورزی در اختیار گرفتیم و عجبا که منطقه ای کویری مثل کرمان هنوز یک چهارم باغ های کشور را در خود جا داده ولی افسوس که ما نیاکانمان را قدر ندانستیم و فرزندان ناخلفی شدیم.
گلابزاده تصریح کرد: قنات ها هزاران سال زندگی را در این منطقه کویری ممکن ساختند اما ما فکر کردیم تفکر و اندیشه خودمان برتر از نیاکانمان است و زمین را شخم زدیم.
به گفته وی، درحالی که سال ۱۳۵۰حدود ۲۵ هزار حلقه چاه داشتیم امروز آمار چاه ها در کشور به بیش از یک میلیون چاه می رسد بعد می گوییم چرا زمین شقه شقه شده؛ این زمین بواقع باید دهان باز کند و همه آنان که تفکر و اندیشه شان این بوده که این کشور و منطقه را به اینجا رسانده اند را در خود جای دهد؛ ما فرزندان خلفی نبودیم.
وی افزود: سال ۱۳۵۹ دنبال برگزار همایش احیای قنات ها بودیم و آن را برگزار کردیم؛ آن موقع داد عده ای بلند بود که قنات ها را دریابید اما کسی توجه نکرد؛ در این مدت حالا دقیقه ۹۰ یا شاید هم بیشتر از دقیقه ۹۰ گذشته اما هنوز هم دیر نشده؛ دست همه آنان که این حرکت ارزشمند را – در راه اندازی مرکز قنات کرمان- حرمت گذاشتند می بوسیم.
کسی که با قنات وصلت کرده
گلابزاده در ادامه به تلاش های محمد بَرشان از کارشناسان قنات در استان کرمان اشاره و تصریح کرد: آقای برشان وقتی از قنات صحبت می کند، مثل عاشقی است که معشوقه گمشده خودش را به تصویر می کشد، او با قنات صحبت می کند، دلبسته است، با قنات ازدواج و وصلت کرده است.
وی همچنین از استاندار کنونی کرمان و نیز علیرضا رزم حسینی استاندار پیشین این استان بابت توجه به قنات ها تشکر و اظهارامیدواری کرد با حرکتی که شروع شده و تداوم یابد، شاهد رخداد خوبی در این زمینه باشیم.
تفاوت کلیه و دیالیز
رئیس مرکز کرمان شناسی تصریح کرد: ما که در این مدت خون زمین را مکیدیم و دیگر چیزی باقی نمانده اما الان دلمان خوش است که آب را از سرشاخه های کارون یا خلیج فارس و دریای عمان می آوریم؛ درست مثل اینکه شما می گویید کلیه می خواهم چکار، دستگاه دیالیز وجود دارد.
گلابزاده گفت: کلیه با ۳۰۰ یا ۴۰۰ گرم وزن، روزی ۲۰۰ لیتر خون بدن شما را بی هرگونه مشکل و گرفتاری تصفیه می کند اما یک دستگاه دیالیز با چندده کیلو وزن و آنهمه مصیبت و گرفتاری، این دو را تعمدی اینطور مقایسه کردم که مقایسه درستی است.
وی گفت: امیدواریم همتی که در نجات قنات ها پا گرفته تداوم یابد، همه کمک و باور کنیم که دیگر چیزی از حیات باقی نمانده زیرا اگر آب نباشد، هیچ چیز دیگری هم نخواهیم داشت.
همکاری بین المللی درحوزه قنات
یکی دیگر از سخنرانان این مراسم برشان کارشناس حوزه قنات و عضو هیات امنای مرکز قنات استان کرمان بود که با توصیف وضعیت و تاریخ قنات در استان گفت: این استان از نظر تعداد قنات در جایگاه هفتم و در میزان آبدهی قنات هانیز سومین استان کشور محسوب می شود.
به گفته وی کرمان سه قنات ثبت جهانی و چهار قنات ثبت ملی دارد؛همچنین پرونده ثبت ملی چند قنات دیگر درحال بررسی و پیگیری است.
برشان با اشاره به پرونده های تمدن قناتی در استان و برنامه همکاری های بین المللی با دیگر کشورها گفت: در آینده نزدیک بین بم و مسقط پایتخت عمان در حوزه قنات ها پیمان برادری برقرار می کنیم و این درحالی است که تاکنون بین مقنی های نرماشیر استان کرمان با دیگر مناطق نیز پیوند برادری برقرار شده است.
مراقب قنات های خشکیده باشید
برشان با بیان اینکه ثبت جهانی و ملی قنات ها در مساله حل کم آبی و توسعه گردشگری بسیار موثر است اظهار داشت: با توجه به مشکلات و خطرهایی که قنات های خشک شده در شهر کرمان در آینده به وجود خواهند آورد، ضرورت دارد مرکزی برای شناسایی مناطق فرونشست در کرمان تشکیل شود.
وی از جمله مناطقی که به زعم او در صورت بی توجهی دچار مشکل خواهد شد را در محدوده زیرگذر میدان آزادی شهر کرمان نام برد که روی قنات احداث شده است و درباره وضعیت رسیدگی به آن هشدار داد.
ساختار مرکز قنات شناسی
به گزارش ایرنا بیست و چهارم شهریورماه جاری مراسم راه‌اندازی مرکز قنات استان کرمان به عنوان نخستین مرکز بومی قناتی در کشور با حضور استاندار و دیگر مسئولان متولی محلی در شهر جوپار از جوار قنات ثبت جهانی گوهرریز برگزار شد.
این مرکز قنات در استان با هدف حفظ، احیا و مرمت این سازه های ارزشمند آبی در کرمان به همت برخی فعالان این حوزه و با تاکید استاندار کرمان افتتاح شد.
مرکز قنات استان کرمان دارای تشکیلاتی غیردولتی است که ریاست هیات امنای آن را استاندار وقت برعهده دارد و دیگر اعضای آن به شرح زیر هستند: مدیرکل وقت آب منطقه استان، رئیس سازمان وقت جهاد کشاورزی استان، مدیرکل وقت میراث فرهنگی استان، مدیرکل وقت دفتر بازرسی استانداری و معاونت وقت عمرانی استانداری و پنج نفر کارشناس شخص حقیقی ثابت.
استان کرمان که سابقه دیرین در حوزه قنات در کشور دارد، سه قنات ثبت جهانی در شهر جوپار شهرستان کرمان (گوهرریز) و دو قنات اکبرآباد و قاسم آباد در شهرستان بم قرار دارد.
مسئولان متولی در حاشیه این مراسم اعلام کردند که مرکز قنات استان کرمان نخستین مرکز بومی قناتی کشور به شمار می رود.
علی زینی وند استاندار کرمان نیز در این مراسم ضمن تایید سخنان گلابزاده در وضعیت رسیدگی به حیات زمین و تامین و مدیریت منابع آبی به شکل اصولی و ضرورت احیای قنات ها گفت: برای آنکه مرکز قنات کرمان بتواند بخوبی پیش برود، تلاش کردیم که دولتی نباشد اما همه دستگاه ها و مدیران باید آن را حمایت کنند.
وی گفت: خودم تاکید داشتم که حتما برای قنات ها یک ساختار و تشکیلات غیردولتی با ریاست استاندار وقت در هیات امنا تشکیل شود.
آمارهای متفاوت از قنات های استان
سخن از قنات ها و اهمیتشان درحالی است که در کوچکترین مساله مربوط به قنات ها مشکل وجود دارد و آن هم تفاوت آماری آنهاست که خود همین مساله، از جمله بدیهیات و ضرورت های راه اندازی مرکز قنات را توجیه کرده و امید می رود که از این دست مشکلات نیز از بین برود و بانک اطلاعاتی جامع و نظام مندی از قنات ها در استان زین پس شکل گیرد.
درحالی که مسئولان جهاد کشاورزی تعداد قنات ها را حدود چهار هزار قنات (سه هزار و ۹۹۰) اعلام می کنند، برخی کارشناسان از جمله برشان عضو هیات امنای مرکز قنات کرمان می گوید که هرچشمه ای را نباید به عنوان قنات معرفی کرد؛ این کارشناس تعداد قنات ها را یکهزار و ۹۰۰ قنات می داند.
به هر روی عباس سعیدی رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان در جریان مراسم راه اندازی مرکز قنات اطلاعات و آماری را در اختیار خبرنگاران گذاشت که براساس آن میزان قنات ها را حدود ۶ میلیون متر و تعداد آنها را افزون بر سه هزار و ۹۹۰ قنات برآورد کرد.
میراث نیاکان با دستانی خالی
وقتی سخن از قنات می کنیم درواقع از یکی از گرانبهاترین میراث گذشتگانمان صحبت می کنیم که با ابتدایی ترین وسایل این سازه های آبی را احداث کردند به نحوی که بدون نیاز به انرژی و فناوری، آب از اعماق زمین و مسافت طولانی به سطح زمین منتقل و با آن آب شرب، کشاورزی و دامداری تامین می شود.
قنات، کاریز یا کهریز در واقع به مجرای تونلی شکلی اطلاق می شود که زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد.این مجرا که در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه هایی که از مادرچاه سرچشمه می گیرد با هدف هدایت و مدیریت آب کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می شود.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان و عضو هیات امنای مرکز قنات این استان معتقد است: وظیفه مالکان و بهره برداران هر قنات، در حفظ میراثی که به دست آنها رسیده بسیار مهم است.
اطلاعاتی از قنات های استان
وی پرآب ترین قنات استان را پاکم و قنبرآباد در بم با دبی بالای سه هزار و ۵۲۰ لیتر در ثانیه نام برد.
به گفته سعیدی طولانی ترین قنات های استان قنات زمجرد شهرستان سیرجان به طول ۴۲ کیلومتر، قنات کریم آباد شهداد با طول ۲۴ کیلومتر، قنات رحمت آباد شهرستان ریگان با حدود ۱۹ کیلومتر است وکوتاهترین قنات تا ۵۰ متر نیز در استان کرمان وجود دارد.
وی میزان برداشت سالانه از قنات های استان را ۳۸۰ میلیون مترمکعب خواند.
عقبه تاریخی و تقدس قنات های کرمان
در کتاب «کرمان در آینه گردشگری» که آقای گلابزاده رئیس مرکز کرمان شناسی آن را تاکنون تا نوبت پانزدهم چاپ کرده آمده است: پیشینه برخی قنات ها مانند قنات مادین در شهداد کرمان به بیش از ۲ هزار سال می رسد. همچنین برخی قنات ها از تقدس ویژه ای نزد اهالی استان برخوردار هستند؛ همچون قنات گوهرریز چوپار و چشمه قنات های شاه ولایت در خبر(khabr) شهرستان بافت.
خبرنگار ایرنا از چاه قنات گوهرریز که دهانه آن وسط مسجدی در این شهر نمایان است و با شیشه محصور شده بازدید کرد؛ شهروندان به این محل مراجعه می کنند و آن را مقدس می دانند.
قنات های ثبت جهانی کرمان
گوهرریز جوپار
قنات گوهرریز در دامنه کوه های جوپار شهرستان کرمان در ۳۰ کیلومتری غرب مرکز استان کرمان واقع شده و به لحاظ منطقه ای و موقعیتی هم اکنون یکی از قنات های مهم استان به شمار می رود.
سابقه این قنات را به دوران صفوی و ۷۵۰ سال پیش نسبت می دهند.
در مورد سابقه این قنات اطلاعات دقیقی و کاملی از همه ابعاد در دست نیست اما براساس اظهارات افراد محلی که سندیت آن شاید محل تردید باشد نقل شده پس از کم آب شدن چشمه های اطراف، یکی از بانوان منطقه به نام گوهر که از عشایر متمول بود، تمامی چشمه های این منطقه را خریداری و قنات گوهر ریز را ایجاد کرده است.
این قنات اکنون یکی از فعال ترین قنات های منطقه است و آب آن از کوه های جوپار تامین می شود که شیرین و قابل شرب است. در گذشته آسیابی به نام آسیاب بالا بر روی این قنات ساخته شده بود که تا سال ۱۳۵۸ فعالیت داشته است.
طول قنات گوهر ریز سه هزار و ۵۵۶ متر و با ۱۲۹حلقه چاه در شش شاخه اعلام شده است.
این قنات از ۶ رشته قنات حسین یوسف، ختمی، رو به آب، حاج محمد نوش، تل سفید و دروازه تشکیل می شود و عمیق ترین مادرچاه در رشته قنات تل سفید ۵۰.۲۴ متر عمق دارد.
قنات های اکبرآباد و قاسم آباد بم
همواره نام بم با ارگ تاریخی و خاطرات ناخوشایند زلزله دی ماه سال ۸۲ گره خورده است اما ثبت ۲ قنات اکبرآباد و قاسم آباد در فهرست آثار جهانی، این شهر کهن و استوار را پرآوازه تر کرد.
قدمت این ۲ قنات به اواخر دوران قاجاریه و پهلوی اول می رسد و برخلاف اغلب مسیر طولانی سایر قنات های ایران، طول هر کدام از آنها به حدود چهار کیلومتر می رسد و به نسبت طول کم، حجم آب دهی زیادی دارند.
قنات های اکبرآباد و قاسم آباد با فاصله ناچیز و به موازات یکدیگر قرار دارند و مادر چاه دو قنات در شرق بم و مظهر آنها در شمال شرق بروات بم قرار دارد.
مادرچاه، محور عبور و آبریز این ۲ قنات در محدوده هایی قرار دارد که سال ۱۳۸۳ جزو منظر فرهنگی بم به ثبت جهانی رسیده است.
سفره تغذیه کننده آب قنات ها بر روی گسل بم - بروات قرار دارد و به دلیل اینکه بخش زیادی از محور عبوری این ۲ قنات از بافت سخت و محکم می گذرد ریزش نداشته و نیاز به لایروبی کمتری دارد.
کوچه باغ ها و معابر ایجاد شده طی مسیر عبور این قنات ها در حال حاضر جزو جاذبه های زیبا و مهم گردشگری است.
استانی با بیشترین آثار ثبت جهانی در کشور
استان کرمان غیر از سه قنات مذکور، چهار بنای ثبت جهانی دیگر دارد و در مجموع با هفت اثر ثبت جهانی بیشترین تعداد آثار ثبت جهانی را در بین استان های کشور از آن خود کرده است.
ارگ بم (بزرگترین سازه خشتی جهان)، روستای دست‌کند میمند با چندهزارسال قدمت، باغ زیبای شازده با ویژگی های منحصر به فرد معماری عمارت آن و دشت کویر لوت در منطقه شهداد کرمان که قدیمی ترین درفش جهان از آنجا به دست آمده دیگر بناهای ثبت جهانی کرمان است.
آثار طبیعی در شمال، جنوب و شرق استان کرمان بنا به جغرافیا و ویژگی های اقلیمی این مناطق هرکدام جذابیت و ویژگی های منحصر به فرد خود را دارد که می تواند هدف گردشگران داخلی و خارجی باشد.