رفع مشکلات حاشیه‌نشینان چابهار به طور جدی در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفته است چراکه زندگی در آلونک‌های چوبی و حصیری، بیش از آنچه تصور می‌کنیم سخت و دشوار است. اگر از توان و قدرت بدنی بالایی برخوردار باشید شاید بتوانید گرمای ۵۰ درجه و هوای شرجی کرانه دریای عمان را تحمل کنید اما با نبود آب آشامیدنی لوله‌کشی چه می‌کنید! تازه اگر آب هم داشته باشید چقدر یا چند روز و چند ماه می‌توانید آبِ گرم داخل گالن‌های چهار لیتری و ۲۰ لیتری را بنوشید و عطش خود را رفع کنید و اگر همه این‌ها را تحمل کنید با مارها و کژدم‌هایی که هر لحظه ممکن است سر از آستین یا یقه پیراهنتان دربیاورند و نیشِ زهرآلود خود را در رگ و خونِ بدنتان فرو کنند چه می‌کنید! بادها و توفان‌های شن را چند دقیقه می‌توانید تحمل کنید و ده‌ها مشکل و ناهنجاری دیگری که همچون خوره به جان کپرنشینان چابهار در جنوب سیستان و بلوچستان افتاده است.
برای اینکه درک بهتری از وضعیت حاشیه‌نشینان چابهار داشته باشید فیلم و عکسی از روزگار حاشیه‌نشینی این دیار ببینید.
«فیلم»
باز هم چند ماه قبل که برای تهیه گزارش به یکی از محله‌های حاشیه‌نشین این شهر ۱۸۰ هزار نفری رفته بودم مشاهده کردم که تعدادی از دختربچه‌های نازنین از شدت گرما در یک گودال آب پُر از گِل در حال آبتنی بودند و ناخوشایند اینکه آنها همین آب‌های گودال را در دستان کوچک خود ریخته و می‌نوشیدند، اصلا دیدن چنین صحنه‌ای واقعا برای هر انسانی باعث رنجش خاطر می‌شود.
تنها به آنجا رفته بودم و خواستم از این وضعیت نابسامان فیلم و مصاحبه بگیرم اما کسی نبود که گوشی تلفنم را که یک میکروفن سیمی هم به آن وصل کرده بودم بگیرد و سه‌پایه یا منوپَدی هم نداشتم اما در همین حین جوانی را دیدم و از او خواستم فقط چند لحظه گوشی تلفن را که روی حالت فیلمبرداری گذاشته بودم را طوری بگیرد که هم بچه‌ها و هم گودال آب داخل کادر باشند و او هم کمک کرد تا فیلم کوتاهی بگیرم و با نوجوانی که در حال پر کردن دبه آب بود کمی صحبت کنم.
وقتی که کارم تمام شد همان جوان خوش اندامی که برای تهیه فیلم کمکم کرد حرفی به من زد که زبان در دهانم نچرخید تا بتوانم درلحظه، جوابی بدهم. او گفت « نمی‌توانی برایم شغلی پیدا کنی که کار کنم؟» به او گفتم من فقط خبرنگار هستم اما تا جایی که بتوانم این وضعیت شما را با قلمی که در دست دارم به اطلاع مسوولان کشور می‌رسانم « این ماجرا به عنوان یک خاطره تلخ در ذهنم حک شد و هیچ وقت فراموش نخواهم کرد»
وقتی خواستم از این جوان خوش‌چهره خداحافظی کنم دستم را گذاشتم روی شانه‌اش و با دست دیگرم به ناحیه‌ای در فاصله چند کیلومتری اشاره کردم و گفتم: آنجا را خوب نگاه کن، یک مجموعه بزرگ فولادسازی و یک مجموعه پتروشیمی درحال ساخت است و خودت را آماده کن برای زمان افتتاح این کارخانه‌ها، چون وقتی به بهره‌برداری برسند هیچ جوان بیکاری در چابهار وجود نخواهد داشت. چشم در چشم شدیم، دستش را فشردم و با لبخندی از هم خداحافظی کردیم.
دیری نپایید که رییس‌جمهوری با شعار "دولت مردمی" روی کار آمد
مردم اینبار با اکثریت آرا، آیت‌الله سیدابراهیم رییسی را به عنوان رییس جمهوری اسلامی ایران انتخاب کردند. آیت‌الله رییسی نیز دومین سفر استانی خود را به استان سیستان و بلوچستان اختصاص داد، آن هم به صورت سرزده چراکه بسیاری تصور می‌کردند "وزیر کشور" قرار است به چابهار بیاید اما رییس جمهوری را دیدند که از پله‌های هواپیما پایین می‌آید. سیدابراهیم رییسی در بدو ورود به چابهار، با حاشیه‌نشینان دیدار کرد و از نزدیک با وضعیت زندگی آنها آشنا شد و همانجا تاکید کرد که این اوضاع باید تا پایان سال، به نفع مردم تغییر کند.
هیچ کس نمی‌دانست رییس جمهوری قرار است از کدام طرحِ در حال اجرا یا دستگاه و نهاد دولتی دیدن کند، بسیاری تصور می‌کردند که وی حتما بازدید از بندر بزرگ چابهار را در دستور کار دارد اما آیت‌الله رییسی ابتدا حاشیه‌نشینان را دید و با آنها گفت و گو کرد و دردِ دلشان را شنید.
اینکه ساماندهی سکونت‌گاه‌های غیر رسمی و بهبود وضعیت زاغه‌نشینان شرافتمند چابهار مورد توجه عالی‌ترین مقام اجرایی کشور قرار گرفت کافی بود تا شاهد تحولات و تحرکاتی برای اجرای دستور رییس جمهوری باشیم. حل مشکل حاشیه‌نشینی چابهار از روز بعد در اولویت کاری مدیران قرار گرفت، بازدید پشتِ بازدید، جلسه پشتِ جلسه و گزارش پشتِ گزارش انجام شد تا سخن رییس دولت، روی زمین نماند.
«چنین بازدید سرزده‌ای که حتی مسوولان محلی هم از آن مطلع نبودند گویای مصمم بودن دولت برای خاتمه دادن به حاشیه‌نشینی در کشور است»
روز بعد با یونس حقانی شهردار چابهار تماس گرفتم و گفتم، مانع اصلی رفع حاشیه‌نشینی چیست و او پاسخ داد: فقط اعتبار مالی مناسب.
حقانی گفت: اگر بخواهیم مشکل حاشیه‌نشینی و کپرنشینی چابهار و روستاهای اطراف آن به طور کامل برطرف شود به چهار هزار میلیارد تومان اعتبار آنی و فوری نیاز داریم. گفتم چرا آنی و فوری و شهردار اینگونه جواب داد: تزریق اعتبار به صورت قطره‌چکانی شاید مشکل یک محله را برطرف کند اما در همان حین، یک محله کپرنشین دیگر ایجاد می‌شود.
شهردار چابهار تصریح کرد: ۶۰ درصد جمعیت چابهار در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی و بافت فرسوده زندگی می‌کنند و باید هرچه سریع‌تر برای بهبود وضعیت زندگی آنها اقدام انقلابی در دستور کار قرار گیرد. «وقتی سخن از واژه‌هایی همچون اقدام انقلابی به میان می‌آید دلگرم می‌شویم اما به شرطی که آن اقدام، واقعا انقلابی و جهادی باشد»
تکاپو برای ساماندهی کپرنشینان
شنیده بودم که بسیج مستضعفان در حال اجرای طرحی تحت عنوان "ساماندهی سکونت‌گاه‌های غیررسمی" است. برای تهیه گزارش به محل اجرای طرح رفتم و جالب بود همان لحظه‌ای که به محل رسیدم، مسوولان بسیج مستضعفان را دیدم. آنها چند ساعتی آنجا بودند و برای شتاب‌دهی به پیشرفت طرح برنامه‌ریزی می‌کردند. خودم را معرفی کردم و به شخصی که در قسمت نگهبانی بود گفتم می‌خواهم با مجری طرح گفت و گو کنم.
در ورودی محل اجرای طرح، بنری که جمله‌ای به نقل از رهبر معظم انقلاب روی آن نوشته شده بود توجهم را جلب کرد، روی آن بنر نوشته شده بود «این حاشیه‌نشینی‌ها به خاطر وضع نابسامان روستاهاست که باعث شده برخی از مردم به حاشیه شهرها بیایند و الان به یکی از مشکلات کشور تبدیل شده است» این بیانات مقام معظم رهبری مربوط به خردادماه ۹۶ در جمع مسوولان کشوری بود.
اما "علیرضا غیابی" معاون ساخت و اجرای موسسه مسکن و عمران اجتماعی بسیج مستضعفان و مدیر اجرایی طرح یکهزار واحدی سکونت‌گاه‌های غیررسمی در چابهار است. او با روی گشاده جلو آمد و در خصوص این طرح گفت: مساحت این طرح ۳۶ هکتار است و در حال احداث هزار واحد مسکونی برای کپرنشینانِ یکی دو محله چابهار هستیم، پیمانکار طرح هم بسیج سازندگی و مجری آن موسسه مسکن و عمران اجتماعی بسیج است.
وی تصریح کرد: در این فاز ۶۰ هزار متر مربع ساختمان احداث می‌شود و امیدواریم تا هفته بسیج بتوانیم ۴۵۰ واحد را به مرحله افتتاح برسانیم.
همبستگی و مدیریت یکپارچه
"خلیل منبتی" مدیرکل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی سیستان و بلوچستان را در چابهار دیدم و خواستم در راستای ساماندهی حاشیه‌نشینان گفت و گویی داشته باشیم و او نیز استقبال کرد و گفت: برای حل این مشکل باید سریعا افرادی که با انگیزه زمین‌خواری اقدام به تصرف اراضی ملی می‌کنند شناسایی شوند چراکه معتقدیم باید بین این افراد و خانواده‌هایی که واقعا نیازمند خانه هستند تفکیک قائل شد.
وی تصریح کرد: موضوع تصرف‌های غیرقانونی و تبعات آن به لحاظ قانونی هم باید به مردم اطلاع رسانی شود.
منبتی بر لزوم همبستگی بین دستگاه‌های اجرایی تاکید کرد و گفت: در چابهار و حتی زاهدان هم با مشکلاتی همچون نبود یکپارچگی مدیریتی مواجه هستیم و همین باعث شده که کار ساماندهی مسکنِ نیازمندان به خوبی پیش نرود.
وی در این خصوص آماری هم ارائه کرد و گفت: بر اساس عکس‌های هوایی که در اختیار داریم در شهر زاهدان تعداد ۳۳ هزار و ۸۰۶ قطعه زمین که به سکونت‌گاه غیر رسمی تبدیل شده‌اند شناسایی کردیم که از بین این‌ها ۱۹ هزار و ۱۰۰ خانواده را شناسایی و ثبت سامانه کردیم اما تعداد خانوارهایی که با مراجعه به بنیاد مسکن تشکیل پرونده داده‌اند ۱۰ هزار و ۲۰۲ خانوار است که حدودا هشت هزار و ۸۸۳ خانوار شهری و یکهزار و ۳۱۹ خانوار هم روستایی هستند.
مدیرکل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی سیستان و بلوچستان اضافه کرد: مشخص است که حدود ۹ هزار خانوار به هر دلیلی برای تشکیل پرونده به بنیاد مسکن مراجعه نکردند.
وی تصریح کرد: فعلا اولویت با ساماندهی خانوارهایی که تشکیل پرونده داده‌اند است و منتظر می‌مانیم ببینیم بقیه خانوارها تا کی برای تشکیل پرونده و درخواست زمین مراجعه می‌کنند.
او به حاشیه‌نشینی چابهار اشاره کرد و اظهار داشت: بنابر عکس‌های هوایی، ۱۴ هزار قطعه زمین در حاشیه‌های چابهار شناسایی کردیم که هفت هزار و ۸۰۰ خانوار در سامانه ثبت‌نام کرده‌اند و بقیه بنا به هر دلیلی هنوز مراجعه نکردند.
منبتی تصریح کرد: در شهر چابهار بخشی از کپرنشینان واقعا نیازمند هستند و افرادی را هم شناسایی کردیم که برای تعدادی از زمین‌خواران کار می‌کنند مثلا یک زمین را تصرف کردند و داخلش هم کپر ساختند و آن زمین‌خواران اصلیِ پشت پرده، امکاناتی همچون صبحانه و ناهار و شام هم برایشان می‌آورند تا آنها در محل کپر بمانند و در همین راستا از مسوولان می‌خواهیم به این موضوعات هم توجه داشته باشند تا مستضعفان واقعی صاحب مسکن بشوند.
وی خواست که این موضوع حتما به اطلاع مردم و مسوولان برسد چراکه در بازدیدهای مستمر و نامحسوسی که از محلات حاشیه نشین داشتیم متوجه شدیم افرادی وجود دارند که صبح زود می‌آیند در کپر مستقر می‌شوند و شب هم یکی دو جفت دمپایی یا کفش در ورودی کپر می‌گذارند و به محل اصلی زندگی خود برمی‌گردند و ما باید حتما بین چنین افرادی با نیازمندان واقعی تفکیک قائل شویم و با موضوع، احساسی برخورد نکنیم.
وی با بیان اینکه عکس‌های هوایی دقیقا مشخص می‌کنند کدام کپر، کی و کجا ساخته شده است گفت: برخی فشار می‌آورند که باید به همه این کپرها زمین و خانه بدهیم و همه را به یک چشم نگاه کنیم اما این کار باعث ایجاد محله‌های حاشیه‌نشین بیشتری می‌شود. چون برخی افراد فرصت‌طلب که اتفاقا صاحب خانه هم هستند با خود می‌گویند پس ما هم برویم زمینی را تصرف کنیم و یک کپر داخلش بسازیم و بعد هم همراه با همان نیازمندان واقعی، صاحب یک زمین یا خانه دیگر بشویم درحالی که توجیه نیستند عکس‌های هوایی کاملا به‌روز بوده و گویای همه اتفاقات روی زمین‌های ملی هستند. او تاکید کرد که « باید حق را به حق‌دار بدهیم»
مدیرکل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی سیستان و بلوچستان تاکید کرد: اگر کسی واقعا خانه ندارد و می‌خواهد خانه بسازد، مراجعه کند و ما، هم زمین و هم تسهیلات ساخت مسکن را در اختیارش می‌گذاریم.
به گفته وی، اگر کسی بگوید من فقط در فلان نقطه شهر زمین می‌خواهم و روی این موضوع هم اصرار کند مشخص است که محتاج خانه نیست و با انگیزه دیگری به دنبال دریافت زمین است. درحالی که ما آماده‌ایم در مناطق دیگری که شناسایی کردیم به افراد نیازمند، زمین و تسهیلات بدهیم و این، وظیفه ما است.
منبتی در میان صحبت‌هایش از برخی طرح‌های عجولانه انتقاد کرد و گفت: برای کپرنشینان و نیازمندان مسکن باید در مناطق مختلف شهر، زمین مناسب درنظر گرفت برای اینکه در آینده، انگشت‌نما نشوند، مثلا مردم بگویند اهالی فلان منطقه همان زاغه‌نشین‌های سال‌های قبل هستند، در صورتی که می‌توانیم در نقاط مختلف به آنها زمین بدهیم. چراکه باید حرمت و کرامت مردم را هم نگهداریم.
وی با بیان اینکه وقتی از نبود هماهنگی و یکپارچگی مدیریتی حرف می‌زنیم به این علت است که روزی شهرداری زاهدان اعتباری دریافت کرد تا برای زمین‌های مردم پروانه رایگان صادر کند اما هیچ پروانه‌ای صادر نکرد و مردم هم با توجه به تورم نتوانستند خانه‌هایشان را بسازند و برخی هم که تسهیلات دریافت کردند فقط تا مرحله اجرای فنداسیون ساختمان پیش رفتند و کاری از دستشان برنیامد.
مدیرکل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی سیستان و بلوچستان به تاکید رییس جمهوری بر ساماندهی وضعیت حاشیه‌نشینان اشاره کرد و گفت: با شناختی که از آیت‌الله رییسی دارم یقینا وی در این موضوع کاملا جدی است و کارِ ساماندهی حتما انجام خواهد شد اما به شرط آنکه همه دستگاه‌های مرتبط، باهم یکدست شوند و از زمان شروع تا پایان اجرای طرح را به یک مجموعه بسپارند و چندگانگی وجود نداشته باشد.
گفتم مانع اصلی شرایط موجود چیست و او پاسخ داد: برخی فشارها که شاید ناشی از ناهماهنگی بین‌دستگاهی و یا سیاسی‌بازی افرادی است مانع پیشبرد کارها باشد.
اصرار کردم که بگویید این ناهماهنگی‌ها و فشارها از جانب چه افرادی است تا در گزارشمان ذکر کنیم و تنها پاسخی که شنیدم این بود: باید مدیریت یکپارچه وجود داشته باشد. و سکوت!
ازطرفی برخی از نمایندگان مردم در مجلس، مانع را ملی بودنِ بیشتر زمین‌های سیستان و بلوچستان عنوان می‌کنند، برخی مسوولان شهری هم نبود اعتبار مناسب در موقع مناسب و بعضی هم نبود ردیف بودجه مستقل را عامل افزایش حاشیه‌نشینی می‌دانند اما همانگونه که اشاره کردیم چابهار بیشتر از پدیده‌ای به نام چندگانگی مدیریتی رنج می‌برد و همین پدیده، سال‌هاست که نیمی از جمعیت این شهرستان بندری را حاشیه‌نشین کرده است.