به گزارش ایرنا، اردبیل با گستره ۱۸ هزار کیلومترمربعی، ۱.۰۹ درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود که ۴۳.۶ درصد از مساحت این استان (۸۱۷ هزار هکتار) اراضی قابل کشت است و البته اراضی زراعی (با مساحت ۷۸۰ هزار هکتار) به ۴۰ هزار هکتار باغ، ۵۱۵ هزار هکتار کشت دیم و ۲۲۵ هزار هکتار کشت آبی اختصاص دارد.
اردبیل که پیش‌تر جزو استان‌های کم‌برخوردار کشور به شمار می‌آمد، بیشتر درآمد ساکنانش از فعالیت‌های مرتبط با بخش‌های کشاورزی، دامداری و صنایع دستی بود اما در چند دهه گذشته توجه و تمرکز خاصی به ویژه به ۲ بخش نخست صورت گرفت.
مدیریت و برنامه‌ریزی‌ها در آن دوران بر تقویت تولید در بخش کشاورزی با حمایت‌های همه جانبه دولتی از جمله تسهیل در واگذاری زمین، تامین کود ارزان و اعمال یارانه حدود ۹۰ درصدی بر آب مورد نیاز استفاده در بخش کشاورزی استوار شد.
آن توجه و تمرکز موجب رشدی قابل توجه در تولید و کاهش قیمت نهایی محصولات شد که البته پیشینه سیاسی و تاریخی یک سده گذشته ساکنان ایران زمین نیز در کنار توسعه نامتوازن و غیرعلمی در این توجه بیش اندازه به بخش کشاورزی ذیل شعار خودکفایی و در نتیجه تشدید بحران آب و خاک موثر بوده است.
اگرچه با تغییر رویه در سال‌های اخیر گام‌های مهم و مثبتی در حوزه‌های مرتبط با اصلاح بخش کشاورزی، مدیریت منابع آبی و تغییر الگوی مصرف از سوی دستگاه‌های ذی‌ربط در کشور برداشته شده، اما حجم مشکلات و شدت تخریب‌ها از جمله در استان اردبیل چنان بوده که اقدام‌های صورت گرفته، اثرگذاری ملموسی در شرایط نداشته است.
خشکسالی امسال بیش از هر زمان دیگر کشاورزان استان اردبیل را تحت تاثیر قرار داده و خسارت قابل توجهی را موجب شده است؛ چنان که به گفته مسئولان، میزان خسارت خشکسالی به بخش کشاورزی این استان در سال زراعی جاری بیش از ۴۰ هزار میلیارد ریال برآورد می‌شود.
پیش‌تر البته راهکارهایی مانند تغییر نوع آبیاری مطرح می‌شد، ولی کارشناسان حوزه آب و محیط زیست تصریح دارند که آن فرصت اصلاحی از دست رفته و به طور تقریبی می‌توان گفت که از دست کسی کاری برنمی‌آید و منابع از دست رفته، غیرقابل جبران است.
چرا که موضوع خشکسالی تنها به کمبود آب و تعطیلی کشاورزی محدود نمی‌شود، بحران کشت گام نخست است و در پی آن کمبود آب، در نهایت خشکی زمین و از دست رفتن مواد موثر موجود در لایه‌های سطحی خاک رخ می‌دهد.
در پی این امر نیز منطقه‌ای سرسبز در گذر زمان به بیابانی تبدیل می‌شود که با سفت شدن لایه سطحی و سست شدن لایه‌های زیرین، فرونشست زمین را (چنان که اکنون در برخی نقاط مانند حاشیه تهران، همدان و کاشان شاهدیم) کلید می‌زند.
مقابله با شدت بحران، در گرو اصلاح الگوی مصرف
اردبیل هم اکنون با تولید سالانه ۴.۵ میلیون تن انواع محصول، چهار درصد از مجموع تولیدات کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است؛ در حالی که شدیدترین خشکسالی نیم قرن اخیر را تجربه می‌کند و منابع آبی این استان در وضعیت نامناسبی قرار دارند.
وضعیت موجود از نظر دسترسی به منابع آبی، امکان آبیاری مزارع و باغات استان اردبیل را بسیار محدودتر از گذشته کرده و شرایط سختی را به ویژه برای محصولات و زراعت تابستانه در این استان به وجود آورده است.
اما این همه ماجرا نیست و شرایط از این هم می‌تواند وخیم‌تر شود؛ برخی در چنین وضعیتی تنها راه نجات در نقاط مرکزی و خشک کشور را تعطیلی فوری و کامل فعالیت‌های کشاورزی، دام‌پروری، اصلاح سریع الگوی کشت و میزان مصرف آب در سرچشمه‌هایی مانند اردبیل به یک چهارم میزان کنونی عنوان می‌کنند.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل در این زمینه گفت: زمین‌های کشاورزی این استان به حدود ۲۵۶ هزار هکتار می‌رسد که این میزان را ۲۲۰ هزار هکتار بخش زراعی و ۳۶ هزار هکتار بخش باغی شامل می‌شود؛ در چنین شرایطی مقابله با بحران کم‌آبی در گرو اجرای سیستم‌های نوین آبیاری، اصلاح الگوی مصرف و کشت است.
شهروز ملاطفی‌نیا افزود: حجم منابع آب تجدیدپذیر استان اردبیل حدود ۲.۴ میلیارد مترمکعب است که از این مقدار سهم بخش کشاورزی به ۱.۸ میلیارد مترمکعب می‌رسد؛ بر این اساس کشاورزان زحمتکش منطقه به لحاظ محدود بودن منابع باید در مصرف نهایت دقت را داشته باشند.
وی حجم آب مورد نیاز برای بخش زراعت را حدود ۱.۲ میلیارد مترمکعب و برای بخش باغات را ۲۵۰ میلیون مترمکعب دانست و بیان کرد: البته سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل در حوزه زراعت اجرای طرح اصلاح الگوی کشت را به طور جدی پیگیری می‌کند اما این مهم در گرو همکاری شایسته کشاورزان است.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل اضافه کرد: از میزان ۲.۳۵ میلیارد مترمکعب آب مورد نیاز بخش کشاورزی، آب تحویلی بخش کشاورزی ۱.۸ میلیارد مترمکعب و کف میزان کم آبیاری استان ۵۵۰ میلیون مترمکعب است.
وی اظهار کرد: نزدیک به ۴۰ هزار هکتار (برابر ۱۸ درصد) از اراضی زراعی استان اردبیل تا کنون مجهز به سامانه‌های نوین آبیاری شده که از این میزان سالانه حدود ۱۶۰ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی مصرف آب صورت می‌گیرد.
ملاطفی‌نیا ادامه داد: نزدیک به چهار هزار و ۱۰۰ هکتار (برابر با ۱۱.۴ درصد) از اراضی باغی استان اردبیل نیز به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شده است که از این محل هم سالانه حدود ۲.۸ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی می‌شود.
وی البته تصریح کرد: تمامی طرح‌های اجرا شده در زمینه سامانه‌های نوین برای کم آبیاری عملیاتی شده در اراضی زراعی برای رسیدن به بیشترین عملکرد در واحد سطح است.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل تاکید کرد: بحران خشکسالی و کمبود آب یک واقعیت است و ضرورت دارد کشاورزان بر اساس توصیه‌های کارشناسان فعالیت کنند تا هم به محصول مناسب برسند و هم از تداوم تحمیل خسارات جبران‌ناپذیر اقتصادی و معیشتی جلوگیری کنند.
ضرورت توجه به بهره‌وری حداکثری آب و خاک
اگرچه خشکسالی از نظر تاثیر بر بخش‌های مختلف اقتصاد جامعه از جنبه‌های گوناگون قابل بررسی است، اما مستقیم‌ترین و سریع‌ترین تاثیر را در بخش کشاورزی و منابع آبی و خاکی نمایان می‌کند.
از سویی بیشترین میزان بهره‌برداری از منابع و مصرف آب نیز به همین کشاورزان و کشاورزی اختصاص دارد و از این رو تغییرها در این بخش، می‌تواند در نهایت تحولی شگرف ایجاد نماید؛ اما مساله اینجاست که تا چه حد به کشاورزی وابسته هستیم و تا چه حد می‌توان از وابستگی به این بخش کاست.
شرایط به جایی رسیده که ارزیابی‌های رسمی نشان می‌دهد در اثر خشکسالی تولید محصولات کشاورزی در استان اردبیل نسبت به سال زراعی گذشته ۴۵۰ هزار تن کاهش یافته است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل در این زمینه اظهار کرد: کشاورزان برای تحقق حداکثر تولید در راستای مصرف بهینه آب کشاورزی در این دوران بحرانی خشکسالی باید بیش از گذشته اهتمام داشته باشند.
خلیل نیکشاد تشریح کرد: منابع تجدیدپذیر استان اردبیل ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب است و در حال حاضر بخش کشاورزی با مصرف بیش از ۲ میلیارد و ۳۵۰ میلیون مترمکعب آب، سالانه افزون بر چهار میلیون تن انواع محصول زراعی و باغی تولید می‌کند.
وی در مورد اهمیت فعالیت‌های مرتبط با کشاورزی افزود: این بخش مادر اقتصاد به شمار می‌رود و تامین خورد و خوراک مورد نیاز جامعه و امنیت غذایی وابسته به آن است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل بیان کرد: تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی در حال حاضر به بیش از ۱۲۰ هزار خانوار می‌رسد و به همین دلیل مساله تامین آب مورد نیاز کشاورزی یکی از اولویت‌های اساسی این استان است.
وی اضافه کرد: به منظور استفاده بهینه از آب کشاورزی تلاش می‌شود که دست‌کم پرورش محصولات صیفی و سبزی در محیط‌های گلخانه‌ای صورت گیرد تا با کم‌ترین میزان مصرف بتوان در طول سال این محصولات را به میزان لازم تولید کرد.
نیکشاد با تاکید بر سیاست کشت مستقیم و کشاورزی حفاظتی، ادامه داد: کشاورزی حفاظتی برای حفظ خاک و افزایش حاصلخیزی بسیار موثر بوده و حفظ ماده آلی خاک و کاهش هزینه تولید از نکته‌های برجسته طرح کشاورزی حفاظتی است.
وی گفت: در این طرح کم‌ترین تخریب مکانیکی خاک به‌منظور برداشت بذر وجود دارد و پوشش دائمی سطح خاک حفظ می‌شود؛ البته باید تناوب کشت برای گیاهان پوششی را در این طرح در نظر گرفت و از تک‌محصولی کردن زمین‌های کشاورزی خودداری شود.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل با اشاره به اینکه بیش از ۵۰۰ هکتار زمین در شهرستان نمین به صورت مستقیم و حفاظتی زیر کشت رفته است، افزود: برای مقابله با کم‌آبی در نقاط شمالی استان مانند پارس‌آباد هم تلاش شده است تا محصولات بهاره در راستای استفاده حداکثری از نزولات آسمانی در فصل پاییز کشت شوند.
اردبیل در مسیر حرکت از دشت سبز به بیابان خشک
به اذعان مسئولان و دستگاه‌های ذی‌ربط از مجموع ۸۸ میلیارد مترمکعب آبی که سالانه در کشور استحصال می‌شود، نزدیک به ۸۳ میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود؛ اما با تاسف حدود ۶۳ میلیارد مترمکعب آن هدر می‌رود.
با توجه به کاهش شدید سطح منابع آبی زیر زمینی و رو زمینی همچنین لزوم توجه به حفظ بهره‌وری و حاصلخیزی خاک، تنها راه چاره جلوگیری از هدر رفتن این آب با ارزش با استفاده از روش‌های نوین آبیاری است؛ زیرا اتلاف اصلی بیشتر درون مزرعه‌ها صورت می‌گیرد که چیزی حدود ۷۰ تا ۹۰ درصد تلفات آب را شامل می‌شود.
کارشناسان امر بر این باور هستند که بهره‌وری آبیاری بارانی تا ۷۰ درصد و بهره‌وری آبیاری قطره‌ای تا ۹۰ درصد است؛ به طوری که در روش نخست تا ۳۰ درصد و در روش دوم تنها حدود ۱۰ درصد آب مورد استفاده از سوی کشاورزان تلف می‌شود.
این در حالی است که در آبیاری به روش سطحی حتی با انجام هزینه‌های گزاف و تسطیح اراضی، بهره‌وری از ۵۰ درصد تجاوز نمی‌کند؛ و در وضعیت سنتی که بیشتر نقاط کشور از جمله استان اردبیل را شامل می‌شود، بهره‌وری منابع آب حتی به کمتر از ۳۵ درصد می‌رسد.
در چنین شرایطی است که متخصصان تاکید دارند اگر از روش‌های آبیاری بارانی و قطره‌ای استفاده نکنیم، ۶۵ درصد آب کشاورزی از بین می‌رود و با در نظر گرفتن آب تلف شده در کانال‌های انتقال، میزان تلفات از ۷۵ درصد هم بیشتر می‌شود.
اگرچه از یک‌سو هدر رفت و فرسایش منابع آب و خاک برگشت‌پذیر نیست و تداوم شرایط کنونی می‌تواند استان اردبیل و حتی کل فلات ایران را به بیابانی خشک و غیرقابل کشت تبدیل کند، اما از سوی دیگر با استفاده از روش‌هایی مانند آبیاری تحت فشار می‌توان از تلفات آتی منابع موجود جلوگیری کرد و در نهایت به یک توسعه پایدار اقتصادی دست یافت.
با این وجود هنوز هستند کسانی که بی‌تفاوت به موضوع بوده و هشدارها را جدی نمی‌گیرند، در حالی که برآیند شرایط موجود نشان می‌دهد در صورت تداوم وضعیت کنونی از نظر استفاده بی‌حساب از آب‌های سطحی و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، در آینده‌ای نه‌چندان دور استان اردبیل و سایر نقاط فلات ایران به وضعیتی خواهد رسید که حتی برای فعالیت‌های اقتصادی ساده از توجیه خواهد افتاد و برای نسل آینده غیرقابل سکونت خواهد شد.
در حال حاضر کشت گندم با حدود ۲۹۹ هزار هکتار بیشترین سهم را از اراضی کشاورزی استان اردبیل دارد اما این خطه در عین حال در تولید بسیاری از محصولات از جمله تولید عدس و کلزا رتبه اول، تولید سیب‌زمینی دوم، رتبه سوم تولید عسل، رتبه پنجم تولید چغندر قند، رتبه هفتم تولید حبوبات و رتبه هفتم تولید گندم و جو در کشور است.