دوره هشت ساله جنگ عراق علیه ایران از یک طرف، مشحون از ایستادگی ها، مقاومت ها و رشادت ها و از دیگر جهت، عرصه بروز فجایع و خشونت های گسترده ای بود که نمونه این موضوع در بمباران شهر سومار به وقوع پیوست، سومار پس از جنگ جهانی دوم جزو نخستین شهرهایی بود که در آن از سلاح های کشتار جمعی و شیمیایی علیه شهروندان استفاده می شد. در اساس اسناد و مدارک بین المللی باقی مانده، صدام حسین و حزب بعث عراق پرچم دار جنایات جنگی در طول جنگ تحمیلی علیه ایران بوده اند که از بمباران مناطق غیرنظامی و مسکونی گرفته تا کشتار مردم با به کارگیری سلاح های شیمیایی، تنها بخشی از آن ها هستند.
حملات شیمیایی سهمگین به سومار
رژیم بعث عراق در طول هشت سال دفاع مقدس چندین‌بار سومار را بمباران شیمیایی کرد. سومار یکی از نزدیک ترین مناطق ایران به بغداد است و رژیم بعثی برای نخستین بار پس از جنگ جهانی اول به‌صورت وسیع و برخلاف معاهدات بین‌المللی از سلاح‌های شیمیایی علیه این شهر بی دفاع استفاده کرد. براساس گزارش رسمی سازمان ملل، صدام بیش از یک هزار و ۸۰۰ تن گاز خردل، ۶۰۰ تن گاز سارین و ۴۰۰ تن گاز تابون و بیش از ۱۰۰ هزار گلوله و بمب شیمیایی علیه ایران به کار برد. در تمام طول مدت کاربرد سلاح‌های شیمیایی علیه ایران، عملاً هیچ اقدام جدی توسط سازمان‌های مسوول بین المللی برای متوقف کردن این حملات و محکوم کردن رژیم صدام صورت نگرفت.
در مجموع بیش از یک میلیون تن از رزمندگان و افراد غیرنظامی ایران در طول جنگ تحمیلی و بر اثر بیش از ۳۵۰ حمله شیمیایی در معرض آلودگی با این عوامل شیمیایی قرار گرفتند که از این تعداد حدود ۱۰۰ هزار تن دچار مصدومیت شدیدتر شده و تحت مداوا قرار گرفتند. در حال حاضر بیش از ۶۵ هزار تن با عنوان جانباز شیمیایی با عوارض مشخص ناشی از مصدومیت شیمیایی تحت پوشش بنیاد شهید و مور ایثارگران قرار دارند و خدمات پزشکی دریافت می‌کنند.
حملات شیمیایی رژیم بعث فقط در جبهه‌های مستقیم درگیری نبود؛ بلکه به شهرها هم کشیده شد. شهر سردشت، سومار و حلبچه از جمله این شهرها بودند. سومار یکی از شهرهای شهرستان قصر شیرین و میان ۲ استان کرمانشاه و ایلام تقسیم شده و شهری مرزی است که در میان دره‌های میان بلندی‌های سارات، چغاامان و اردوبان قرار دارد.
سومار منطقه‌ای حساس در عملیات های مهم دوران مقدس
سومار همیشه این چنین متروک نبود. روزگاری سومار شهری پررونق و پررفت‌وآمد به شمار می رفت و قدمت آن به قبل از مهاجرت اقوام آریایی باز می‌گردد. درباره اینکه سومار یعنی چه و این نام از کجا آمده، نظریه‌های بسیاری هست. مثلا می‌گویند که سومار تغییر یافته سوماد به معنی «در غرب سرزمین ماد» است زیرا این شهر در غرب زمین‌های تحت سلطه ماد قرار داشته است.
می‌دانیم که سومار همواره نقش پررنگی در تاریخ ایران داشته و یکی از شهرهای مرزی مهم به حساب می‌آمده است و نامش در متون بسیاری دیده و تکرار شده است. اما شاید مهم‌ترین بخش از این قدمت، جنایتی باشد که در طول جنگ ایران و عراق در این شهر رخ داد. جنایاتی که باعث شد تا سومار کوچک‌ترین شهر ایران شود.
سومار در دوران دفاع مقدس در عملیات‌هایی نظیر مسلم ابن عقیل، ظفر۴، کربلای ۵، کربلای ۶ و مطلع‌الفجر درگیر بود. این شهر کم جمعیت‌ترین شهر ایران است و فاصله آن با شهر مندلی عراق ۱۵ کیلومتر است و یکی از نزدیکترین مناطق ایران به بغداد است. نفت‌شهر نیز از توابع آن دارای منابع گازی و نفتی است که هم‌اکنون از آنها استفاده می‌شود.
عراق چندین‌بار سومار را بمباران شیمیایی کرد. عراق در ۱۶ و ۱۸ مهر ۱۳۶۶ شمال سومار شامل مقرهای ارتش، اعم از خطوط مقدم و پشتیبانی و حتی قرارگاه مقدم نزاجا را بمباران شیمیایی و به موازات این بمباران‌ها در این ۲ روز، ۲ اردوگاه جنگی را ناجوانمردانه بمباران کرد و مردم مستقر در این اردوگاه‌ها را با استفاده از گاز اعصاب و خردل مصدوم کرد. هجدهم مهر سالروز بمباران شهر سومار در مهر ۱۳۶۶ است. در این روز بیش از ۷۰۰ تن مصدوم و حدود ۱۶۰ تن هم شهید شدند. این مصدومان از مردم بی‌دفاع، نیروهای ارتشی و پزشکان بود.
به دنبال بمباران گسترده شیمیایی سومار علی اکبر ولایتی وزیر امورخارجه وقت به دبیرکل سازمان ملل نامه نوشت. در متن نامه او آمده بود: «مایلم توجه جنابعالی را به این حقیقت جلب نمایم که رژیم جنایتکار عراق یک بار دیگر به استفاده از تسلیحات شیمیایی به مقیاس وسیع علیه جمهوری اسلامی ایران متوسل شده است. این اقدام شنیع و ضدانسانی را که برخلاف کلیه مقررات و کنوانسیون‌های پذیرفته شده بین‌المللی است، تنها رژیم‌های فاشیست با ماهیت توسعه‌طلبانه مرتکب می‌شوند. حکام چنین رژیم‌هایی به انسانیت، مردم و حتی شأن ملی خودشان توجه ندارند. جای تأسف است که گفته شود، سازمان بین‌المللی و حتی دولت‌های امضاء کننده کنوانسیون‌های ممنوعیت استفاده از این قبیل سلاح‌ها، این اقدامات را محکوم نکرده‌اند و به نوبه خود به حکام عراق جهت تکرار نقض پروتکل ۱۹۲۵ ژنو چراغ سبز نشان داده و وجدان جهانیان را به تمسخر گرفتند. به دنبال این اقدامات، شهر سومار (غرب کشور) زیر بمباران شیمیایی وسیع و ناجوانمردانه قرار داشت و...»
در ۱۰ دی ۱۳۶۵ خورشیدی، نیروهای دشمن بعثی بیمارستان صحرایی ۵۲۸ سومار را ۱۶ مورد تهاجم حملات بمب‌های شیمیایی از نوع خردل قرار داد. به علت عدم امکان استفاده از ماسک‌ها و لباس‌های محافظ تعداد زیادی از کارکنان بیمارستان مصدوم شده و تعدادی نیز به شهادت رسیدند.
یکی دیگر از موارد مهم حمله شیمیایی صدام به سومار نیز مربوط به ۲۵ دی ۱۳۶۵ بعد از عملیات کربلای ۵ در جنوب سومار است. در این حمله، یگان‌های ارتش در سومار، نفت‌شهر و در سایر محورهایی که در مجموعه عمومی سومار محسوب می‌شدند، مورد حمله شیمیایی قرار گرفتند. عراق در این حمله مواضع تیپ‌ها، پدافند هوایی، پشتیبانی و حتی بیمارستان صحرایی ارتش را بمباران کرد. در این بمباران بیش از ۲۰۰ تن مصدوم و ۲۰ تن شهید شدند.
تمام شهدای شیمیایی در طول یک ماه درگیری‌های دی و بهمن ۱۳۶۵ حدود ۱۷۰ تن بود که زیاد و غیر قابل قبول بود. حدود ۳۰ تن از شهدا نیز مربوط به بمباران شیمیایی بیمارستان صحرایی سومار بودند. مسوولان کشور در نامه‌های متعددی جزئیات حملات شیمیایی عراق را به اطلاع شورای امنیت ملل رسانیده و درخواست اعزام تیم کارشناسی جهت بررسی شواهد موجود کردند، اما واکنشی به‌دنبال نداشت.
در حال حاضر، سومار به عنوان شهری مرزی کوچک در یک خیابان اصلی و محدوده فرعی اطراف آن خلاصه می‌شود. کوچک‌ترین شهر ایران، ایستگاه مرزی ایران و عراق است و روزانه ده‌ها کامیون حمل بار از این منطقه به عراق می‌رود و باز می‌گردد. اما هنوز زخم های بسیاری از دوران جنگ تحمیلی بر پیکر این شهر باقی مانده است.
منبع:
- مجله نوید شاهد
- فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال هفدم، شماره ۵۰، بهار۱۳۹۵