با گذشت بیش از ۳۰ سال از پایان دفاع مقدس، همچنان برخی حقایق این نبرد ناگفته مانده و در عوض برخی سخن از تحریف واقعیت‌های آن می‌گویند. این در حالی است که در دوره دفاع مقدس، فرماندهی سپاه راویانی را در کنار فرماندهان مستقر کرده بود تا روایت دقیق، صحیح و بی واسطه جنگ شکل گرفته و به نسل بعد منتقل شود. با این حال، این پدیده خیلی در جامعه ما شناخته شده نیست، در حالی که برای آشنایی افکار عمومی با واقعیت مهمی مثل جنگ تحمیلی لازم است این موضوع شناخته شده و نقش راویان دفاع مقدس و روایت ناب آنها از جنگ تحمیلی شنیده شود.
از این رو، گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری در میزگردی با عنوان «راویان دفاع مقدس و روایت ناب جنگ» میزبان «یدالله ایزدی»، «مجید مختاری» و «نادر نوروزشاد» سه تن از راویان قدیمی و باسابقه دفاع مقدس بود که در لشکرهای مختلف و در کنار فرماندهان ارشد به کار روایتگری مشغول بودند.
در این نشست تلاش شد ضمن آشنایی با جایگاه، عملکرد و سابقه راویان دفاع مقدس، نقشی که این جریان در ارائه روایت دقیق و واقعی از جنگ داشته، از زبان خود آنان بیان شود.
ایرنا: جریان راویان دفاع مقدس چگونه شکل گرفت و ضرورت شکل گیری جریان راویان چه بود؟ این جریان چگونه رشد کرد و تا پایان دفاع مقدس و تا امروز چه نقشی را ایفا کرده است؟
مختاری: عبارت روایتگری یک تعریف امروزی است و در آن زمان موضوعی به نام روایت دفاع مقدس وجود نداشت. چیزی که اینک با عنوان روایتگری راهیان نور نام برده می شود با موضوعی که در زمان دفاع مقدس وجود داشت کاملا متفاوت است. روایتگران راهیان نور کسانی هستند که پس از جنگ زمینه را برای دیدار مردم از صحنه های جنگ فراهم می کنند و در این حین موضوعات مربوط به جنگ را برای آنان بازگو می کنند. این افراد عمدتا از نیروهای بسیجی جذب شده اند و اتفاقاتی که در دوره جنگ افتاده، برای آنان تعریف شده تا آنها هم برای مردم بازگو کنند. روایت آنان نیز بیشتر جنبه هیجانی و حماسی دارد تا اینکه تعریف های تاریخی، عملیاتی و مبتنی بر پژوهش های علمی باشد.
همانطور که گفته شد، آنچه در زمان جنگ شکل گرفت با نام راویان دفاع مقدس نبود، اما کار آنان در اصل روایتگری بود. افرادی چون آقایان رخصت طلب، محمدزاده، درودیان، رشید و نخعی بنیانگذاران این فعالیت بودند.
دفتر سیاسی سپاه
در اوایل انقلاب، دفتر سیاسی سپاه به عنوان یکی از ارکان اصلی سپاه فعالیت می کرد و کار آن توجیه مسایل سیاسی، امنیتی، نظامی در داخل سپاه بود. طبیعتا به دلیل قوتی که انعکاس اخبار و رویدادها داشت و تحلیل هایی که کنار آنها ارائه می‌شد، موضوع جذابیت خاصی پیدا کرد و انعکاس آن به بیرون از سپاه نیز کشیده شد. زمانی که جنگ رخ داد، این امر رویداد بزرگی بود که انقلاب اسلامی را تحت تاثیر قرار داد. بنابراین عوامل مربوطه نشستی گذاشتند تا بررسی کنند چه کارهایی انجام شود تا این رویداد نیز مانند سایر رخدادهایی که سپاه در آن فعالیت می‌کند و مشارکت بالایی برای حل مشکلات دارد، به خوبی منعکس شود. در این زمان دفتر سیاسی اخبار جنگ را از کانال های مختلف دریافت و رویدادها و تحلیل های مختلفی را در این زمینه جمع آوری و منعکس می کرد. پس از گذشت مدت زمانی، فعالان این حوزه تصمیم گرفتند افرادی را در مناطق جنگی مستقر کنند. با این حال، کمی زمان از دست رفته و رویدادهای اوایل جنگ به ثبت نرسیده بود اما تعدادی از افراد داوطلب شده و به مناطق عملیاتی رفتند. آنان با انجام مصاحبه هایی که با فرماندهان و حاضران انجام دادند، یک سری اسناد و مدارک را در این زمینه جمع آوری کردند.
از عملیات فتح المبین به پیشنهاد «محمدزاده» مسئول دفتر سیاسی سپاه و ابتکار عملی که سردار «محسن رضایی» فرمانده سپاه و «حسن باقری» داشتند، صحبت شد که چرا این افراد در صحنه اصلی تصمیم گیری حضور پیدا نکنند؟ آنان بر این باور بودند که راویان باید در کنار فرماندهان باشند؛ زیرا فرماندهان مرکز ثقل اخبار رویدادها و تصمیم‌گیری های جنگ بودند. به این ترتیب راویان می توانستند در کنار فرماندهان بوده و شروع به جمع آوری اسناد و مدارک، ثبت و ضبط جلسات کنند و آنها را در سطوح و رده های مختلف سپاه منعکس کنند.
از جلسات فرماندهان تا مکالمات حساس بی‌سیم‌ها
ایرنا: فعالیت متشکل راویان در جنگ از چه زمانی آغاز شد؟
مختاری: راویان از عملیات فتح المبین به بعد در صحنه های جنگ حضور پیدا کردند و فعالیت خود را حدودا از اواخر سال ۶۰ آغاز کردند. هدف اصلی این بود که در جلسات مربوط به تصمیم گیری مسائل جنگ چه در رده های شناسایی، چه در رده طرح و عملیات یا در زمینه پشتیبانی، اطلاعات لازم کسب شود. بنابراین راویان در همه این جلسات حضور داشتند و صحبتها را روی نوار کاست ضبط می‌کردند. علاوه بر این، راویان دفاتری داشتند و موضوعاتی که قابلیت ضبط شدن نداشت، ازجمله مشاهداتی که در جنگ داشتند در این دفاتر یادداشت می‌کردند. فرماندهان در نقل و انتقالات نیز حضور داشتند و برخی مواقع در داخل واحدها سرکشی می کردند. در این زمان ها هم راویان همراه فرماندهان بودند و در بین راه یا جلساتی که در مسیر در اتومبیل‌ها برگزار می‌شد را هم تحت عنوان نوارهای «با فرماندهی» ضبط می کردند.
در زمان عملیات نیز صحبت هایی که از طرف بی‌سیم صورت می گرفت و جلسات مربوط به هدایت و کنترل عملیات همه و همه ضبط می شدند. اکثر فرماندهان دفاع مقدس در شب اول در خط مقدم حاضر می‌شدند و راویان نیز آنان را همراهی می کردند و اتفاقاتی که در صحنه عملیات و درگیری رخ می‌داد، یک به یک ثبت می شد. همچنین مطالب قابل مشاهده را نیز در دفاتر خود یادداشت می‌کردند. پس از آن راویان شروع به جمع آوری اسناد مکتوبی می‌کردند که در صحنه عملیات بین یگان‌ها در حال رفت و آمد بود. فرماندهان به اندازه ای با این کار عجین شده بودند که خود آنان هم سندی را که از قرارگاه می آمد، برای اینکه بهتر از آن نگهداری شود، به دست راویان می‌سپردند. این افراد از اسناد نگهداری می کردند و درنهایت نیز جزو اسناد جنگ تلقی می شد. در آن زمان ابزارهای پیشرفته وجود نداشت و راویان آن زمان همگی از ضبط های بزرگ استفاده می‌کردند. تا سال ۱۳۶۳ این کار در همان دفتر سیاسی سپاه صورت می‌گرفت که تحت پوشش نمایندگی ولی فقیه قرار داشت. از سال ۶۳ به دلیل مشکلاتی که در صحنه عملیات ایجاد شده بود، تصمیم فرماندهی بر آن شد که این بخش جنگ دفتر سیاسی به فرماندهی کل سپاه منتقل شود.
از زمان عملیات «بدر» به بعد، این کار به صورت متمرکز از طرف فرماندهی کل اداره می شد. بنابراین همان طور که مسئولان و دفتر عوض شد، عملیات بدر به عنوان بخشی جدا از تشکیلات قبلی دفتر سیاسی دنبال شد اما نام دفتر سیاسی همچنان روی راویان بود. یعنی زمانی که راویان وارد منطقه می شدند در عمل گفته می‌شد دفتر سیاسی آمد و هر فرماندهی دفتر سیاسی خود را به همراه می برد.
یک اتفاق کیفی در بحث روایتگری
این روند سال ۶۴ نیز ادامه یافت ولی در این سال یک اتفاق کیفی در بحث روایتگری رخ داد. تا آن زمان راویان در کنار فرماندهان قرار داشتند و هر کسی در حد توانایی که داشت به ثبت و ضبط وقایع می‌پرداخت. اما از سال ۶۴ که مرحوم هادی نخعی مسئول این بخش جنگ شد، یک بسته جدید مطرح شد و آن اینکه راویان باید با رعایت چارچوب های علمی این کار را یک پژوهش تلقی کنند و حضور در صحنه عملیات در کنار فرماندهان را به عنوان کار میدانی این پژوهش در نظر بگیرند و سپس این پژوهش را با اسناد و مدارک مصاحبه ها تکمیل کنند. این پژوهش در نهایت با یک تدوین دقیق برای فرماندهی و مسوولان جنگ که این روند را دنبال می کردند، ارائه می شد.
از آن زمان به بعد مسئولیت‌های مختلفی بین راویان تقسیم شد. بخشی به عنوان قسمت آموزش در نظر گرفته شد که در آن نحوه گزارش نویسی و نحوه کار در سطح فرماندهی ارائه شود.
تجمیع تمام روشهای تحقیق در علوم انسانی
یکی از اقدامات اساسی که در دوره مرحوم نخعی صورت گرفت، این بود که به بنده مأموریت داد تمام روشهای پژوهشی رشته های علوم انسانی را جمع آوری کنم. من رشته های مختلف از جمله تاریخ، علوم سیاسی، علوم اجتماعی، مدیریت و... را بررسی و کتاب هایی را که در زمینه روشهای تحقیق و پژوهش در آنها وجود داشت، جمع آوری کردم. حتی جزوه های اساتیدی که در دانشگاه ها روش تحقیق تدریس می کردند جمع آوری شد. از این کتاب ها و جزوات، جزوه آموزشی تهیه شد و در اختیار راویان قرار گرفت. در آن زمان حدود ۲۰ الی ۳۰ راوی عضو خود مرکز بودند و مابقی راویان از طریق بسیج جذب شده و از نیروهای داوطلب بودند. البته سرمایه گذاری هایی روی مدرسه مفید صورت گرفت، چون دانش آموزان آن، افراد قوی و همچنین متدین و با اخلاق بودند. بنابراین سپاه پذیرفته بود افراد این مدرسه می توانند در کنار فرماندهان جنگ به عنوان راوی فعالیت کنند. این افراد نیاز به آموزش داشتند، بنابراین آموزش های لازم و حتی روش های جمع آوری اطلاعات و سندگیری به آنان آموزش داده می‌شد.
حتی برخی از مصاحبه ها با انواع پرسش های خاص برای قبل از عملیات طرح ریزی شده بود. همچنین یک سری مصاحبه ها برای بعد از عملیات تنظیم شده بود که راوی حتماً باید با فرماندهان و مسئولان اصلی عملیات مثل مسئولان اطلاعات، عملیات، لجستیک، توپخانه و غیره مصاحبه کنند. این مصاحبه ها تفاوت های کیفی و کمی داشت به همین دلیل راویان باید آموزش می دیدند. پس از عملیات بیت المقدس یگان ها گسترش چشمگیری یافته بودند و قرارگاه های مختلفی برای هر عملیات ایجاد می شد، بنابراین تعداد راوی ها نیز افزایش یافت.
تا قبل از عملیات والفجر ۸ راویان به صورت مقطعی به عنوان مثال یک ماه یا یک ماه و نیم قبل از عملیات به یگان ها می پیوستند؛ اما از سال ۶۴ به بعد، راویان به صورت ثابت در قرارگاه ها مستقر بودند. در قرارگاه های مرکزی راویان ثابت حضور داشتند و در قرارگاه های تاکتیکی راویان دو یا سه ماه قبل از عملیات وارد قرارگاه می شدند و در یگان ها نیز حدوداً یک ماه یا یک ماه و نیم قبل از عملیات راویان مستقر شده و شروع به کار پژوهشی می‌کردند.
بنابراین از سال ۶۴ به بعد با تغییر کیفی ایجادشده، تقریباً کاری پژوهشی صورت گرفت. به دنبال آن گزارش نویسی ها آغاز شد که پس از عملیات ها هر راوی گزارش خاص خود را می نوشت. این گزارش ها در کنار یکدیگر جمع شده و در نهایت گزارش نهایی طی چند نسخه به فرماندهی ارائه می شد. گزارشهایی که به دست راویان نوشته می شد، بی طرفانه بود و گزارشهایی دقیق و واقعی از رویدادهایی بود که اتفاق می افتاد.
ادامه دارد...