زبان و ادبیات فارسی مهم ترین شاکله هویت فرهنگی ایرانیان است. این زبان با پیشینه چندین هزارساله خود، میراث معنوی همه اقوام ایرانی در این سرزمین به شمار می رود. از گذشته های دور، تمامی ایرانیان در گسترش و غنای زبان فارسی دست داشته اند؛ شواهد گویای این واقعیت تاریخی را در سخن رودکی از سمرقند، فردوسی از توس، فرخی از سیستان، فخرالدین اسعد از گرگان، بیهقی از سبزوار، انوری از ابیورد، نظامی از گنجه، خاقانی از شیروان، اوحدی از مراغه، کمال الدین عبدالرزاق از اصفهان، سعدی و حافظ از شیراز، جامی از هرات، دهخدا از قزوین، معین از گیلان، نیما از مازندران و صدها شاعر، نویسنده و دانشمند دیگر از جای جای حوزه تمدنی ایران بزرگ می توان دید. بنابراین زبان و ادبیات فارسی، میراث مشترک همه پارسی زبانان و فارسی دانان همه جهان به طور عام و سامان بخش هویت فرهنگی ایرانیان به طور خاص است.
اهمیت این موضوع سبب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در گفت وگو با علی‌اصغر شعردوست صاحب نظر، ادیب و سفیر سابق ایران در تاجیکستان و پژوهشگر ادبیات فارسی، موقعیت فرهنگی ایران را در حوزه گسترده تمدنی ایران که وامدار ادبیات فارسی است، بررسی کند.
زبان فارسی عامل وحدت بخش اقوام و ملل
** ایرنا: وضعیت کنونی زبان فارسی در دیگر سرزمین های جهان هماره دلمشغولی اهل ادب و هنر این مرز و بوم است، زبان فارسی بدین سان عاملی وحدت بخش می نماید که در سایه آن اقوام و ملل بزرگی یکدیگر را یافته اند و زمینه برای تفاهم بیشترشان فراهم می آید، شما به عنوان یکی از بزرگان اهل ادب در این باره چه نظری دارید؟
*** شعر دوست: بشر هنر و زیبایی را دوست دارد و در جست و جوی راهی دیگر برای رسیدن به یقین است. از این رو این اقبال برای فرهنگ ایرانی وجود دارد اما برای این فرهنگ یک ابزار کارآمد لازم است که زبان فارسی کارآمدترین ابزار فرهنگ بیانی ایرانیان به شمار می رود. در موقعیت کنونی جهان، حفاظت از مبانی فرهنگی کشورمان را باید سرلوحه برنامه ها و فعالیت های اجرایی قرار داد و هرگز قصد به طاق نسیان نهادن آنها را نداشت. در واقع زبان فارسی آیینه تفکر ایرانیان است و به راستی کدام قوم فرزانه تفکر خود را نادیده می انگارد. با این همه متاسفانه باید گفت که کرسی های مطالعات ایران شناسی و زبان و ادبیات زبان فارسی که نمایه فرهنگ ایران در جهان به شمار می رود از وضعیت مطلوبی برخوردار نیستند. همچنین این کرسی ها در کشورهای اروپایی که زمانی آزمایشگاه مطالعات ایران شناسی محسوب می شدند به یقین وضعیت مطلوب ندارند. در کشورهای شبه قاره هم به همین صورت است.
نزد ما ایرانیان شعر همواره عالی‌ترین و ناب‌ترین صورتی بوده است که در هنر، کمال مجال بروز می یابد. کمتر ملتی را می توان در جهان یافت که این همه به شعر پرداخته و گنجینه ای غنی و ارزشمند بدین عظمت داشته باشد. منزلت شعر نزد ایرانیان بدان پایه است که با وجود ساختار وهمی شعر، ارزشمندترین مفاهیم دینی، هنری و تاریخی ما به صورت شعر وجود یافته است. به عبارتی ما در همه ادوار تاریخ، با شعر انس داشته ایم و با آن زندگی کرده ایم. شعر همزاد تاریخی ایرانیان است. نکته جالب توجه آنکه با وجود این همه قرابت و نزدیکی روحی و معنوی با شعر، کمتر به بحث، تفسیر، تبیین و کشف ماهیت آن پرداخته ایم. گویی از فرط روشنی موضوع نیازی به تعریف آن نداشته ایم و با وجود نام‌های بزرگانی در تقویم بزرگداشت شاعران بزرگ متقدم همچون شاعرِ شاعرانِ ایران زمین فردوسی، مایه سربلندی ایران و ایرانیان حافظ، سعدی، عطار و... در مناسبت‌های سال توجهی به بزرگداشت شعر معاصر ایران نمی شود.
در تاریخ ادبیات هر سرزمین، شاعران و نویسندگان کم شماری هستند که چون ستون‌های استوار، آسمان آن سرزمین را بر سر انبوه شاعران و نویسندگان دیگر نگاه می دارند. چنین نوابغی هر چند سده یک بارظهور می کنند. تاریخ ادبیات یک ملت برای ظهور چنین نوادری به دوره های مختلف تقسیم می شود. شاعرانی چون فردوسی، نظامی، خاقانی، مولوی، حافظ، سعدی و صائب از ارکان شعر ما به شمار می روند و در پیدایی ادوار مهم ادبی نقش اساسی دارند.
زبان فارسی گنجینه مواریث فرهنگی
** ایرنا: با توجه به سخنان مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه «باید پیشرفت علمی در کشور برای گسترش نفوذ زبان فارسی استفاده شود و زبان فارسی باید گسترش پیدا کند.» تحقق این مهم چگونه میسر می شود؟
*** شعردوست: بنا به گفته های مقام معظم رهبری، زبان فارسی برای ما فارسی زبانان چه ایرانیان و چه ملت های دیگری که به زبان فارسی تکلم می کنند، میراثی عظیم و با شکوه و بسیار ارزشمند، مایه سربلندی، جویبار پرفیض از گنجینه عظیم مواریث فرهنگی و در واقع همه چیز ماست. زبان فارسی رمز هویت ملی ایرانیان به شمار می رود. این مسایل برای ما ایرانیان و فارسی زبانان جای گفت وگو ندارد. این مقدار از اهمیت که بیان شد، بخشی از آن چیزی است که درباره زبان فارسی می توانیم بگوییم و بیندیشیم.
اهمیت و حفظ نسخه‌های خطی
** ایرنا: آیا در زمینه حفظ کتابخانه ها و نسخه های خطی و چاپ های سنگی و کمیاب فعالیتی شده است؟
*** شعر دوست: فرهنگ والای ایران آنچنان قوی و ریشه دار است که گروه کثیری را از غرب و شرق عالم شیفته خود کرده است. رینولد نیکلسون مترجم آثار عرفانی فارسی و دیگر ادیبان کشورهای جهان همچون عاشقی شیفته زبان فارسی شده اند و عمر خود را صرف چیدن خوشه های معرفت از بوستان شاعرانی همچون مولانا می کنند. این خیل نامداران و بزرگان در جست وجوی کفی از دریای معنویت به این قلمرو روی آورده اند.هزاران نسخه خطی احصاء و ثبت نشده هنوز در شبه قاره وجود دارد. در کشورهای پیرامون وضعیت زبان فارسی چندان مطلوب نیست. همچنین در سه کشور ایران، تاجیکستان و بخشی از کشور افغانستان که زبان فارسی آنها زبان رسمی است، آموزش و رشد و گسترش آن وضعیت مطلوبی ندارد.
البته نباید فعالیت ۲ مرکز مهم که در امر آموزش دانشجویان خارجی در کشور که یکی از آنها در دانشگاه تهران و دیگری مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی در کنار موسسه لغت نامه دهخدا است، غافل ماند. البته میزان درخواست ها و مطالبات با آنچه که در این ۲ موسسه انجام می شود، ناهمگون است.
اتخاذ برنامه های راهبردی در جهت حفظ زبان فارسی
**ایرنا: در زمینه حفظ زبان فارسی و سپس گسترش آن چه برنامه هایی باید مدنظر مسوولان و متولیان امر قرار گیرد؟
*** شعر دوست: باید راه های جدید در فضای مجازی و بحث آموزش زبان و ادبیات فارسی در سطوح مختلف را در دستور کار جدی قرار داد. امروزه رسانه ها به صورت سنتی، مدارس و دانشگاه های متداول در دهه های پیشین دیگر پاسخگوی نیازها نیستند و البته گسترش فضاهای مجازی و پلتفرم های مختلف مفید می تواند در امر آموزش زبان و ادبیات فارسی برای مخاطبان گوناگون راه های جدید و جدی باز کنند. دستگاه های مسوول باید در این زمینه بسیار جدی فعالیت کنند. شورای عالی گسترش زبان فارسی که مرکب از وزارت خانه ها و دستگاه های مرتبط در این امر برای خارج از کشور هستند، نیز باید به صورت مستمر فعال شوند. از وزارت علوم تحقیقات فناوری گرفته تا وزارت آموزش و پرورش و برخی دستگاه های دیگر مرتبط هرکدام فعالیت های خودشان را در زمینه زبان فارسی در خارج از کشور و برای خارجی ها احصاء کرده و بدان عمل کنند. این فعالیت در سال های اخیر بسیار کمرنگ شده و باید رییس جمهوری در این زمینه یک گام بلند و اساسی بردارد تا فرهنگ ایرانی بیش از پیش در اقصی نقاط جهان عرضه شود.
آسیب شناسی و تقویت زبان فارسی
** ایرنا: آسیب شناسی در ناکامی گسترش زبان فارسی برای تقویت روابط خارجی تا چه اندازه ضرورت دارد؟
*** شعردوست: فرهنگستان زبان ادب فارسی در اینباره وظایف بسیار خطیری دارد. اولا باید همگام با پیشرفت علوم واژگان جدیدی که برای زبان فارسی وضع می کند، بتواند در خارج از کشور و در جاهایی که زبان فارسی مرسوم و زبان علمی است، مصطلح کند. البته به واژه ها و اصلاحات جدید که بعضی از علوم و فنون امروز در دنیا متداول شده اند، نیاز است. ذخایر زبان فارسی که از گذشته ها و اقوام گوناگون فارسی زبان در کتابخانه های دنیا وجود دارند که باید جمع آوری شوند. به عنوان مثال در تاجیکستان واژگانی وجود دارد که اینها جزو ذخایر زبان فارسی است اما در ایران مرسوم نیستند. باید با کتابخانه ها و مخازن آثار قدیمی ارتباط برقرار کرده و از آنها برای ساخت واژگان جدید بهره جست.
اعزام استادان به خارج از کشور از زمان های دور یکی از راه های گسترش زبان و ادب فارسی بوده است که این مقوله باید به صورت جدی پیگیری شود. با برخی از کشورها قرارداد فرهنگی وجود دارد اما جای استاد اعزامی خالی است. باید در تنظیم قراردادهای جدید در حوزه فرهنگ موضوع آموزش های زبان فارسی به ویژه در کشورهای دارای تمدن ایرانی از اولویت ها باشد. باید بورس تحصیلی به صورت مستمر به دانشجویان خارجی در دانشگاه ایران داده شود. در خصوص چاپ ادبی و تحقیق منابع فارسی، استادان و دانشجویان خارج از کشور باید پیشقدم شوند و اعطای جایزه مناسب به مولف بهترین کتاب ها در سال مورد توجه واقع شود.