اکنون در روزهای نخست زمستان در شهرستان هایی مانند شیروان و جاجرم شاهد کشت باریجه هستیم و کشاورزان و بهره برداران در کنار کارشناسان این بخش تلاش دارند تا برای بهره برداری اصولی و علمی، حفظ و احیای گیاهان دارویی فرهنگ سازی کنند تا در خطه سبزی که در هر گوشه آن گیاهان دارویی رویشگاه دارند شاهد از بین رفتن و انقراض ده ها گونه از این گیاهان نباشیم.
در عین حال حدود نیمی از جمعیت خراسان شمالی در ۹۰۰ روستایی زندگی می کنند که با پراکنش نامناسب در هرگوشه ای شکل گرفته و توجه به این نکته لازم است که بخشی از اقتصاد روستاییان با گیاهان دارویی گره خورده است.
اما خشکسالی ها، وضعیت نامناسب اقتصاد روستایی، نبود کارخانه های فرآوری گیاهان دارویی در استان و سوء استفاده برخی از دلالان از این وضعیت موجب شد تا در ۱۰ سال اخیر برداشت بی رویه گیاهان دارویی صدمات جبران ناپذیری به رویشگاه ها وارد کند و به همین علت چندین سال است که ممنوعیت برداشت برخی گیاهان دارویی در استان اجرا می شود اما گویا با این گام های آهسته نمی توان هم پای تخریب های گسترده گیاهان دارویی حرکت کرد و باید برای حفظ و احیای گیاهان دارویی چاره جویی کرد.
بلای خشکسالی بر جان گیاهان دارویی
یک کارشناس و محقق گیاهان دارویی در این مورد گفت: خشکسالی وضعیت جدایی ناپذیر از اقلیم هر منطقه هست که فراوانی و شدت وقوع آن در مناطق خشک و نیمه خشک بیشتر است.
محمد کریمی با بیان این که نیمی از مراتع استان کم بازده و فقیر و در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند افزود: بخش قابل توجهی از بهره برداران و دام هایشان از این مراتع استفاده می کنند، که بدیهی است هرگونه خسارتی که به مراتع وارد شود ناگزیر به این بهره برداران نیز متقل خواهد شد.
وی با بیان این که در سال های اخیر به دلیل بهره برداری اشتباه، مراتع از حالت طبیعی خود خارج شده است افزود: سطح رویشگاه های گیاهان دارویی نیز به تبع به طور فزاینده ای کاهش یافته است.
کریمی خاطرنشان کرد: متاسفانه در دوره خشکسالی علاوه بر کاهش کمیت گیاهان دارویی از کیفیت آنها نیز کاسته می شود و این مسئله موجب رشد نامناسب و به تدریج خشک شدن آن ها می شود.
وی با اشاره به این که با خشک شدن مراتع تعادل چرای دام و مرتع به هم می خورد افزود: در دوره خشکسالی رقابت برای جذب آب افزایش یافته و گیاهان با سیستم جذب آب ضعیف تر به سرعت از سطح مرتع حذف می شوند و چنانچه اگر در این دوره چرای دام متعادل با ظرفیت تولید نباشد در اثر فشار ناشی از چرای مفرط و زودرس گیاهان خوشخوراک و کلاس یک به سرعت از سطح مراتع حذف و یکساله های مهاجم و کلاس سه، سطح مراتع را اشغال می کنند.
تغییر نحوه تکثیر گیاهان دارویی
این کارشناس و محقق گیاهان دارویی گفت: به این شکل فرصت زادآوری گیاهان مرغوب از بین می رود و بنابراین ترکیب گیاهی مرتع تغییر کرده و گیاهان نامرغوب و غیر خوشخوراک جایگزین گیاهان خوشخوراک می شوند.
کریمی اظهار داشت: این گونه است که حتی تکثیر گیاهان تحت تاثیر خشکسالی تغییر می کند و برای حفظ و احیای گیاهان دارویی باید تدابیری مانند کاشت آن ها را به کار گرفت.
وی با اشاره به شرایط فعلی کشاورزی و کم آبی موجود افزود: تغییر الگوی کشت محصولات زراعی آب بر به سمت گیاهان دارویی، نیز راهکاری است که علاوه بر حفظ منابع پایه از منظر ارزش افزوده بالا نیز حایزاهمیت است.
این دانش آموخته تولید و بهره برداری گیاهان دارویی افزود: گیاهان دارویی از سیستم ریشه ای گسترده ای برخوردار هستند که نشان دهنده سازگاری این گیاهان به کاهش قابلیت دسترسی به آب و عناصر غذایی است.
وی گفت: کاشت گیاهان دارویی به دلیل نیاز آبی کم در شرایط خشکسالی و قابلیت تولید در زمین های کم بازده می تواند در افزایش بهره وری از منابع آب و خاک موثر باشد.
وی افزود: از دیگر سو کاشت این گیاهان در عرصه های کم بازده و حاشیه ای، ضمن تامین نیازهای اقتصادی روستاییان و صنایع مختلف غذایی و دارویی، حفاظت از منابع، بهبود کارایی مصرف آب و جلوگیری از خطر نابودی این گونه ها نقش موثری در بهبود معیشت مردم این مناطق نیز خواهد داشت.
ده ها گیاه دارویی در خطر انقراض
رییس بخش تحقیقات منابع طبیعی و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی از شناسایی ۴۲۵ گیاه دارویی خراسان شمالی با انجام مطالعات ملی خبر داد و افزود: متاسفانه ۴۵ گیاه دارویی استان در خطر انقراض قرار دارند.
مهدی ایمانی اظهار داشت: مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان از سال ۸۳ تا کنون در زمینه گیاهان دارویی ۲۵ طرح تحقیقاتی را به منظور شناسایی گیاهان دارویی استان و خواص آنانٰ، حفظ و نگهداری از رویشگاه ها و برنامه ریزی برای تجاری سازی آنها انجام داده است.
وی با بیان این که خراسان شمالی از ۱۱ اقلیم آب و هوایی ۹ اقلیم را در خود دارد افزود: سه اقلیم گرم و خشک، سرد و خشک و معتدل در استان بیشتر از دیگر اقلیم ها دیده می شود.
ایمانی میزان بارندگی در استان را از ۱۲۰ تا ۴۶۸ میلی متر اعلام کرد و افزود: وجود این ۹ اقلیم و میزان بارش ها در استان موجب شده اند که پوشش گیاهان در عرصه های طبیعی استان متنوع و متفاوت باشد و به همین دلیل استان پایلوت گیاهان دارویی شناخته شد.
وی گفت: نتیجه این طرح ها شناسایی ۴۲۵ گونه گیاه دارویی در عرصه های طبیعی استان شد و البته هنوز شناسایی تمامی گیاهان دارویی انجام نشده است.
این کارشناس مسوول افزود: با توجه به اینکه شناسایی خواص گیاهان دارویی کشور بر عهده موسسه تحقیقاتی جنگل ها و منابع طبیعی کشور است، این موسسه ماده موثره ۵۹۵ گونه گیاه دارویی کشور را استخراج کرده که ۷۵ گونه از آنها متعلق به گیاهان دارویی خراسان شمالی است.
ایمانی گفت: از ۴۲۵ گونه گیاهی شناسایی شده در استان، تعدادی زیادی از آنها گیاه آندمیک (گیاه انحصاری) استان هستند و در سایر نقاط کشور رویش کمتری دارند که از آن جمله می توان به گیاه دارویی باریجه اشاره کرد.
کاهش رویشگاه ها
وی خاطرنشان کرد: بسیاری از انواع ۴۲۵ گونه گیاه دارویی شناسایی شده هنوز بسیاری مورد استفاده طب سنتی و طب مدرن قرار نگرفته اند و همچنین در این مطالعات مشخص شد ۴۵ گونه گیاه دارویی استان به علت برداشت های بی رویه و نادرست توسط مردم در معرض خطر انقراض قرار گرفته و رویشگاه های آنها به شدت کاهش یافته اند.
وی خاطر نشان کرد: گیاه دارویی باریجه از جمله گیاهان دارویی مهم استان است که در خطر انقراض قرار گرفته بود اما با مطالعات انجام شده، اداره کل منابع طبیعی استان برای حفظ، نگهداری و بهره برداری درست از این گیاه دارویی در استان طرح تهیه کرد و توانست این گونه گیاه دارویی استان را از خطر انقراض نجات دهد اما هنوز گیاهان صعلب، کاکوتی کوهی، آنغوزه و چند گونه گون هنوز در خطر انقراض قرار دارند.
رییس بخش تحقیقات منابع طبیعی و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی خاطرنشان کرد: گیاهان دارویی، ذخیره گاه های ژنتیکی در عرصه های طبیعی هستند که باید حفظ شوند و نباید از طبیعت برداشت شوند و به همین دلیل ابتدا گیاهان دارویی و رویشگاه های آنها باید شناسایی و سپس مبتنی بر کشف خواص آنها نسبت به اهلی کردن این گیاهان، اصلاح ژنیک و بازکاشت آنها اقدام شود.
وی تجاری سازی را نیز گام بعدی برای استفاده از گیاهان دارویی برشمرد و افزود: در حال حاضر برخی از کشورها از جمله مجارستان به اهلی کردن و بازکاشت گیاهان دارویی، برخی از کشورها از جمله آلمان به تولید دارو از گیاهان دارویی و برخی از کشورها نیزبه تجاری سازی این گیاهان دارویی قدم گذاشته اند.
ایمانی گفت: ما قابلیت و ظرفیت اهلی کردن، بازکاشت گیاهان دارویی همچنین تولید دارو از منشاء گیاهان دارویی و تجاری سازی آن را می توانیم داشته باشیم اما باید برای این کار طرح وبرنامه نیز نیز ارائه کنیم و هم چنین در این زمینه باید منابع آبی و خاکی مستعد تولید گیاهان دارویی نیز شناسایی و برای کشت آنها اولویت نیز مشخص شود.
وی به مجموعه زنده گیاهان دارویی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان نیز اشاره کرد و گفت: این مجموعه در این مرکز تحقیقاتی با هدف آموزش عملی برای بهره برداران، کارشناسان، صاحبان مشاغل مرتبط، دانش آموزان، دانشجویان و کارجویان ایجاد شده است تا آنان از نزدیک شاهد نحوه کاشت و فرآوری گیاهان دارویی شناخته شده باشند و این گیاهان را به طور زنده بشناسند.
تولید بذر و کشت گیاهان دارویی
معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی نیز گفت: خشکسالی ده ها گونه گیاهان دارویی استان را در معرض خطر و انقراض قرار داده است که برای جلوگیری از آن باید چاره‌اندیشی شود.
مهدی باور اظهار داشت: گونه هایی مانند کاکوتی، چریش، کنگر، آویشن، باریجه، کتیرا و گون علاوه بر این که با برداشت غیر اصولی در معرض خطر قرار انقراض دارند و خشکسالی ها نیز آن ها را در معرض خطر بیشتری قرار داده است و برای حفظ آن ها باید به سمت تولید بذر آن ها حرکت کنیم.
وی با بیان این که خشکسالی جزئی جدایی ناپذیر از استان شده است افزود: برای حفظ گیاهان دارویی باید تولید بذر و کشت آن ها در دستور کار قرار گیرد.
باور به کشت گیاهان دارویی در دیمزارها نیز اشاره کرد و افزود: کشت گیاهان دارویی در دیمزارها به حفظ عرصه های منابع طبیعی و کاهش فرسایش خاک نیز کمک می کند و از دیگر سو کمک گرفتن از شیوه های نوین در کشت گیاهان دارویی که مرکز تحقیقات کشاورزی نیز در پی آن هست باعث ایجاد ارزش افزوده و درآمد بیشتری خواهد شد.
وی با بیان این که گیاهان دارویی عمدتا چند ساله هستند افزود: با کاشت گیاهان دارویی علاوه بر این که هزینه های شخم کاهش می یابد چون این گیاهان آفت و بیماری ندارند هزینه هایی مانند سم پاشی و آفت کشی نیز وجود ندارد و آلودگی و خاک بر اثر سموم نیز دیده نخواهد شد.
وی از اجرای طرح هایی برای تولید بذر خبر داد و گفت: امسال در مانه در گستره ای یک هکتاری هشت نوع گیاه دارویی کشت شد تا مجموعه ای از گیاهان دارویی را جمع آوری کنیم و کشت دیم گیاهان دارویی نیز در سیساب در حال اجراست.
معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی افزود: هم اکنون طرح دانش بیان تولید بذر کاکوتی(آنخ) در حال اجراست تا گیاه دارویی پرمصرف به صورت تجاری تولید شود.
وی با بیان این که تولید بذر به حفظ گیاهان درمعرض خطر انقراض کمک می کنند افزود: حتی اگر گیاه از بین رود بذر آن باقی خواهد ماند تا در مزارع کشت شود.
باور خاطرنشان کرد: متاسفانه گیاهان داروی استان در حالی که منحصر به فرد نیز هستند به صورت خام به استانهای دیگر می روند و در این استانها فرآوری می شوند در حالی که درخراسان شمالی صنایعی ایجاد شده است که می توان با ایجاد لینک بین صنایع و بهره برداران گیاهان دارویی به ایجاد زنجیره ارزش افزوده در بخش گیاهان دارویی کمک کرد.
هشدار نسبت به برداشت های غیر اصولی
رییس اداره امور مراتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز اظهار داشت: امسال، ۲ هزار و ۲۳۶ کیلوگرم باریجه در این استان از سطح طرح های اجرا شده گیاهان دارویی برداشت شد.
مهرداد فلاحی افزود: با توجه به شناسایی بیش از ۴۰۰ گونه گیاه دارویی در استان تحقیقات همه جانبه و بهره برداری صحیح از این نوع گیاهان ضروری است و به همین دلیل بهره برداری بی رویه از برخی از گونه ها ممنوع است.
وی با بیان این که گیاهان دارویی صنعتی طبق دستورالعمل ها سازمان جنگل ها از نظر بهره برداری به گروه مجاز مشروط و غیر مجاز و ممنوعه تقسیم می‌شوند گفت: هر گونه بهره برداری از گونه های مرتعی و جنگلی مانند ریشه شیرین بیانٰ، پیازهایی مانند لاله سرنگون و انواع پیازها مانند موسیر ممنوع است.
رییس اداره امور مراتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی افزود: در عین حال بهره برداری و برداشت باریجه، زرشک وحشی و کتیرا در قالب کتابچه های طرحی که به تصویب کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری می رسد و با نظارت مستمر از طریق ناظران شهرستانی و استانی با اولولیت جوامع محلی و بهره برداران دارای صلاحیت و مجریان مرتع داری مانعی ندارد.
وی با بیان این که امسال سه طرح احیا و توسعه گیاهان دارویی در استان اجرا شد خاطرنشان کرد: این طرح ها در باریجستان های خمبی شهرستان جاجرم و در فاروج اجرا شده است.
وی مساحت این طرح ها را نیز در مجموع بیش از پنج هزار و ۷۳۰ هکتار اعلام کرد و گفت: مساحت مفید این سه طرح نیز در مجموع ۷۷۹ هکتار برآورد شده است.
فلاحی گفت: در راستای توسعه و احیای گیاهان دارویی، مجریان طرح های بهره برداری از گیاهان داروی درمدت زمانی که اجرای طرح ها را بر عهده دارند ملزم به رعایت دستورالعمل های سازمان جنگل ها مبنی بر چگونگی برداشت و میزان برداشت هستند و از دیگر سو در تعهداتشان گنجانده شده که هر یک از مجریان ۱۰۰ هکتار کپه کاری باریجه را نیز انجام دهند که برهمین اساس امسال این افراد در ۳۰۰ هکتار از مراتع احیا و توسعه گیاهان دارویی را اجرا کردند.
وی با اشاره به برنامه ای به نام اقدام ملی اظهار داشت: تعهد امسال استان برای توسعه و احیای گیاهان دارویی سه هزار هکتار است و این طرح هم اکنون در شهرستان های اسفراین و شیروان با همکاری بهره برداران بومی و سازمان های مردم نهاد و علاقه مندان درحال انجام است.
فلاحی گفت: کاهش بارندگی ها و نزولات جوی موجب شده تا ممنوعیت برداشت گیاهان دارویی همچنان ادامه داشته باشد.
وی افزود: با توجه به گزارش اداره کل هواشناسی خراسان شمالی در سال جاری میزان بارندگی استان به نسبت دوره بلند مدت ۴۷درصد و به نسبت سال قبل ۵۰ درصد کاهش دارد که منجر به کاهش علمکرد محصولات زراعی و کاهش ۵۵ هزار تنی تولید علوفه شده است.
وی خاطرنشان کرد:از طرف دیگر نبود نهاده های دامی و کمبود آن و همچنین گران بودن و قیمت این نهاده ها موجب فشار بر بهره برداران و تولید کنندگان گیاهان دارویی شده و به همین دلیل امسال سیاست اداره کل منابع طبیعی حفظ و احیای گونه های مختلف گیاهان در مراتع است تا در این خشکسالی داشته هایمان را حفظ کنیم و با بهره برداری غیر مجاز و فشار بر عرصه های مراتع و منابع طبیعی باعث تضعیف رویشگاههای گیاهان دارویی نشویم.
سطح کشت گیاهان دارویی در خراسان شمالی ۶ هزار و ۴۰۸ هکتار است.
در این مساحت علاوه بر زعفران و گل محمدیٰٰ، زیره سبزٰ، نعنا فلفی، آلو ورا، گل گاو زبان، سیاهدانه، بادرنجه بویه و به لیمو کشت می شود.
میزان برداشت گیاهان دارویی در استان به طور متوسط سالانه چهار تن است.
۴۲۵ گونه گیاه دارویی در رویشگاه های طبیعی استان شناسایی شده و تا کنون خواص ماده موثره ۷۵ گونه از آنها کشف شده است.
بیش از ۳۰ هزار گونه گیاهی در دنیا وجود دارد که از این تعداد هشت هزار گونه در ایران شناسایی شده است.
بیشتر گونه های گیاه دارویی، معطر و ادویه ای استان قابلیت صنعتی شدن دارند که معروف ترین آنها باریجه، کتیرا و شیرین بیان، زیره سبز، آویشن باغی، نعنا فلفلی، خاکشیر، گشنیز، کدو تخم کاغذی است.
گستره حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است.