به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، ایرانیان از گذشته‌های دور به تفاوت زمانی این شب نسبت به شب‌های دیگر سال آگاهی داشتند و در اصل یلدا، میراث شاهکار محاسباتی ایرانیان باستان است؛ زیرا نشان می‌دهد که نیاکان این سرزمین، از چند هزار سال پیش در دانش ستاره‌شناسی به توانایی سنجش دقیق طول شبانه‌روز رسیده بودند.
شب یلدا آخرین شب پاییز و ورود به دروازه زمستان، حکایت های زیادی در فرهنگ ایرانی دارد. برخی معتقدند مردمان باستان، این شب را بیدار می ماندند تا در کنار یکدیگر و همراه با شعرخوانی و حکایت گویی، خود را سرگرم کنند و اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی را از یاد ببرند.
اما در گنبد آسمان بالای سر ما چه رخ می‌دهد که طول روز کوتاه تر و سیاهی شب طولانی تر و انقلاب زمستانی آغاز می شود؟ آیا واقعا شب اول دی ماه طولانی ترین شب سال و روز اول دی کوتاه ترین روز است؟
کاظم کوکرم مدرس نجوم در توضیح این موضوع می گوید: از نظر نجومی خورشید در شب یلدا در مسیر حرکت ظاهری و سالانه خود روی دایره‌البروج (دایره البروج مسیر حرکت ظاهری سالانه خورشید نسبت به زمین، بر روی کره سماوی است) به نقطه انقلاب زمستانی رسیده است، از نظر ظاهری در آسمان مشاهده می‌شود و در بیشترین فاصله ممکن از قطب شمال آسمانی (موقعیت نزدیک به ستاره قطبی) قرار دارد.
کوکرم ادامه داد: همین موضوع باعث می‌شود سی ام آذر بلندترین روز سال برای ساکنان نیمکره جنوبی و بلندترین شب سال برای ساکنان نیمکره شمالی زمین باشد. یعنی از نظر ما در ایران که در نیمکره شمالی زمین ساکن هستیم، سی‌ام آذر (و گاهی یکم دی ماه) خورشید کوتاه‌ترین کمان سالانه خود را طی روز در آسمان طی می‌کند و رکورد کوتاه‌ترین روز سال را بر جای می‌گذارد.
وی گفت: اما وقوع طولانی‌ترین شب سال به این معنی نیست که در این شب شاهد زودترین غروب سال و همین‌طور در صبحدم یکم دی شاهد دیرترین طلوع آفتاب سال را بتوانیم به نظاره بنشینیم.
به گفته کوکرم، ماجرا از این قرار است که در نتیجه تفاوت بین دو مفهوم «روز خورشیدی میانگین» و «روز خورشیدی حقیقی» در علم نجوم، قریب به دو هفته پیش از شب یلدا، زودترین غروب خورشید سال اتفاق می‌افتد و حدود دو هفته نیز پس از شب یلدا، دیرترین طلوع سال رخ می‌دهد.
وی توضیح داد: اگر به جدول اوقات شرعی سال ۱۴۰۰ که مرکز تقویم دانشگاه تهران منتشر کرده است (و از طریق وبگاه این مرکز در دسترس علاقمندان قرار دارد) مراجعه کنیم، خواهیم دید امسال زودترین غروب آفتاب در روز هشتم آذر ساعت ۱۶ و ۵۱ دقیقه رخ داد که با مقایسه داده‌های نشان داده شده در جدول همین مقاله می‌بینید حدود چهار دقیقه زودتر از زمان غروب آفتاب در ۳۰ آذر است. همین‌طور با نگاهی به زمان طلوع خورشید در شب‌های پیش رو می‌بینیم آفتاب در صبحدم یکم دی حوالی ساعت ۷ و ۱۱ دقیقه طلوع می‌کند.
به گفته مدرس نجوم با این حال اگر طولانی بودن شب یلدا را از نظر اختلاف زمانی بین غروب خورشید ۳۰ آذر تا طلوع خورشید یکم دی روی چرتکه حساب کنیم، می‌بینیم طول این شب ۱۴ ساعت و ۱۱ دقیقه بوده که نسبت به شب قبل یا بعد از خود فقط در حد چند ثانیه بلندتر است.
کوکرم با بیان اینکه در ساعت ۱۹ و ۲۹ دقیقه روز سه‌شنبه ۳۰ آذر ۱۴۰۰، خورشید به نقطه انقلاب زمستانی خواهد رسید، گفت: با عبور از شب یلدا و با آغاز ماه دی هر روز خورشید دیگر بار در مسیر حرکت ظاهری خود روی دایره‌البروج آرام آرام به نقطه اعتدال بهاری نزدیک و روزها طولانی‌تر می‌شود تا اینکه یکم فروردین و نوروز از راه برسد و طول شب و روز در بیشتر نقاط زمین به تعادل نزدیک شود.
یلدا یک واژه سریانی به معنی زایش است. این واژه اشاره به طلوع خورشید پس از یک شب طولانی دارد. در باور ایرانیان باستان شب یلدا نقطه آغاز خلقت بوده و پس از یک شب طولانی و تاریک، نور بر ظلمت غلبه کرده، روشنایی پیروز و مهر زاده می‌شود.
یلدا و مناسبت‌های این چنینی صرفا بهانه‌ای هستند برای یادآوری آیین‌های کهن ایران تا از این طریق ضمن یادآوری هم‌نشینی، هم‌دلی و شاد بودن به هر بهانه به ما تذکر داده شود که تنهایی امروز حتی در جهان غرب دیگر الگوی رایجی نیست. فارسی‌زبانان از روزگار گذشته تاکنون در شب چله گردهم می‌آمدند تا ضمن شب زنده‌داری در منزل یکی از بزرگان و اقوام و گفت‌وگوی صمیمانه، شاهنامه خوانی و تفأل به دیوان حافظ، کوچکترها نیز از تجارب بزرگترها بهره‌مند و با رسم و رسوب ملی نیاکان خود آشنا شوند.