طی حدود ۱۰ روز گذشته افزایش گرد و غبار در خراسان رضوی که شدیدترین حالت آن در شهرستان سرخس مشاهده شد و سلامت هوا را از مرحله بحران هم عبور داد و موجب تعطیلی چندروزه مدارس این شهرستان شد بار دیگر اهمیت مدیریت و مهار کانونهای گرد و غبار را به مسوولان یادآوری کرد.
خطه خشک و نیمه خشک خراسان رضوی سالهاست که رنجور از کم آبی و پدیده خشکسالی است و فرسایش آبی و بادی خاک، موجب از دست رفتن سالانه چندین میلیون تن خاک این استان می شود.
طبق آخرین بررسی‌های اعلام شده از سوی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، هم اکنون ۳۰ کانون تحت تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در خراسان رضوی وجود دارد که تا پیش از انجام این مطالعات گمان می رفت شمار آنها ۱۶ کانون با گستره یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار باشد.
علاوه بر این ۲ کانون گرد و غبار خارجی شامل قره قوم در ترکمنستان و هرات در افغانستان ۲ مقصر اصلی دیگر و سهامدار جدی در آلودگی گاه و بیگاه هوای خراسان رضوی و افزایش غلظت گرد و غبار در این استان هستند که هنوز مدیریت و کنترل این کانونها نیز در مرحله تبیین ضرورت قرار دارد.
مدیریت و احیای کانونهای گرد و غبار داخلی و نیز خارجی از جمله ضرورتهایی است که با نخستین نیاز زیستی بشر برای حیات یعنی هوا ارتباط مستقیم و جدی دارد. اگر هوای گرد و غبار دار آن هم همانند تجربه ۱۰ روز اخیر در سرخس را بار دیگر تجربه کرده و شاهد تداوم چنین وضعیتی باشیم به طور قطع و حتم انجام فعالیتهای روزانه و اقتصادی و در درازمدت زندگی در شهرستان های تحت تاثیر این وضعیت به مراتب ناشدنی و غیرممکن خواهد شد.
کانون های تحت تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.
تاکنون برای مدیریت مناطق بحرانی در پهنه ای معادل ۵۷۰ هزار هکتار با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات بیابان زدایی انجام شده است.
به وجود آمدن کانونهای عظیم فرسایش خاکی و توفان‌خیز طی چند سال اخیر و وقوع پدیده گرد و غبار در استان خراسان رضوی هم اکنون به معضل جدی زیست‌محیطی بدل شده که زندگی مردم را نیز تحت تأثیر قرار داده است. وقوع توفان گرد و غبار در مناطق خشک سبب افزایش ذرات معلق نسبت به آستانه مجاز شده است که این موضوع آثاری منفی بر سلامت مردم دارد و به گفته کارشناسان در برخی موارد گرد و غبار موجب انتقال باکتری‌ها، ویروس‌ها و حتی قارچ‌های بیماری‌زا می‌شود.
خراسان رضوی و کرمان ۲ استان بحرانی فرسایش بادی
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: این استان به همراه استان کرمان، دارای بیشترین میزان فرسایش خاک در کشور هستند.
جعفر جوادی با بیان این که متوسط فرسایش خاک در جهان هشت تن در هکتار است و در کشورهای پیشرفته با اقدامات حفاظتی این میزان به ۲ تن کاهش یافته است افزود: سالانه حدود ۱۸۴ میلیون تن خاک در استان خراسان رضوی دچار فرسایش می‌شود.
وی ادامه داد: فرسایش خاک در این استان بین ۹ تا ۲۴ تن در هکتار است که به صورت میانگین ۱۵ تن در هکتار و حدود ۲ برابر متوسط جهانی است.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: فرسایش آبی خاک موجب می‌شود خاک به صورت سیلاب در پشت سدها نقش مسدود کننده را به خاک روان شده بدهد و موجب کاهش حجم آبگیری سدها شود.
جوادی افزود: در خراسان رضوی ۲ میلیون متر مکعب رسوب از این طریق در سدها ثبت شده است.
وی ادامه داد: در حال حاضر ۸۰۰ هکتار از اراضی استان در معرض فرسایش بادی است که این وضعیت در شهرستانهای جنوبی استان از جمله گناباد با شدت و وخامت بیشتری همراه است.
خراسان رضوی میزبان ۱۷ درصد بیابان‌های کشور
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با بیان این که ۱۷ درصد از مساحت کل بیابان‌های ایران در استان خراسان رضوی قرار دارد گفت: هم‌اینک ۵.۵ میلیون هکتار از مساحت خراسان رضوی، یعنی ۴۸ درصد از گستره این استان را اقلیم بیابانی تشکیل می‌دهد.
محسن فنودی افزود: هشت میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مجموع ۱۱ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار مساحت کل خراسان رضوی عرصه منابع طبیعی است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: همچنین محیط طبیعی ۲۲ شهرستان از مجموع ۳۳ شهرستان این استان عرصه فرسایش بادی است و همه این شهرستانها تحت تاثیر تحرکات جوی و اقلیمی بیابانی قرار دارند.
فنودی افزود: بیابان به مناطقی گفته می‌شود که اقلیم فراخشک و خشک با متوسط بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلیمتر دارند و درصد پوشش گیاهی آنها کمتر از ۱۰ درصد است.
او ادامه داد: بیابان‌زایی نیز فرایند جاری در طبیعت است که در روند آن، زمین در مناطق خشک، نیمه‌خشک و حتی خشک نیمه مرطوب بر اثر عوامل طبیعی و انسانی مورد تخریب قرار می‌گیرد.
وی به سابقه عملیات بیابان‌زدایی در خراسان رضوی اشاره و بیان کرد: این استان در زمره استانهای پیشرو در تثبیت شن، مقابله با گرد و غبار و بیابان‌زدایی در کشور است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: برپایی ایستگاه تثبیت شن، عملیات کاشت و نهالکاری در بیابان با گونه تاغ نخستین بار در ایران طی سال ۱۳۴۴ در منطقه "حارث‌آباد" در شهرستان سبزوار آغاز شد.
فنودی افزود:این عملیات که ۵۶ سال پیش آغاز شد در ۲ سال نخست آن منجر به برپایی ایستگاههای تثبیت شن در روستاهای "بَرآباد و کلاته میرعلی" شهرستان سبزوار و همچنین در روستای "قوژد" شهرستان گناباد و راه‌اندازی نخستین فعالیتهای بیابان زدایی ایران در این استان شد.
وی ادامه داد: در حال حاضر از گونه گیاهی تاغ به همراه دیگر گونه‌های بیابانی بومی به عنوان کاربردی‌ترین نهال بیابانی کشور در کاهش گرد و غبار و بیابان زدایی استفاده می‌شود.
او غلبه باد و وقوع توفان‌های ماسه‌ای و حرکت شن‌های روان را از مهمترین عوامل محدود کننده فرایند توسعه در کانونهای بحرانی و مهمترین مخاطرات، تهدیدها و چالش‌های مناطق بیابانی دانست و افزود: اثرات خشکسالی، تغییر اقلیم و کاهش سطح سفره های آب زیرزمینی و تغییرات نامناسب در کیفیت آنها، وقوع مخاطراتی نظیر سیل، حریق، طغیان آفات و بیماری ها، شور شدن زمین ها بر اثر بهره برداری بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و حساسیت و آسیب پذیری توده جنگل‌های دست‌کاشت از دیگر چالش های موجود در این زمینه است.
مدیریت کانونهای گرد و غبار خارجی، شاید وقتی دیگر
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با اشاره به ضرورت مدیریت کانونهای گرد و غبار خارجی در استان اظهار کرد: هم اینک کانون قره قوم در ترکمنستان بیش از هر زمان دیگر استان ما و شهرستان سرخس را تحت تاثیر قرار داده است و ضرورت مدیریت این کانون به سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری ایران اعلام شده است.
علی شکاری افزود: طی سه مرحله مکاتبه با سازمان مرکزی و نیز با اعلام شفاهی، ضرورت مدیریت کانون گرد و غبار قره قوم در ترکمنستان در قالب پیگیری و رایزنی های بین المللی به سازمان مرکزی اعلام شده است.
وی ادامه داد: همچنان پیگیر موضوع هستیم و با توجه به این که خراسان رضوی و شهرستانهایی مانند سرخس به شدت تحت تاثیر این کانون در ترکمنستان هستند مدیریت این کانون برای ما هم بسیار مهم است گر چه طبق اخباری که داریم تاکنون ارتباطی در این زمینه با ترکمنستان برقرار نشده است.
معاون اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی گفت: به طور جدی معتقدیم این کانون گرد و غبار باید با استفاده از اعتبارات بین الملی مدیریت و کنترل شود.
شکاری با اشاره به اجرای تجربه موفق پروژه ترسیب کربن و وجود نمونه‌های موثر آن در شهرستانهای بجستان و سبزوار افزود: می‌توان از محل اعتبارات این پروژه نیز اقدام موثری برای مدیریت گرد و غبار در سرخس، با توجه به وخامت اوضاع هوای این شهرستان طی روزهای اخیر انجام داد.
ترسیب کربن به جذب دی‌اکسید کربن اضافی جو توسط اندام‌های هوایی و زیرزمینی گیاهان مرتعی به‌منظور کاهش پدیده گرمایش زمین گفته می‌شود.
وی تصریح کرد: همچنین برای اجرای پروژه ترسیب کربن و ارائه آموزشهای لازم در این زمینه به کشور ترکمنستان آمادگی لازم در خراسان رضوی وجود دارد.
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: برای مدیریت و ثبات کانونهای گرد و غبار داخلی نیز تلاش های گسترده‌ای به صورت سالانه انجام می شود.
شکاری افزود: ایجاد تله رسوب‌گیر، بادشکن و کاشت نهال گونه‌های بیابانی از دیگر راههای کنترل زمین های بیابانی از شدت آسیب های بیشتر است.
۱۳۰ میلیارد تومان خسارت سالانه فرسایش بادی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی اظهار کرد: میزان خسارات وارده ناشی از کانونهای بحرانی فرسایش بادی در استان خراسان رضوی به منابع اقتصادی و زیستی، سالانه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
فنودی افزود: برای مدیریت مناطق بحرانی استان تاکنون در سطحی معادل ۵۷۰ هزار هکتار با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات احیای بیابان انجام شده است.
وی با اشاره به افزایش سطح و شمار کانونهای تحت تاثیر فرسایش بادی در استان گفت: طبق آخرین بررسی‌های انجام شده از سوی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، اکنون ۳۰ کانون تحت تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در این استان وجود دارد.
این مسوول با بیان این که این شمار پیش از انجام این مطالعات ۱۶ کانون با سطح یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار بوده است، افزود: نمی‌توان به طور دقیق اعلام کرد که همه این کانونها به یکباره ایجاد شده‌اند، بلکه احتمال دارد بررسی‌های تخصصی و شناسایی در این زمینه بیشتر شده است.
سرخس، زخمی از گرد و غبار خارجی
معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز با اشاره به شدت بارآلودگی شهرستان سرخس که در نتیجه فعالیت کانون خارجی قره قوم در ترکمنستان طی روزهای اخیر رخ داده است، اظهار کرد: خیزش گرد و غبار از کانون قره قوم در ترکمنستان در پی توده کم فشار موجب افزایش بحرانی گرد و غبار در نزدیکترین شهرستان مرزی، یعنی سرخس طی چندین روز در هفته گذشته شده است.
محمد عرفانی افزود: طبق اعلام اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی طی ۲ سال اخیر در حوزه سرخس ۵۰۰ هکتار نهال کاری و کاشت گونه های بیابانی با هدف مبارزه با گرد و غبار انجام شده است.
وی ادامه داد: شهرستان سرخس به دلیل نزدیکی به کانون قره قوم ترکمنستان، بیش از دیگر شهرستانهای خراسان رضوی تحت تاثیر گرد و غبار خارجی قرار می‌گیرد.
معاون محیط زیست خراسان رضوی گفت: براساس مطالعات انجام شده سالانه و به طور میانگین ۲۱۹ هزار تن گرد و غبار در هوای استان جا به جا می‌شود و امسال با توجه به خشکسالی و تبعات منفی ناشی از آن، شاهد افزایش این میزان خواهیم بود.
سرخس دارنده ۲۰۰ هزار هکتار کانون فرسایش بادی
معاون فنی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با بیان این که هم‌اکنون در شهرستان سرخس ۱۶۰ هزار هکتار کانون بحرانی فرسایش بادی وجود دارد که خود عامل ایجاد گرد و غبار است، ادامه داد: در حال حاضر ۲۰۰ هزار هکتار از پهنه ۵۵۰ هزار هکتاری شهرستان سرخس، تحت تاثیر فرسایش بادی است که ۱۶۰ هزار هکتار از این میزان را کانونهای بحرانی فرسایش بادی تشکیل می‌دهند.
علی شکاری ادامه داد: پروژه‌های مختلفی در این سطح با همکاری مجموعه های مختلف از جمله آستان قدس رضوی و با اعتبارات مختلف به منظور احیای عرصه ها و جلوگیری از افزایش فرسایش سطوح انجام می‌شود.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با اشاره به اقدامات خوب انجام شده در سه سال گذشته برای احیای سطوح تحت تاثیر فرسایش بادی بحرانی، گفت: در سال ۹۸ معادل ۲ میلیارد تومان، در سال ۹۹ یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان و امسال نیز ۲ میلیارد و ۸۹۰ میلیون تومان برای اجرای پروژه‌های کنترل کانون های مذکور صرف شده است
شکاری افزود: به دلیل شرایط خاص شهرستان سرخس، اعتبار پروژه های کنترل کانونها در این شهرستان معادل چند شهرستان بوده است.
وی ادامه داد: امسال ۱۰۰ هکتار نهالکاری، ۲۰۰ هکتار مدیریت رواناب، ۵۰۰ هکتار آبیاری و ۷۰۰ هکتار قرق اراضی به منظور جلوگیری از ایجاد وضعیت بدتر فرسایش بادی در این شهرستان انجام شده است.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی، احداث تله رسوب‌گیر و بادشکن را از دیگر اقدامات کنترلی در مناطق مذکور اعلام کرد و گفت:در شهرستان سرخس پروژه‌های فراوانی داریم که چندین سال کار و اجرای طرح تاکنون تا حدودی این کانونها را به کنترل درآورده است و خوشبختانه افزایش سطح کانون بحرانی فرسایش بادی در این بخش نداشته‌ایم.
شکاری افزود: اگرچه وضعیت کانونهای گرد و غبار در سرخس مطلوب نیست اما عامل عمده گرد و غبار در این منطقه طی روزهای اخیر عوامل خارجی و با منشا کانون بیابانی "قره قوم" ترکمنستان و "هرات" افغانستان بوده است.
هوای کلانشهر مشهد ناسالم‌تر از پارسال
عوامل آلاینده هوای کلانشهر مشهد تنها گرد و غبار نیست و عوامل جدی دیگری مانند مصرف سوخت مازوت در نیروگاه توس مشهد، تردد میلیونی وسایل نقلیه و تخلیه حجم زیادی از آلاینده‌ها به هوای تنفسی و نیز وقوع ۳۲۲ روز وارونگی هوا و ماندگاری آلاینده‌ها در سطوح پایینی جو از عوامل جدی و مهم دخیل در آنند اما تحت تاثیر قرار گرفتن این شهر طی ۲ سال گذشته از گرد و غبار آن هم به شکل جدی، بار دیگر ضرورت مدیریت کانونهای گرد و غبار را برای حفظ سلامت هوای این کلانشهر یادآوری می کند.
هوای مشهد در سه ماه گذشته حال و روز خوبی نداشته است و نوسانات آلاینده‌ها هر روز در هوای این شهر بر اساس اطلاعات دریافتی از ایستگاههای سنجش هوای مستقر در این کلانشهر مشاهده می شود که البته این وضعیت مورد اعتراض نماینده ولی فقطه در خراسان رضوی نیز قرار گرفته و بر ضرورت مدیریت مصرف سوخت مازوت نیروگاه توس تاکید شده است اما هنوز هم نفس کشیدن در هوای مشهد گاه سخت و همراه با آلودگی است.
مسوول مرکز پایش آلاینده‌های زیست محیطی شهرداری مشهد در این زمینه با اشاره به افزایش میزان روزهای آلوده هوای این کلانشهر طی امسال در مقایسه با پارسال گفت: کیفیت هوای امسال این کلانشهر در مقایسه با مدت مشابه پارسال آلوده‌تر شده است به طوری که تعداد روزهای هوا با شاخص ناسالم نسبت به پارسال ۲ برابر شده و تعداد روزهای برخوردار از هوای پاک نیز به شدت کاهش یافته است.
رضا اسماعیلی افزود: در ۲۸۰ روز گذشته شهروندان مشهدی تنها در هفت روز تجربه تنفس هوای پاک را داشتند، در صورتی که این رقم در مدت مشابه پارسال ۳۷ روز بوده است.
وی اضافه کرد: از ابتدای امسال تاکنون ۶۹ روز نیز کیفیت هوا برای شهروندان مشهدی روی شاخص "ناسالم برای اقشار خاص" قرار داشته که این تعداد در مدت مشابه پارسال ۳۶ روز بوده است.
مسوول مرکز پایش آلاینده‌های زیست محیطی شهرداری مشهد گفت: همچنین تعداد روزهای برخوردار از هوای سالم نیز در سال جاری ۲۰۲ روز بوده است که این تعداد در مدت مشابه سال گذشته ۲۰۶ روز گزارش شده بود.
اسماعیلی افزود: امسال تاکنون شمار روزهای هوای باکیفیت "هشدار و ناسالم برای همه افراد" در مشهد ۲ روز بوده است اما سال گذشته شهروندان تنها یک روز با این شاخص را تجربه کرده بودند.