لیره ترکیه در سال ۲۰۲۱ بدترین عملکرد از زمان روی کار آمدن اردوغان رییس جمهوری این کشور در دو دهه پیش را به ثبت رسانده است، به حدی که لیره ترکیه در مقابل دلار طی چند ماه گذشته بیش از ۸۰ درصد ارزش خود را از دست داده است.
بحران ارزی ترکیه در ماه های اخیر سرعت گرفته و اقتصاد ۷۲۰ میلیارد دلاری این کشور را تحت تاثیر قرار داده است که بیشتر به دلیل «برنامه جدید اقتصادی اردوغان» با تمرکز بر صادرات و سپرده های اعتباری با وجود سقوط ارزش لیره و افزایش تورم بیش از ۲۱ درصدی بوده است.
اردوغان به منظور کاهش بحران، حدود دو هفته پیش از طرحی رونمایی کرد که در آن دولت آنکارا از زیان سپرده های محلی تبدیل شده در برابر ارزهای قوی محافظت می کند که این اقدام جرقه افزایش شدید ۵۰ درصدی لیره با حمایت بانک مرکزی این کشور را به دنبال داشت.
اردوغان چندی پیش همچنین از مردم ترکیه خواست تا تمام پس اندازهای خود را به لیره انجام دهند و پس اندازهای طلا را وارد سامانه بانکی کنند، چرا که نوسانات بازار تا حد زیادی تحت کنترل درآمده است.
در واکنش به سخنان اردوغان، ارزش پول این کشور که حدود رقم ۱۸ لیره در برابر یک دلار را تجربه کرده بود، با دخالت بانک مرکزی هر لیره تا ۱۳.۱۸ در برابر یک دلار تقویت شد.
بحران ارزش پول ترکیه از ماه سپتامبر پس از اینکه بانک مرکزی این کشور با فشار اردوغان نرخ بهره بانکی را به ۱۴ درصد کاهش داد، آغاز شد.
اقتصاددانان و رؤسای سابق بانک مرکزی ترکیه پیش بینی کرده اند که به علت سقوط ارزش لیره در مقابل ارزهای خارجی، نرخ تورم در دسامبر به ۳۰ درصد افزایش یابد، کاهشی که آن را بی پروا خوانده اند؛ بانک «گلدمن ساکس» نیز پیش بینی کرده که نرخ تورم ترکیه تا اواسط سال ۲۰۲۲ به ۴۰ درصد برسد.
بسیاری از اقتصاددانان ترک و غیرترک هشدار داده اند که اگر کاهش ارزش لیره ادامه یابد، این طرح می تواند باعث افزایش بیشتر نرخ تورم در این کشور شود و بر بار مالی دولت اردوغان بیفزاید.
شرایط نابسامان اقتصادی دولت ترکیه موجب افزایش اعتراض ها به این اوضاع شده است؛ بر اساس نتایج یک نظرسنجی مرکز تحقیقاتی در ترکیه، ۶۰ درصد شهروندان این کشور از جمله جوانان بر این باورند که سامانه ریاست جمهوری در ترکیه ناموفق است.
به نوشته وبگاه «احوال»، بر اساس نظرسنجی انجام شده اخیر، در ۲۰ استان از ۸۱ استان ترکیه، تنها ۲۴.۳ درصد از پاسخ دهندگان گفتند که ریاست جمهوری ترکیه موفق بوده است.
این نظرسنجی که بر اساس مصاحبه حضوری و تلفنی با ۱۸۷۶ نفر انجام شد، همچنین نشان داد که افراد رده سنی ۱۸ تا ۲۴ سال که بسیاری از آنها برای اولین بار در انتخابات سال آینده رای خواهند داد، بیشترین نگرش منفی را درباره به ریاست جمهوری در ترکیه داشتند.
حدود دو سوم از پاسخ دهندگان در این نظرسنجی گفتند که بحران اقتصادی و بیکاری مهمترین مشکلات ترکیه است. بر اساس نتایج این نظرسنجی، فقدان دمکراسی، وضعیت قوه قضاییه و مسئله کردها از دیگر مشکلات مبرم در ترکیه بودند.
با ادامه اعتراض ها به اقدامات مالی دولت اردوغان، وی به جای پاسخ قانع کننده به معترضان و دلجویی از آنها، تهدید کرد که در صورتی‌که مخالفان دولت برای اعتراض به خیابان‌ها بیایند، حامیان او درس بزرگی به آنها خواهند داد. رئیس جمهوری ترکیه در نشست حزب حاکم «عدالت و توسعه» (AKP) گفت که حامیان او با مخالفان همان برخوردی را خواهند داشت که با کودتاچیان ۱۵ جولای سال ۲۰۱۶ داشتند.
کشورهای عربی نقطه تمرکز اردوغان برای نجات اقتصاد ترکیه
شرایط و اوضاع اقتصادی ترکیه و مشکلات این کشور با غرب موجب شده تا آنکارا رویکرد خود را از سمت غرب به همگرایی بیشتر و جذب سرمایه عربی و منطقه ای تغییر دهد تا بتواند مشکلات حاد اقتصادی ترکیه را حل کند، حتی کشورهایی همچون عربستان و امارات که در طول چند سال گذشته، اردوغان با آنها مشکلات اساسی داشته است.
افزایش نرخ برابری لیره با دلار و به دنبال آن مشکلات اقتصادی ترکیه موجب شده تا اردوغان با وساطت در مسیر بهبود رابطه با عربستان و امارات اقدام کند تا از این طریق با جذب سرمایه های کشورهای عربی، اقتصاد آشفته ترکیه را سر و سامان دهد.
در اجرای همین مسیر اردوغان چندی پیش در راس هیاتی عالی رتبه به دوحه سفر کرد، سفری که همزمان با سفر منطقه ای «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی به عمان، امارات، بحرین، کویت و قطر همراه شد. همزمانی این دو سفر موجب دیدار بن سلمان و اردوغان نشد، چرا که یک روز قبل رییس جمهوری ترکیه، قطر را ترک کرده بود.
اردوغان پیش از سفر به قطر در یک کنفرانس مطبوعاتی با بیان این که تقویت روابط کشورش با کشورهای عرب منطقه مهم می باشد، اعتراف کرده بود که «در سفرم به قطر چند توافقنامه در زمینه های مختلف امضا خواهد شد و تحکیم روابط ما با کشورهای عرب حوزه خلیج فارس بازتاب مثبتی بر وضعیت رفاه در ترکیه خواهد داشت و در این زمینه به مخالفت‌های داخلی توجه نمی‌کنیم».
وی همچنین اضاقه کرده بود که برای تقویت روابط با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تلاش خواهد کرد و این مسئله نقش مثبتی بر بهبود اوضاع در ترکیه دارد.
تلاش آنکارا برای نزدیکی به ریاض
شرایط و مشکلات اقتصادی ترکیه موجب شده تا رویکرد اردوغان نسبت به عربستان نیز تغییر کند و آنکارا روند آشتی با ریاض را در پیش بگیرد، هر چند دو کشور در چند پرونده از جمله قتل فجیع «جمال خاشقچی» خبرنگار منتقد آل سعود که در شهریور ماه سال ۱۳۹۷ در کنسولگری عربستان در استانبول به قتل رسید و همچنین دخالت های ترکیه در موضوع لیبی و شماری دیگر از کشورهای عربی که در سال ۱۳۸۹ درگیر انقلاب شدند، با هم اختلاف اساسی دارند.
با حل مشکل میان قطر با چهار کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر در دی ماه سال گذشته (۱۳۹۹)، اختلافات ترکیه با کشورهای عربستان و امارات نیز به سمت فروکش کردن رفت تا این که در ۲۶ فروردین ماه سال جاری و طی تماس اردوغان با «ملک سلمان بن عبدالعزیز» که به دلیل تبریک فرا رسیدن ماه مبارک رمضان انجام شد، ذوب شدن یخ های اختلاف میان آنکارا - ریاض آغاز گردید.
در ادامه همین مسیر یعنی در ششم اردبیهشت ماه سال جاری بود که «ابراهیم کالین» سخنگوی دفتر ریاست‌جمهوری ترکیه گفت که کشورش دنبال راه‌هایی برای ترمیم روابط با عربستان سعودی است.
کالین در همان زمان در مصاحبه با «رویترز» گفته بود که آنکارا به تصمیم دادگاه عربستان سعودی در خصوص قتل جمال خاشقچی روزنامه نگار منتقد سعودی احترام می‌گذارد، اقدامی که همان زمان از سوی کارشناسان مسایل منطقه عقب نشینی آنکارا از پرونده قتل این روزنامه نگار منتقد آل سعود عنوان شد.
وی تاکید کرده بود که «ما به دنبال راه‌هایی برای ترمیم روابط با عربستان سعودی بر اساس یک دستور کار مثبت‌تر خواهیم بود».
به دنبال همین مساله «مولود چاووش اوغلو» وزیر خارجه ترکیه در ۱۱ می (۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰) به عربستان سفر کرد و بهبود روابط میان ریاض - آنکارا در مسیر هموارتری قرار گرفت.
در تاریخ ۲۵ تیر ماه سال جاری نیز در گامی که نشان از بهبود روابط آنکارا و ریاض پس از قتل فجیع جمال خاشقچی روزنامه‌نگار منتقد سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول داشت، وزیران خارجه ترکیه و عربستان در حاشیه کنفرانس بین‌الملی آسیای مرکزی و آسیای جنوبی در تاشکند (پایتخت ازبکستان) با یکدیگر دیدار و درباره تحولات منطقه گفت وگو کردند.
در پنجم ماه جاری (آذر) رسانه های ترکیه از نشست مقامات بلندپایه ترکیه و عربستان در استانبول خبر دادند که طی آن «فؤاد اوقطای» معاون رئیس جمهوری ترکیه در دیدار «ماجد القصبی» وزیر بازرگانی عربستان، روابط دو کشور به خصوص در بخش اقتصادی را بررسی کردند.
نگاه اردوغان به دلارهای عربستان، قطر و امارات
حجم سرمایه گذاری‌های عربستان در ترکیه به ۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ رسیده بود که با اتفاقات سال‌های اخیر، این رقم تا حد زیادی کاهش یافت. همچنانکه به دنبال متشنج شدن روابط دو دولت، گردشگران سعودی در سال های اخیر در ترکیه نیز به شدت کاهش داشته است.
به نظر می‌رسد اردوغان برای فایق آمدن بر چالش‌های اقتصادی ترکیه در صدد بهبود روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس باشد و در ماه های اخیر نشانه‌هایی از این بهبود روابط پدیدار شده که مهمترین آنها اعلام رییس جمهوری ترکیه در مورد سفر به عربستان در فوریه آینده (بهمن ماه) و همزمان با سفرش به امارات است. هرچند اقدامات مقدماتی برای رفع اختلافات میان آنکارا و ریاض در چند ماه گذشته آغاز شده، اما این سفر شروع واقعی تصحیح روابط ترکیه با کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس محسوب می‌شود.
در خصوص اهمیت سفر اردوغان به ریاض و اینکه آیا می‌تواند طناب روابط سعودی-ترکی را محکم کند، «عامر السبایله» کارشناس مسائل استراتژیک گفت: سفر اردوغان مهمترین اتفاق در چارچوب تحرکات آنکارا برای حل اختلافات در زمینه سیاست خارجی است که در جریان آن، همکاری‌های جدید سیاسی و اقتصادی میان طرفین شکل می‌گیرد.
السبایله افزود: سفر اردوغان به عربستان و دیدار وی با ملک سلمان، می‌تواند شروع تازه‌ای برای رابطه دوستانه بین آنکارا – ریاض باشد و ممکن است که این دو دولت به اعتبار اقتصادهای مهم خود در منطقه، فرصت‌های تازه‌ای را برای همکاری در این زمینه به یکدیگر بدهند.
این کارشناس استراتژیک معتقد است که سفر اردوغان به ریاض نتایج سریعی ندارد، چرا که نتایج مثبت نیازمند گام‌هایی از سوی هر دو دولت برای اعتمادسازی است. ترکیه در دوره قبل سیاست‌های سعودی را مورد انتقاد قرار داده، از این رو باید اقداماتی برای جلب اطمینان سعودی‌ها انجام دهد.
وی تاکید کرد: منطقه در مرحله‌ای قرار دارد که همه به دنبال به صفر رساندن اختلافاتشان و همچنین همکاری در زمینه‌های اقتصادی هستند. سفر اردوغان بخشی از تحرکات دیپلماتیک ترکیه برای اعتمادسازی و حل اختلافات با کشورهای منطقه، قبل از انتقال به مشارکت‌های اقتصادی و سیاسی است و بازگشت روابط بین ریاض و آنکارا، تاثیر مثبتی بر از سر گیری تجارت میان این دو و رونق گرفتن بازارهای آنها خواهد داشت.
«حسن عبدالله الدعجه» رئیس بخش مطالعات استراتژیک دانشگاه «الحین بن طلال» اردن نیز معتقد است که سفر اردوغان به عربستان، تاثیر زیادی بر روند روابط سیاسی و اقتصادی، گردشگری و اجتماعی بین دو کشور خواهد داشت.
الدعجه افزود: عربستان متغیرهای منطقه‌ای و بین المللی را در نظر دارد و می‌داند که ایالات متحده از منطقه خارج می‌شود و دوستان خود را تنها می‌گذارد، بدون اینکه توجهی به منافع سیاسی، نظامی و امنیتی آنها داشته باشد، از این رو مقامات ریاض، تماس‌ها و سفرهایی را انجام می‌دهند تا روابط منطقه‌ای خود را بهبود بخشند.
به عقیده وی، سفر اردوغان به ریاض، احتمالا پرونده‌های امنیتی قدیمی بویژه پرونده جمال خاشقچی را در هم می‌پیچد، تا عربستان و ترکیه فواید سیاسی و اقتصادی این مهم را شاهد باشند. در واقع، با توجه به اینکه ترکیه درگیر یک بحران اقتصادی بزرگ است، سعی دارد سرمایه گذاری‌های خارجی را جلب کند. همانطور که سفر اخیر اردوغان به قطر و سفر «محمد بن زاید آل نهیان» به آنکارا، تاثیر مثبتی بر ترکیه دارد، به نحوی که باعث سرازیر شدن میلیاردها دلار سرمایه گذاری عربی به آنکارا شده است.
مهم ترین درخواست ریاض از اردوغان
کارشناسان مسایل منطقه معتقدند که مهم ترین درخواست ریاض از آنکارا، بسته شدن پرونده قتل جمال خاشقچی خبرنگار عربستانی می باشد، موضوعی که رسانه های غربی نیز به آن اشاره کرده اند.
روزنامه «وال استریت ژورنال» فاش کرد که «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی، خواستار آن شده که اردوغان رئیس جمهوری ترکیه قول دهد، دیگر هرگز اشاره‌ای به قتل خاشقجی روزنامه‌نگار منتقد سعودی نکند.
این روزنامه به نقل از مقام‌های منطقه‌ای که نامشان فاش نشده، نوشته است که ولیعهد سعودی «می‌خواهد که اردوغان این قول را بدهد که وی دیگر موضوع قتل خاشقجی را مطرح نخواهد کرد و همچنین رسانه‌های ترکیه را نیز متقاعد کند که از صحبت درباره این موضوع دست بردارند».
بنابر اخبار منتشر شده، رئیس جمهوری ترکیه برای سفری در ماه آینده میلادی به عربستان به دنبال دعوت ولیعهد سعودی از او، برنامه ریزی کرده است. این اقدام تلاشی برای غلبه بر تنش های بین دو کشور که پس از قتل خاشقجی در کنسولگری عربستان در شهر استانبول در سال ۲۰۱۸ تشدید شد، به حساب می‌آید.
وال استریت ژورنال در خصوص شرایطی که به موفقیت این سفر کمک می‌کند، اعلام کرد که اردوغان و محمد بن سلمان چندین هفته است که مشتاق دیدار هم هستند و مقامات قطری تلاش کردند آنها را در دسامبر گذشته در دوحه گردهم بیاورند، اما نشد.
بر اساس گزارش این روزنامه، با توجه به بحران مالی ترکیه، اردوغان بیشتر به دنبال همکاری اقتصادی با عربستان و امارات می باشد تا ژئوپلیتیک.
اولین موضوعی که قبل از قتل جمال خاشقچی روابط ترکیه با عربستان را به چالش کشید، حمایت نظامی و سیاسی ترکیه از قطر در ۱۵ خرداد ۱۳۹۶ بود و آنکارا با اعزام پنج هزار نفر از نظامیان خود در حمایت از حکومت دوحه اجازه نداد، عربستان و امارات به همراه مصر و بحرین اقدام نظامی علیه قطر انجام دهند؛ این اقدام آنکارا به شدت موجب ناراحتی عربستان و همپیمانانش شد، چرا که نقشه های ولیعهد سعودی را به هم ریخت و چهار کشور یاد شده مجبور شدند فقط به محاصره همه جانبه این کشور بسنده کنند که این مساله فروردین ماه سال جاری با توافق این پنج کشور عربی، خاتمه یافت و پس از آن مقامات آنکارا نیز به دنبال ترمیم روابط خود با عربستان، مصر و امارات افتادند.
در زمان کنونی و شرایط و اوضاع اقتصادی حاکم در ترکیه و مشکلات این کشور با غربف موجب شده تا آنکارا رویکرد خود را از سمت غرب به همگرایی بیشتر و جذب سرمایه عربی و منطقه ای تغییر دهد تا بتواند مشکلات حاد اقتصادی خود را حل کند، از این رو حتی آنکارا با ابوظبی در مورد «حماس» نیز معامله کرده است.
تقویت روابط میان ترکیه و امارات و دیگر کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس همانگونه که برای آنکارا از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و می تواند نجات بخش اقتصاد ترکیه در شرایط بغرنج فعلی باشد، همچنین می تواند ابوظبی و ریاض را در دستیابی به هژمونی عربی یاری کند، اقدامی که مقامات عربستان و امارات برای دستیابی به آن حاضر هستند از طناب پوسیده رژیم صهیونیستی نیز آویزان شوند.
به اعتقاد کارشناسان مسایل منطقه، نکته مهم در سیاست خارجی آنکارا این است که مقامات این کشور حاضر هستند برای کسب منافع مادی به راحتی پا روی اعتقادات خود بگذارند، همچنان که در موضوع فلسطین، ترکیه رابطه با رژیم صهیونیستی و انعقاد دهها قرارداد اقتصادی را به سرانجام رساند و هم اکنون نیز قرار است با ریاض و ابوظبی همین مسیر را ادامه دهد.