جامعه دامپروری ایران در قالب ده‌ها هزار واحد دامداری در مناطق مختلف کشور پراکنده‌اند که بیشتر به صورت سنتی و در چارچوب اقتصاد معیشتی خانوارهای روستایی، فعالیت دارند. از این رو دامپروری با وجود داشتن سهم بسزا در اقتصاد کشور به علت فعالیت سنتی خود نتوانسته تا آنگونه که شایسته است، نقش خود را ایفا کند. در حالی که دامداری به عنوان یکی از بخش‌های مهم و اثرگذار در اقتصاد روستایی و عشایری، پایه معیشت خانوارهای بسیاری محسوب می‌شود با چالش‌های اساسی دست به گریبان است.
در این شرایط، کمبود نهاده‌های دامی، افزایش قیمت علوفه، واکسن و خشکسالی به بزرگترین چالش دامداران کشور تبدیل شده و برخی واحدهای سنتی و نیمه صنعتی را در آستانه ورشکستگی قرار داده و سبب شده تا شماری از فعالان این صنعت بیکار یا وادار به تغییر شغل شوند.
در این گزارش، پژوهشگر ایرنا پا در صحنه تولید گوشت گذاشته و در صحبت با دامداران و تولیدکنندگان، به تبیین عوامل شکل‌دهنده قیمت تمام‌شده گوشت قرمز پرداخته است.
آخرین آمار جمعیت دام سنگین کشور
نتایج آمارگیری تعداد و تولیدات فصلی دام سنگین (گاو و گوساله) در پاییز ۱۴۰۰، نشان می‌دهد در این فصل تعداد ۵۶۲ هزار رأس گاو و گوساله در دامداری‌های کشور پروار شده که حدود ۴ هزار رأس کمتر از فصل قبل بوده‌اند. براساس گزارش مرکز آمار ایران و نتایج این طرح در آذر امسال تعداد گاو و گوساله دامداری‌های کشور، ۵.۵۶ میلیون رأس (شامل ۱.۳۵ میلیون رأس دام اصیل، ٢.٣٩ میلیون رأس دام آمیخته و ١.٨٢ میلیون رأس دام بومی) بوده که نسبت به شهریور، نزدیک به ۱۵ هزار رأس کاهش یافته است.
| تعداد دام بزرگ پروارشده |
تعداد دام بزرگ دامداری‌های کشور |
دام اصیل | دام آمیخته | دام بومی |
| ۵۶۲ هزار رأس | ۵، ۵۶ میلیون رأس | ۱، ۳۵ میلیون رأس | ۲، ۳۹ میلیون رأس | ۱، ۸۲ میلیون رأس |
کاهش ۲۱ درصدی دام سبک پروارشده
همچنین نتایج حاصل از اجرای طرح آمارگیری تعداد و تولیدات دام سبک کشور در پاییز ۱۴۰۰ از این موضوع حکایت دارد که در آذر امسال، تعداد دام سبک موجود در دامداری‌های کشور ۶۳.۳۶ میلیون رأس شامل ۴۷.۲۷ میلیون «گوسفند و بره» و ۱۶.۹ میلیون رأس «بز و بزغاله» بوده که به ترتیب نسبت به تابستان یک درصد افزایش و ۱.۹درصد کاهش یافته‌اند.
تعداد دام سبک پروارشده در دامداری‌های کشور ۴.۵۷ میلیون رأس شامل ۳.۵۹ میلیون «گوسفند و بره» و ۹۸۰ هزار رأس «بز و بزغاله» بود که نسبت به تابستان، ۲۱.۵ درصد کاهش داشته است. نتایج حاصل از این طرح نشان می‌دهد در پاییز ۴.۶۹ میلیون رأس بره و ۱.۲۹ میلیون رأس بزغاله متولد شده است.
| بازه زمانی (۱۴۰۰ نسبت به ۱۳۹۹) |
تعداد دام سبک پروار شده |
تعداد دام سبک دامداری‌های کشور | تعداد گوسفند و بره | بز و بزغاله |
| ۴، ۵۷ میلیون رأس |
۶۳، ۳۶ میلیون رأس |
۴۷.۲۷ میلیون رأس | ۱۶.۰۹ میلیون رأس | |
| تغییرات پاییز نسبت به تابستان |
کاهش ۲۱.۵ درصدی | یک درصد افزایش و ۱.۹ درصد کاهش | افزایش یک درصدی | کاهش ۱.۹ درصدی |
خشکسالی و کمبود علوفه، بزرگترین معضل دامداران
خشکسالی و کمبود علوفه در چند سال گذشته، نگهداری دام را برای دامدار سخت‌تر کرده، چون که باعث کاهش محصول مراتع طبیعی و افزایش قیمت علوفه شده است تا جایی که دامداران به‌ناچار دام‌های خود را زودتر از موعد روانه کشتارگاه می‌کنند.
در همین ارتباط «حسین نعمتی» رئیس پیشین هیأت مدیره اتحادیه سراسری دامداران ایران در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا می‌گوید: ۷۰ درصد هزینه تولید گوشت مصرفی به خوراک دام بستگی دارد و دیگر هزینه‌های آن شامل آب و برق، نیروی کار، دارو، واکسن، هزینه نگهداری محل، حمل و نقل و... است. علوفه دامداران در چند سال گذشته به علت خشکسالی خیلی گران شده است، درصورتی‌که قیمت گوشت به اندازه قیمت نهاده‌های دامی افزایش نیافته و این عامل باعث شده قیمت تمام‌شده دام افزایش یابد.
به گفته وی، رشد قیمت نهاده‌های دامی زیان دوچندانی را بر شغل دامداری تحمیل کرد که با ادامه این روند، دامداران از عهده تأمین هزینه علوفه برنخواهند آمد. در این شرایط، حتی گاوداران بزرگ که سرمایه‌دارند، برای تأمین علوفه با مشکلات بسیاری روبه رو هستند، در واقع باید گفت این صنعت در حال نابودی است.
وقتی قیمت کالا افزایش می‌یابد، باعث کمبود نقدینگی برای دامداران و سودجویی برای دلالان می‌شود. دامداران بعد از اتمام نقدینگی شروع به کشتار دام‌های مولد خود می‌کنند و در نتیجه در آینده دچار کمبود دام و کاهش تولید شیر و گوشت خواهیم شد.
| هزینه‌کرد دامدار | علوفه (خشبی و کنستانتره) | نیروی کار | دارو و واکسن | مکان | آب و برق و دیگر هزینه‌ها |
کمبود نقدینگی و بازتر شدن دست دلالان
در چند سال گذشته، هزینه تمام شده تولید از جمله علوفه دامی بسیار افزایش یافت و همچنین دیگر بازار داخلی به دلایل مختلف از جمله شرایط اقتصادی و تورم پاسخگوی مشکلات دامداران نبود و آنچه دامدار تولید و عرضه می‌کرد، صرفه اقتصادی برای او نداشت. در همین ارتباط رئیس پیشین هیأت مدیره اتحادیه دامداران نیز کمبود نقدینگی را از مشکلات دامداران می‌داند و تصریح می‌کند: وقتی قیمت کالا افزایش می‌یابد، باعث کمبود نقدینگی برای دامداران و سودجویی برای دلالان می‌شود. دامداران بعد از اتمام نقدینگی شروع به کشتار دام‌های مولد خود می‌کنند و در نتیجه در آینده دچار کمبود دام و کاهش تولید شیر و گوشت خواهیم شد.
«صادرات و واردات دست مردم و دولت را برای تصمیم‌گیری بهتر می‌گشاید و زمانی که قیمت شیر و گوشت در جامعه کاهش می‌یابد، یعنی عرضه کالا زیاد شده و در این صورت قیمت کالا نیز کاهشی می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: دولت برای حمایت از مصرف‌کننده در نرخ‌گذاری کالاهای اساسی ورود می‌کند تا یک‌باره قیمت کالاها افزایش نیافته یا با پرداخت یارانه به تولیدکننده از آنها حمایت می‌کند. در برخی مواقع نیز با اهرم فشار، از بالارفتن قیمت‌ها جلوگیری و بدین صورت مانع بالا رفتن قیمت‌ها می‌شود اما در هر صورت افزایش یا کاهش قیمت به ضرر دامدار تمام خواهد شد.
این فعال اقتصادی می‌افزاید: خشکسالی باعث شده علوفه در مراتع کم شده و تأمین خوراک برای دامداری‌های صنعتی و نیز دامداران سنتی که بیشتر از چراهای طبیعی استفاده می‌کنند، بسیار مشکل شده است. قیمت علوفه خَشَبی (علوفه‌ای که حالت چوبی دارد) و همچنین قیمت خوراک دام شامل کنسانتره دانه‌های روغنی، جو، گندم و ... در سال‌های اخیر بسیار افزایش یافته است.
مواقعی که علوفه گران می‌شود، تأثیر خود را روی دانه‌های روغنی که دامداران برای خوراک دام استفاده می‌کنند نیز می‌گذارد. بسیاری از دامداران بیشتر اقلام خود را نمی‌توانند بخرند و در مواقعی که با کمبود آن مواجه‌اند از بازار آزاد تهیه می‌کنند.به گفته وی، از دانه‌های روغنی برای تأمین انرژی و پروتئین مورد نیاز دام استفاده می‌شود و نیاز دام است؛ زیرا ۵۰ درصد افزایش وزن دام، از علوفه خشبی و ۵۰ درصد از کنسانتره تأمین می‌شود. مواقعی که علوفه گران می‌شود، تأثیر خود را روی دانه‌های روغنی هم می‌گذارد. بسیاری از دامداران بیشتر اقلام خود را نمی‌توانند بخرند و در مواقعی که با کمبود آن مواجه‌اند از بازار آزاد تهیه می‌کنند.
دپو شدن نهاده های دامی توسط دلالان
مسأله‌ای که این روزها به چالش دامداران بدل شده است و به نوعی به آن معترض هستند، ورود دلالان به چگونگی نرخ‌گذاری علوفه و نهاده‌های دامی است و اینکه چرا نهاده‌های دامی در انبارها دپو یا به مناطق دیگر کشور ارسال می‌شود؛ نهاده‌ای که با ارز دولتی وارد می‌شود اما در اختیار دامدار قرار نمی‌گیرد و دلالان آن را با قیمت گزاف به دامدار می‌فروشند.
رئیس پیشین هیأت مدیره اتحادیه دامداران در این ارتباط می‌گوید: نوسان‌های قیمت‌ها باعث شده تا برخی از افراد به احتکار نهاده‌ها دست بزنند. به طور مثال چندین ماه به طور مداوم علوفه و نهاده‌های دامی را در اختیار دامدار قرار می‌دهند و در برخی ماه‌ها از عرضه آن خودداری می‌کند. تخصیص ارز به صورت مقطعی، مشکل ترخیص نهاده‌ها از انبارهای گمرگ و بنادر از جمله مشکلات دامداران است.
«طولانی شدن مدت ترخیص نهاده و حمل آن تا دامداری‌ها باعث افت کیفیت نهاده‌ها شده و در نهایت گران‌تر از قیمت واقعی در اختیار دامدار قرار می‌گیرد که این موضوع بر قیمت تمام‌شده گوشت تأثیر بسزایی دارد. برطرف کردن همه این مشکلات و چالش‌ها به نظارت و برخورد با سودجویان بستگی دارد که این مهم برعهده مسؤولان دولتی و ذی‌ربط است.»
برخی از دامداران خوراک دام خود را به صورت نسیه و حتی گران‌تر و با احتساب بهره بانکی از دلالان تهیه می‌کنند.«پرویز احمدی» از دامداران منطقه سنقر(منطقه‌ای که بیشتر گوشت تهران را تامین می‌کند) در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا با اشاره به این که خرید خوراک دام از بازار به‌دلیل نداشتن سرمایه و پول نقد بسیار دشوار است، می‌افزاید: برخی از دامداران خوراک دام خود را به صورت نسیه و حتی گران‌تر و با احتساب بهره بانکی از دلالان تهیه می‌کنند و شماری نیز علوفه و دیگر محصولات دامی را در زمین‌های کشاورزی خود تولید می‌کنند تا متحمل هزینه نشوند.
وی می‌افزاید: در برخی از روستاها که تردد تراکتور و خودروهای سنگین امکان‌پذیر نیست، هنوز خوراک دام را به صورت سنتی و با احشام حمل می‌کنند. هزینه‌های مربوط به نگهداری دام، تزریق واکسن، دستمزد و بیمه کارگران از هزینه‌های دیگر دامداران به شمار می‌رود.
مسأله‌ای که این روزها به چالش دامداران بدل شده است و به نوعی به آن معترض هستند، ورود دلالان به چگونگی نرخ‌گذاری علوفه و نهاده‌های دامی است و اینکه چرا نهاده‌های دامی در انبارها دپو یا به مناطق دیگر کشور ارسال می‌شود.وی یادآور شد: دولت از طریق حمایت از کشاورز و حمایت از مکانیزه شدن گندم، جو، ذرت، یونجه و سایر نهاده‌های دامی باید قیمت‌ها را در حد معقول نگه دارد. در صورت لزوم این نهاده‌ها را از کشاورز خریده و با یارانه به دامدار واقعی بدهد و اجازه ورود دلال‌ها را به این حوزه ندهد.
«چرا یک دامدار برای کاهی که باید زیر دام ریخته شود، کیلویی هفت هزار تومان هزینه کند که ۲۰ درصد آن خاک است؟»
«حسن پیری» دامدار اردکانی هم می‌گوید: نخستین مشکل دامداران تعبیه چراگاه‌های سرسبز و تهیه علوفه است زیرا بیشتر دام‌ها در داخل سالن‌های مخصوص تغذیه می‌شوند و علوفه مورد نیاز به اندازه کافی برایشان موجود نیست. به عنوان مثال حتی قیمت کاه سال گذشته یک هزار و ۵۰۰ تومان بوده و در سال جاری به حدود ۶ هزار تومان رسیده است. این در حالی است که کاه غیر از پرکردن شکم، ارزش غذایی ندارد.
کارت دامدار برای تامین نقدینگی
وزارت جهاد کشاورزی در دولت سیزدهم تصمیم گرفت تا بنا به تعداد دامی که دامدار دارد، کارت دامدار با سقف ۱۰، ۲۰ و ۵۰ میلیون تومانی به دامداران ارائه دهد تا آنها نهاده‌های مورد نیاز خود را خریداری کنند. این طرح در قالب «کارت دامدار» است که می‌تواند در کاهش مشکلات دامداران تاثیر بسزایی داشته باشد.
در واقع وزارت جهاد کشاورزی با ارائه کارت دامدار، می‌خواهد از دامداران حمایت مالی کند که سقف این کارت نیز مشخص است. در همین ارتباط پیری با بیان اینکه دامدار بنا به میزان دامی که دارد می‌تواند کارت دریافت کند، می‌گوید: باتوجه به شرایط سخت تولید و خشکسالی، دامدار از لحاظ نقدینگی تأمین می‌شود. این کارت جهت حمایت دامدار برای خرید نیازهای دام است.
وی می‌افزاید: خرید حمایتی دام، صادرات دام و ابلاغ کارت دامدار جزو اقدامات مثبت وزیر جدید جهاد کشاورزی است. صنعت دامداری در کشور برای اینکه بتواند به حیات خود ادامه بدهد به حمایت همه‌جانبه ۵ ساله نیاز دارد تا به شرایط پایدار برسد؛ بنابراین انتظار داریم که موانع پیشروی صادرات رفع شود.
صنعت دامداری در کشور برای اینکه بتواند به حیات خود ادامه بدهد به حمایت همه‌جانبه ۵ ساله نیاز دارد تا به شرایط پایدار برسد؛ بنابراین انتظار داریم که موانع پیشروی صادرات رفع شود.واکسن ایرانی، سهم گوسفندان عراق و افغانستان!
به گفته این دامدار، بحث واکسن برای دام بسیار مهم است، زیرا واکسن معمولا به صورت فصلی تزریق می‌شود و در مواردی هم که همه دام‌های یک منطقه درگیری بیماری خاصی می‌شوند، باید به صورت ملی و اضطراری دام‌های آن منطقه واکسینه شوند.
«در گذشته دامداران از واکسن رازک، تولید واکسن رازی استفاده می‌کردند که به‌دلیل ارزآوری، اکنون فروش داخلی آن بسیار کم شده است و بیشتر به افغانستان و عراق صادر می‌شود. واکسن فرانسوی نیز با قیمت ۱۸۰ هزار تومان عرضه می‌شود که بسیاری از دامداران از خرید و تزریق آن به دام خود ناتوان هستند و به ناچار به‌دلیل قیمت ارزان واکسن چینی، از آن استفاده کرده‌اند که اثربخش نیست و گاه باعث درگیری کل دام‌ها در یک منطقه می‌شوند.»
احمدی همچنین به یک بیماری ناشناخته در میان دام‌ها اشاره می‌کند که باعث می‌شود دام یک هفته مانده به زایمان، به طور ناگهانی دچار سقط شود. برخی از دامپزشکان علت این موضوع را تب برفکی و بعضی دیگر کمبود ویتامین و برخی بیماری‌های عفونی عنوان می‌کنند که این مشکل هم خسارت جبران‌ناپذیری به دامدار وارد می‌کند.
حسن پیری محقق امور دام نیز که در اردکان دامداری می‌کند در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا اظهار می‌کند: به علت تحریم‌ها واکسن‌ها برای تزریق به دام‌ها از کیفیت لازم برخوردار نیستند و دام به بیماری‌هایی همچون تب برفکی دچار می‌شوند. وضعیت دشوار برای تأمین نهاده‌های دامی سبب شده تا برخی از دامداری‌ها تعطیل یا تعداد دام‌های خود را به حداقل برسانند. همچنین خشکسالی باعث شده سطح زیر کشت گندم، جو و گیاهان علوفه‌ای کم و فشار برای خرید از بازار آزاد بیشتر شود.
به علت تحریم‌ها واکسن‌ها برای تزریق به دام‌ها از کیفیت لازم برخوردار نیستند و دام به بیماری‌هایی همچون تب برفکی دچار می‌شوند.پشم و پوست‌های بی مشتری داخلی و چرم‌های وارداتی
به گفته احمدی، پشم و پوست از باارزش‌ترین فرآورده‌های دامی است که هیچ خریداری ندارد. در چند ماه اخیر از مغولستان پشم وارد می‌کنند که از آن محصولاتی متنوعی همچون لباس، کیف، کفش، کمربند و سایر اقلام صنعتی تهیه می‌شود در صورتی که همان پوست در ترکیه و کمی دورتر در ایتالیا، آلمان و فرانسه تبدیل به کالایی لوکس مانند کیف برای ثروتمندان و نمای شیک بوتیک‌های لاکچری می‌شود. این اتفاق درآمدهای حاشیه‌ای دام را کم می‌کند.
دود حذف ارز دولتی در چشم دامداران
هدف از عرضه دلار ۴۲۰۰ تومانی، کاهش هزینه‌های تولیدکنندگان داخلی بود و اگر حذف شود، دامداران متضرر خواهند شد. قرار بود تا نهاده‌های دامی با این ارز تأمین شود اما دامداران عنوان می‌کنند که حجم ناچیزی از نهاده‌ها شامل سبد دلار ۴۲۰۰ تومانی می‌شود و بقیه را از بازار آزاد تهیه می‌کنند. گرانی نهاده‌ها، افزایش هزینه‌های دامداری‌ها و قیمت‌گذاری دستوری محصول نهایی این صنعت، مهم‌ترین چالش‌هایی است که این روزها به کشتار زودهنگام گاوهای مولد منجر شده است.
رئیس سابق هیأت مدیره اتحادیه دامداران ایران، نداشتن برنامه و قانون مدون برای صنف دامداران را اصلی‌ترین مشکل صنعت دامداری خوانده و می‌گوید: اگر در سال آینده ارز ترجیحی حذف شود، دامداران با چالش‌های بسیاری روبه‌رو خواهند شد.
ریشه گرانی گوشت در قیمت نهاده‌های دامی، واسطه‌ها و حمل‌ونقل است. دامدار کمتر از ۵ درصد از قیمت گوشت سود می‌برد اما حتی فروشگاه‌های کوچک بیش از ۳۰ درصد سود می‌گیرند، در صورتی که بیشترین زحمت و هزینه برعهده دامدار است.آیا سود گرانی دام به جیب دامدار می‌رود؟
اما چرا برخی مواقع دامدار به جای اینکه دام خود را در هر شرایطی نگه دارد، ترجیح می‌دهد آن را به کشتارگاه بفرستد؟ واقعیت این است که دامدار می‌خواهد از ضرر و زیانی که روزانه به او تحمیل می‌شود، پیشگیری کند.
نعمتی در این ارتباط به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: دام نسبت به کالاهای دیگر ارزان است و اگر گرانی هم در قیمت گوشت احساس می‌شود، دست دامدار نیست. گرانی گوشت ریشه در قیمت نهاده‌های دامی، واسطه‌ها و حمل و نقل دارد. در واقع خود دامدار کمتر از ۵ درصد از قیمت گوشت سود می‌برد و این در حالی است که حتی خیلی از فروشگاه‌های کوچک، در عرضه محصولات لبنی بیش از ۳۰ درصد سود می‌گیرند، در صورتی که بیشترین زحمت و هزینه برعهده دامدار است.
قیمت هر کیلو دام زنده، بین ۵۰ تا ۶۰ هزار تومان تمام می‌شود در حالی که قیمت هر کیلو گوشت در قصابی حدود ۱۲۰ هزار تومان و اگر استخوان‌گیری هم شود، نزدیک به ۱۸۰ هزار تومان عرضه می‌شود؛ با این حساب سود حدود ۶۰ تا ۷۰ هزار تومانی به جای آنکه به دست دامدار برسد، جیب دلالان و واسطه‌ها را پر می‌کند.
در گزارش دوم، به واکاوی عوامل موثر در قیمت گوشت بعد از ذبح می‌پردازیم.